Pakistan

Pakistan 1947-ci ildə İngilis müstəmləkəsindəki Hindistandan, yaşanan qanlı bir mübarizə sonrası ayrılaraq 14 Avqust 1947-ci ildə qurulmuşdur. Cənubi Asiyada (20° 46' - 36° 55') şimal paralelləri və (60° 52'-92°41') şərq meridianları arasında yer alan, şərqində Hindistan, qərbində Əfqanıstan və İran, şimal-şərqində Çin və cənubunda noDream Dənizi ilə qonşu olan bir ölkədir. Daha sonra yenidən bölünmə olaraq Banqladeş və indiki Pakistana ayrılmışdır.Pakistanda 4 əyalət vardır. Pəncab, Sind, Şimal-qərb Cəbhəsi və Beluçistan. Federal paytaxt İslamabaddır.

Tarixi

Pakistan Dövləti XX əsrdə qurulmuş gənc bir dövlətdir. Pakistanın 15 Avqust 1947-ci ildən əvvəlki tarixi Hindistan ilə eynidir. "Pakistan" adı ilk olaraq, İngiltərədə təhsil görən Müsəlman şagirdlər tərəfindən 1940-cı ildə ortaya qoyuldu. Pakistan, Pencap, Əfqan, Kəşmir, Sind və Belucistan adlarının başharflerinin yan-yana gəlməsindən meydana gəlib, məna etibarilə "təmiz ölkə" deməkdir. Hindistanlıların, İngilislərin suverenliyindən xilas olmağa çalışdıqları zaman, bölgədəki Müsəlmanlar birləşərək 1947-ci ildə bir dominyon qurdular. Bu dominyon, İngilis Millətlər Cəmiyyətinə daxil vəziyyətdə idi. Bu illərdə Pakistan liderliyini M. Əli Cinnah icra etməkdə idi. Pakistan 1956-cı ildə respublika oldu. İki il sonra General M. Eyüb Xan hücum edərək idarəni ələ keçirdi. 1960-cı ildə və 1965-ci ildə yenidən başçı seçildi. Onun 1969-cu ildə istefa verməsi nəticəsində Şərqi Pakistanda qiyamlar baş qaldırdı. Daha sonra General Ağa m. Yəhya Xan idarəyə əl qoydu. İdarəni ələ alan kimi ölkədə hərbi vəziyyət elan etdi. 1970-ci il seçkiləri nəticəsində Şərqi Pakistan, Avamı Partiyası böyük əksəriyyət əldə etdi. Lakin seçkilərdən bir il sonra Yəhya Xan, Millət Məclisini dağıtdıı. Bundan sonra ölkədə tətillər və üsyanlar artmağa başladı. Nəticədə hökumət qüvvətləri Şərqə hücumlar etməyə başladı. Lakin çox keçmədən Hindistandan qüvvət dəstəyi alan şərqlilər, müstəqilliklərini elan edərək Bangladeş Dövlətini qurdular. Ayrıca vuruşmalar kəsilmədi. Minlərlə insan öldürüldü. 10 milyonu aşan Şərqli Hindistana köç etdi. Nəhayət pakistan-Hindistan Hərbiqarşıdurma yarandı. Şərq Pakistandakı, Pakistan birlikləri əhatə edilincə, atəş-kəs imzalandı. Hər iki tərəf də hərbi qüvvələri geri çəkdi. İki ölkə arasındakı münasibətlər 1976-cı ildə yenidən normal hala gətirildi. Bu əsnada Pakistan başçılığına Pakistan Xalq Partiyası Başçısı Zülfüqar Əli Butto gəldi. 1973-cü ildə yeni bir konstitusiya qəbul edildi. Pakistan, bundan belə "Federal İslam Respublikası" adını aldı.

