Şəfiqə xanım Qaspıralı: Modernist türk qadını

Modernist türk millətçiliyinin önəm verdiyi dəyərlərdən biri türk qadınının ictimai-siyasi yaşamda fəal iştirakıdır. Aydınlanma sürəcindən cumhuriyyətin süqutunadək olan dönəmdə ictimai həyatda dəyər qazanan qadınlar oldu. Həmidə xanım Cavanşir, Hənifə xanım Mikayılova bu cür qadınlardan idi. Azərbaycanda kifayət qədər tanıdılmayan tanınmış şəxsiyyətlərdən biri də Şəfiqə xanım Qaspıralıdır.

Türk dünyasının aydınlarından İsmayıl bəy Qaspıralının qızı, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin baş naziri olmuş Nəsib bəy Yusifbəylinin xanımı.

Nəsib bəylə Şəfiqə xanım 1902-ci ildə Baxçasarayda tanış olublar. Həmin dönəmdə Novorossiysk universitetində təhsil alan tələbələr Krımda olarkən Qaspıralının ziyarətinə gəlirlər. Hüquq təhsil alan Nəsib bəy bu tanışlıqdan sonra Şəfiqə xanımla məktublaşmağa başlayır, daha sonra isə “Tərcüman” qəzetinin iyirmi illik yubileyinə dəvət edilir.

1906-cı ildə Nəsib bəylə Şəfiqə xanım ailə həyatı qururlar. Həmin ilin sentyabrında gənc ailə Gəncəyə gəlir, burada Şəfiqə xanım Nəsib bəyin ailəsi ilə tanış olur, daha sonra isə birlikdə yenidən Krıma qayıdırlar. Gəncədə yaşadığı təəssüratları Şəfiqə xanım öz dərgisində oxucalara çatdırır.

1912-ci ilədək Nəsib bəyin təhsili ilə əlaqədar Krımda qalırlar, bu müddətdə onların iki övladı dünyaya gəlir. Şəfiqə xanım mətbuata 1903-cü ildə atasının rəhbəri olduğu “Tərcüman” qəzeti vasitəsilə gəlir. Həmin dönəmdə gənc bir qızın qadın azadlığı ilə bağlı mövzulara toxunması olduqca önəmli idi. Məhz buna görədir ki, bu fəaliyyətini genişləndirərək 1906-cı ildə imperiyada yaşayan türklərin ilk qadın jurnalı olan “Qadın dünyası” (“Aləmi-nisvan”) dərgisini nəşr etdirir. Bu dövrdən etibarən artıq “Tərcüman” təkcə Qaspıralının deyil, Şəfiqə xanım və Nəsib bəyin də dəstəyi ilə çap olunur, sol düşüncəli Nəsib bəy Qaspıralı ilə fikir mübadiləsindən sonra millətçi görüşə sahiblənir.

1908-ci ildə Şəfiqə xanm Nəsib bəylə birlikdə Tərcümanın 25 illiyini keçirirlər. Fəqət Nəsib bəyin həmin dövrdə şəriət olaraq normal, lakin azadlıq carçısı bir xanımın düşüncəsi baxımından bağışlanmaz olan səhvi ailənin dağılmasına səbəb olur. Belə ki, Nəsib bəyin Gəncədə ikən bir qadınla dini nikahda yaşaması üzə çıxır və Şəfiqə xanım bunu bağışlamır. 

Şəfiqə xanım Krıma qayıdır, 1914-cü ildə Qaspıralının dəfn mərasimində Nəsib bəylə görüşür, lakin onu yenə də bağışlamır, Yusifbəyli soyadından imtina edir.

Şəfiqə xanımla Nəsib bəyin münasibətləri sonrakı dönəmlərdə Nəsib bəyin uşaqların adına ünvanladığı məktublar vasitəsilə davam edir. Bu məktubların mətni, həmçinin ümumiyyətlə Şəfiqə xanımla Nəsib bəyin gənclik illərindən məktublaşmaları haqqında maraqlı məlumatlar Vilayət Quliyevin “Baş nazirin xanımı" adlı geniş məqaləsində mövcuddur. 

Çar Rusiyasında baş verən dəyişikliklərdən sonra Şəfiqə xanım fəaliyyət sahəsini genişləndirir, daha böyük planlar üzərində çalışır.

1917-ci ilin aprelində o, Kazan şəhərində keçirilən Rusiya müsəlman-türk qadınları konqresinə nümayəndə seçilir.
1917-ci il mayın 1-11-nə qədər Moskvada Rusiya müsəlmanlarının Birinci konqresində Krımı təmsil edir.
1917-ci ilin aprelindən Şəfiqə xanımın rəhbərliyi ilə Krımda “Qadın komitələri” yaradılır.
1917-ci ilin dekabrında o, Gözləvdən Tatar Milli Qurultayına, 1918-1919-cu illərdə isə iki dəfə Krım Millət Məclisinə üzv seçilir.

Bağçasarayda İsmayıl Qaspıralı adına Darülmüəllimatın və Milli Muzeyin yaradılmasında, Gözəl Sənətlər Məktəbinin təsis edilməsində önəmli rol oynayır. Krımda milli qüvvələrin dövlətçilik uğrunda apardığı mücadiləyə dəstək verir. Fəqət Krım türklərinin bu fəaliyyəti çar Rusiyasının qəzəbinə düçar olur, 1918-ci il fevralın 23-də “Tərcüman” qəzeti qapadılır, mətbəə isə müsadirə edilir.

1919-cu ildə Şəfiqə xanım övladları ilə birgə Azərbaycana qayıdır.
Nəsib bəylə şəxsi münasibətləri düzəlməsə də, Şəfiqə xanım gənc Cumhuriyyətə öz töhfəsini verməyə başlayır. O, Xalq Maarifi Nazirliyi yanında uşaq bağçaları üçün tərbiyəçilər hazırlayan kurslar təşkil edir. Lakin faicələr çox yaxında idi.

Cumhuriyyət devrilir, Nəsib bəy müəmmalı şəkildə öldürülür. Yeni rejim üçün Şəfiqə xanım düşmən olsa da, Xalq Maarif komissarlığında məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri üzrə təlimatçı vəzifəsi verilir, həmçinin dərsliklərin tərcüməsi və nəşrində iştirak edir. Lakin bu prosesin uzun sürməyəcəyi aydın idi.

TBBM-in Bakıdakı təmsilçisi Memduh Şövketin səyi nəticəsində Şəfiqə xanım və ailəsi Türkiyəyə gətirilir. Türkiyədə olarkən digər Qaspıralı övladları kimi səfalət içində yaşasa da, uşaq evlərində, Hilali-Əhmərdə (Qızıl Ay), tərcüməçilik sahəsində çalışaraq həyatla mübarizə aparır.

1930-cu ildə Türkiyədə Krım Qadınlar Cəmiyyətini təsis edir. Övladlarına ali təhsil verir. İllər boyu topladığı zəngin arxivini tədqiqatçı Nəcib Həbləmitoğluna bağışlayır. Sonuncu isə “Şəfiqə Qaspıralı və Rusiyada türk qadın hərəkatı (1893-1920)” adlı Azərbaycan tarixi üçün də mühüm olan bir kitab dərc etdirir.

1975-ci ilin avqustunda Şəfiqə xanım Türkiyədə həyata göz yumur.
Türk qadınlarına örnək olacaq fədakar bir qadın obrazına çevrilir.



Dilqəm Əhməd
kultura.az