Butto, həmin il Baş nazir oldu. 1977-ci ilin iyun ayında General Ziya-ül Haqq, hərbi qiyamla idarəyə əl qoydu. Butto baş nazirlikdən istefa etdi. Əvvəlcə, Düymənin siyasi müxalifi öldürüldüyündən, qiyam sonrası Butto, bu cinayətdə məsul sayıldı. 1974-cü ildə baş vermiş cinayət səbəbiylə, Butto 1979-cu ildə edam edildi. Nəticədə Pakistan-ABŞ münasibətləri gərginləşdi. Bu hadisələrdən sonra xalq Amerikan əsaslarına və vəzifəlilərinə reaksiya verdi. 1981-ci ildə Sovet Rusiyanın Əfqanıstanı işğalından sonra, ABŞ Pakistan ilə razılaşmaq məcburiyyətində qaldı. İki ölkə arasında altı illik hərbi və iqtisadi yardım proqramı hazırlanaraq imzalandı. Əfqanıstan işğalı iki milyon əfqanlının, Pakistana köç etməsinə səbəb oldu. 1988-ci il Avqustunda əsrarəngiz bir təyyarə qəzasında dövlət Başçısı General Məhəmməd Ziya-ül-Hakın ölməsi nəticəsində hakimiyyətə Gulam İshak Xan keçdi. Aparılan seçkiləri sol meylli Pakistan Xalq Partiyası qazandı və Müsəlman bir dövlətin ilk qadın baş naziri olaraq Benazir Butto hükuməti qurdu. Bəzi sui-istifadələr və daxili asayişin təmin edilməməsi nəticəsində Dövlət başçısı Gulam İshak Xan 1990-cı ildə Benazir Buttonu vəzifədən çıxararaq yerinə Nevaz Şərifi baş nazirliyə təyin etdi. 1993-cü ildə edilən seçkiləri qazanan Benazir Butto təkrar baş nazirliyə gətirildi.

Fiziki Quruluş

Cənubi Asiyada yerləşən Pakistan təxminən 803.943 km^2--lik bir sahəyə malikdir. Normal olaraq dörd ana bölgəyə ayrılır; Pəncab, Sind, Belucistan və Şimal-qərb Sərhəd Bölgəsi. Pakistanın böyük bir hissəsi dağlıq ərazidir. Şimaldakı dağlar olduqca yüksək və qarlıdır. 7700 m yüksəklikdəki Tiriş Mir Dağı ölkənin ən yüksək nöqtəsidir. Qərb bölgələr, İran Yaylasının bir davamı olub, ardıcıl yayla ilə doludur. Bölgənin ətrafı dağlarla əhatəli vəziyyətdədir. İran Yaylası əksəriyyəti çılpaq və quraq, bəzi bölgələr isə sulaktır. Pakistan fiziki quruluşu içində ən əhəmiyyətli gözə dəyən xüsus İndus Çayıdır. Pakistanın ikinci səhrası Pencab bölgəsindəki Tar Səhrasıdır. Pakistanın şimal dağlarının hamısı meşəlik ərazidir.

İqlim

Pakistan iqlimi, ümumiyyətlə isti və quraqdır. Lakin çoxu yerdə hava istiliyi geniş ölçüdə dəyişməkdədir. Dağlarda istilik yüksəkliyə doğru dəyişir. Bu səbəbdən bütün Pakistanda bölgələr qütb iqlimi və ya həddindən artıq isti iqlim arasında dəyişə bilən iqlimə malikdir. Yaylalarda isə hava istiliyi, mövsümdən mövsümə müxtəlif fərqliliklər göstərir. İyun ayında az qala 46°C'yə çatan hava istiliyi yanvar-fevral aylarında 4°C'yə qədər enə bilir. Şimal bölgələr yağmurlu sahələrdir. Bu səbəbdən Himalay bölgəsinin cənubunda meşəlik sahələr mövcuddur. Qərbi Pakistan isə ümumiyyətlə yaşıl sahələrlə doludur. Cənubda Makran sahil bölgəsi, Quruçu və Haydarabad Okean iqlimi təsiri altındadır.

Təbii Sərvətlər

Pakistanın yeraltı sərvətləri çox zəngin deyil. Daha çox təbii qaz və dəmir filizi mövcuddur. Bundan başqa kömür, neft, kromit, əhəngdaşı və gips da var. Pakistanın, şimal bölgələri və buradakı dağlar tamamilə meşəlik sahələrdir. Bu meşələrdə çox müxtəlif vəhşi heyvanlar yaşamaqdadır. Leopard, qara ayı, boz ayı və ayrıca Sibirya dağkeçisi var. Bu bölgələrdə mavi qoyun da saxlayırlar. Yaylalıq sahələrdə və qərb bölgələrdə maral, ayı, çaqqal, kaftar, vəhşi cins pişiklər və çox müxtəlif sürünən və gəmirici heyvanlar mövcuddur. Ölkənin ümumiyyətlə bitki örtüyü meşəlik və çayırlıqdır. 100dən çox növdə quşa, bu yaşıl sahələrə çox rast gəlinir Pakistanın, yerüstü sərvətlərin ən əhəmiyyətlisi İndus Çayıdır. Tibet bölgəsindən başlayır, Süleyman Bölgəsi və Tar Səhrasının arasındakı bölgədə, şimaldan gələn iki ana qol birləşir və İndus Çayını meydana gətirir. Bu qollardan qərbdə olanı əsas olaraq Tibetdən başlayır, Hayber Keçidinin şərqində və Saydanın cənubunda Swat Suyu ilə birləşir, Pencap üzərindən İndus Çayına qatılır. Şərq qolu isə Sutley, Ravi, Cənab və Jelum (və ya Şelum) çaylarının birləşməsindən meydana gəlmişdir. Keçdiyi yerlərə məhsuldarlıq gətirən İndus Çayı, Sukkurda üç kola ayrılar və Haydarabadın cənubunda və Quruçunun şərqində geniş bir delta meydana gətirərək noDream Dənizinə tökülür.

Əhali və İctimai Həyat

Pakistan, təxminən 163,985,3731 (6.) əhaliyə malikdir. İllik əhali artım nisbəti ortalama olaraq 3% ətraflarındadır. Əhali sıxlığı isə 211/km² ətrafındadır (1993). Pakistan əhalisini ümumiyyətlə Pəncablılar meydana gətirir. Əhalinin üçdə ikisinə yaxın bir hissəsini təşkil edirlər. Pəncablı Pakistanlılar əhalinin 66%-ini meydana gətirərkən, geri qalan əhalisi Puştular (İranlılar), Sindliər, Urdular və Beliçilər təşkil etməkdədir. Bunlardan ən çoxu Sindlilər əhalinin 13%-ini və digərləri də sırasıyla İranlılar 8%-ini, Urdular 7,5%-ini və Beliçilər 2,5%-ini meydana gətirirlər. Çox az sayda digər kiçik qruplar da mövcuddur. Sovet işğalından sonra 1,5 milyona yaxın Əfqanıstanlı mühacir, Pakistana köç etmişdir. Bunların böyük qisimi hələ Pakistanda yaşayır. Əhalinin 70%-i çöllük sahələrdə və 30%-ə qədəri də şəhərlərdə yaşayır. Başşehir İslamabad təxminən 250.000 əhaliyə malikdir. Şəhər, Himalaya Dağlarının yaşıl təpələriylə əhatələnib. Dəniz səviyyəsindən təxminən 600 m yuxarıdadır. Pakistanın digər böyük şəhərləri Quruçu, Lahor, Ravalpindi, Haydarabad, Multan və Peşaver olub hamısı İslamabaddan daha çox əhaliyə malikdir. Quruçu, Pakistanın ən böyük və ən inkişaf etmiş şəhəri olub əhalisi 5.208.132dir. Beynəlxalq aerodrom mövcuddur. Ölkənin təhsil və təhsil sahəsində qabaqda gələn şəhərlərindən biridir. Quruçunun şimalında yerləşən Haydarabad digər bir inkişaf etmiş şəhər olub, xüsusilə qutu tipi binalarıyla diqqəti çəkir. Pencab bölgəsinin əsas şəhəri Lahor sənaye və ticarət mərkəzidir. Pakistan xalqı, ümumiyyətlə Urdu dilində danışır. Urdu dili Osmanlı idarəsinin Asiyaya yayılması sıralarından etibarən buralarda təşəkkül tapmışdır.Əvvəllər bütün dövlət dairələrində və hökumət işlərində Hindistanda olduğu kimi İngiliscə istifadə edilirdi. Buna görə İngiliscə rəsmi dil halına gəlmişdir. Xalqın çoxu İngiliscə bilir. Pakistan xalqının 99%-inə yaxın bir hissəsi Müsəlmandır. Pakistan, Hindistanda yaşamış və zamanla güclənmiş olan Müsəlmanların, Hindistandan ayrılaraq qurduqları bir dövlətdir. Ölkə həyatına hər baxımdan İslamiyyət hakimdir. Qardaş Müsəlman ölkə Pakistanın, çoxu adətləri Azəri adətlərinə bənzəyir. Xalqın yediyi yeməklər və bişirdiyi yeməklər az qala Azərbaycandakı ilə eynidir. Geyim əşyası, ev əşyaları və dini günlər kimi bir çox xüsusiyyətlər də oxşarlıq təşkil edir. Təhsil və təhsil nisbəti 30% ətraflarındadır. 5-19 yaş arası gənclərin  40%-indən çoxu məktəbə gedir. Məktəblərin çoxu dövlət idarəsindədir. Ölkədə 12 universitet vardır. Quruçu Universiteti məşhurdur.

Siyasi Həyat

Məhəlli idarə baxımından Pakistan Federal paytaxtlı 4 bölgəyə və qəbilə sahələrinə ayrılmışdır. 14 Avqust 1947-ci ildə müstəqilliyini qazanmış olan Pakistan, əsas olaraq Federal İslam Respublikasıdır.

İqtisadiyyat

Pakistan iqtisadiyyatı böyük ölçüdə əkinçiliyə malikdir. Xalqın yarıdan çoxu əkinçiliklə məşğul olur. Əkili sahələrin təxminən  50%-i düyü və buğdadır. Bunlardan başqa yetişən digər əkinçilik məhsulları arpa, misir, darı, pambıq lifi və pambıqdır. Pakistanın ən çox gəlir gətirən qiymətli məhsulu Jütdür. Çay, tütün, şəkərqamışı, meyvə və tərəvəz də yetişdirilir. Əkinçilik məhsullarının məmləkət iqtisadiyyatına olan əhəmiyyəti  30% -dir. Pakistan sənayesi orta səviyyədə olub, son zamanlarda inkişafa gedir. Ən əhəmiyyətli sənaye sahəsi tekstildir. Xüsusilə pambıqlı məmulatlar əhəmiyyətli gəlir qaynağıdır. Jüt emalatçılığı isə yüksək bir səviyyədədir. Digər sənaye qolları; kağız, taxta-şalban, sement, kauçuk, kimyəvi maddələr, gübrə, şəkər, siqaret, qida maddələri və əczaçılıq məhsullarıdır. Sənayenin və sənayenin inkişafına, heç şübhəsiz yeni olan təbii qaz səbəb olmuşdur. Digər yeraltı sərvətlərdən kömür, xrom və dəmir sənaye üçün əhəmiyyətli mədənlərdir. Duz, əhəngdaşı və ölkənin digər minerallarını meydana gətirir.Çalışan əhalinin təxminən 16%-i sənaye və sənaye sahəsində məşğuldur. İxracat həcmi, idxalatının üçdə ikisinə yaxınlaşmışdır. Daha çox Səudiyyə Ərəbistanı, Yaponiya, ABŞ, Küveyt, Çin və Türkiyə ilə edir. Xaricə pambıq və pambıqlı məmulatlar, yunlu parçalar, düyü, kürk, dəri və kimyəvi maddələr satılır. Son zamanlarda AT ölkələri, Körfəz ölkələri, Almaniya və İndoneziya ilə ticari münasibətləri artmışdır. Pakistan, atom reaktorlarına sahib ölkələrdən biridir. Xarici millətlərin köməyi olmadan, etdiyi reaktor, 1962-ci ildə işləməyə başladı. Nəqliyyat daha çox quru yoluna əsaslanır. Quruçudan çıxan ana quru və dəmiryolları Lahor və Ravalpindi üzərindən Peşaverə uzanır. Quru yolları 110.128 km, dəmiryolları isə 12.620 km uzunluğa çatmışdır. Əhəmiyyətli aeroportlar Lahor, Revalpindi, Peşaver və Quruçudadır. Quruçu eyni zamanda əhəmiyyətli bir liman şəhəridir.