Qafqaz orta əsrlərdə

Qafqaz xalqları XI-XIII əsrlərdə. Bu dövrdə Cənubi Qafqazda feodal münasibətləri inkişaf edirdi. Cənubi Qafqazda kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri — taxılçılıq, çəltikçilik, pambıqçılıq geniş yayılmış, üzümçülük və şərabçılıq inkişaf etmişdi. Azərbaycanda ipəkçilik sahəsində müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdi. Maldarlıq, xüsusilə atçılıq inkişaf etmişdi. Şimali Qafqaz əhalisinin məşğuliyyətində əsas yeri əkinçilik və maldarlıq tuturdu. Növbəli əkin sistemindən və süni suvarmadan istifadə edilirdi. Torpaqlar əsasən iri feodalların əlində toplanmışdı, iri feodal mülkləri genişlənirdi. Gürcüstanda meydana çıxan iri feodal mülkləri didebuli adlanırdı. İri ruhani feodallar da bu qrupa daxil idi. Sənətkarlıq və ticarət inkişaf edir, yeni şəhərlər meydana çıxır, sənət və ticarət mərkəzinə çevrilirdi. Cənubi Qafqazda Şamaxı, Təbriz, Beyləqan, Gəncə, Dərbənd, Dəbil, Tiflis, Ani kimi şəhərlər var idi. Bu şəhərlər həm də siyasi mərkəz idi. Ermənistan ərazisində Eldənizlərin pulları işlədilirdi.

Şimali Qafqazda da bir sıra kiçik şəhərlər yaranmışdı. Bunlar içərisində Kabarda-Balkarda Qızılburun şəhəri fərqlənirdi. Şimali Qafqazdan Cənubi Qafqaza Şərqi Avropanı birləşdirən beynəlxalq ticarət yolları keçirdi. Xəzər dənizində Dərbənd və Bakı böyük limanlar idi.

XI-XIII əsrlərdə Qafqazda Gürcüstan ərazisində Tao-Klarceti, Abxaziya və Kolxida, Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar dövləti, Eldənizlər dövləti, Dərbənd əmirliyi, Cəfərilərin Tiflis əmirliyi, Şimali Qafqazda Tabasaran maysumluğu (XIII əsr), Qaytaq usmiliyi (XIII əsr), Avar nulçarlığı (XIII əsr) var idi.

Gürcüstanda Tao-Klarseti çarlarının birləşdirmə siyasətini aznaurlar və şəhərlilər müdafiə edirdi. XI əsrdə Tao-Klarceti və Abxaziya birləşdi. IV Baqratın (1027-1072) dövründə mərkəzi hakimiyyət gücləndi və feodal əyanları mərkəzi hakimiyyətə tabe edildi. XI əsrin ortalarında bütün Cənubi Qafqaz Səlcuqların hakimiyyəti altına düşdü. Cənubi Qafqazda türk-islam amili daha da möhkəmləndi. Bizans, erməni və gürcülərin Cənubi Qafqazdan türk-islam amilini sıxışdırmaq cəhdləri baş tutmadı.

Qafqaz XII-XIII əsrlərdə.

1088-1089-cu illərdə Gürcüstanda güclü zəlzələ baş verdi. Ölkənin iqtisadiyyatı və mərkəzi hakimiyyət zəiflədi. IV David (1088-1120)hakimiyyətə gəldikdən sonra bir sıra islahatlar keçirdi. Mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi, gürcü kilsəsini dövlətə tabe etdi. Tao-Klarceti dövlətini vassal asılılığından qurtarmaq üçün bir qızını Şirvanşah III Mənucöhrə, bir qızmı Bizans imperatorunun oğluna verdi, özü isə qıpçaq xanının qızı ilə evlənib 45 min qıpçaq türkünü Şərqi Gürcüstana köçürdü. XI-XIII əsrlərdə Şərqi Gürcüstan gürcü mənbələrində «Didi türk oba», yəni «Böyük türk obası» adlandırılmışdı.

Şirvanşahların Səlcuq imperatorluğu ilə ənənəvi əlaqələrdən üz döndərib gürcülərlə yaxınlaşması Cənubi Qafqazdakı türk-islam birliyinə sarsıdıcı zərbə vurdu. 1122-ci ildə gürcülər Tiflis əmirliyini ləğv etdilər. Ani şəhərini tutdular (1124), Şəki, Lori, Dəryal keçidini ələ keçirdilər.

Səlcuq imperiyasının dağılmasından istifadə edən gürcü çarı III Georgi müsəlman-türk qüvvələrini məğlub etdi, Ani səhərini (1173), 1123-cü ildə Dəbil şəhərini işğal etdi. XII əsrin sonu -XIII əsrin ortalarında gürcü çarlarının xəzinəsi Azərbaycanın qarət olunması hesabına dolduruldu. Samqori kanalı çəkildi, kənd təsərrüfatı inkişaf etdi. Feodallardan asılı kəndlilər qlexlər adlanırdı. Onlar töycü verir, biyara gedirdilər.

Çariça Tamaraəyanların müqavimətini qırdı, Alazan və Samqori kanalını çəkdirdi, İran, İraq, Suriya və digər ölkələrlə ticarəti genişləndirdi. Tamara Azərbaycanın daxili vəziyyətindən istifadə edib onun daxili işinə qarışdı. Erməni əsilli gürcü sərkərdəsi Zaxari Maxarqrdzeli türk-müsəlmanlara qarşı amansız idi. Tamaranın varisi Rusudanın (1222-1245) dövründə Gürcüstanın sərhədləri genişləndi.

Qafqazın monqollar tərəfindən işğalı.

Monqolların birinci hücumundan (1220-1222) sonra Sultan Cəlaləddin 1226-cı ildə Gürcüstanı ələ keçirdi, Tiflisi tutdu. Monqolların ikinci hücumu (1231-1239) Cəlaləddinin Gürcüstandakı hakimiyyətinə son qoydu. 1236-cı ildə monqollar Gürcüstana soxuldu, 1242-ci ildə Gürcüstan işğal edildi. Gürcülər monqollara 50 min qızıl perper verdilər. 1239-1240-cı illərdə monqollar Şimali Qafqazı tutdular. Bütün Qafqaz torpaqları Ali Monqol canişini tərəfindən idarə edilirdi.

Qafqaz xalqları XIV-XV əsrlərdə. XIII əsrin ikinci yarısında Qafqaz iki dövlət arasında bölüşdürülmüşdü. Şimali Qafqaz Qızıl Orda, Cənubi Qafqaz isə Hülakilər dövlətinin (1256-1357) tərkibinə qatılmışdı. Qafqaza tam yiyələnmək üçün bu iki dövlət arasında uzun müddət mübarizə getmişdi. 1335-ci ildə Özbək Dərbəndi tutub Qızıl Ordaya qatdı, lakin bu uzun çəkmədi. Qazan xan Hülakilərin şimal sərhədində müsəlman-türk qoşunu yerləşdirdi və onlara iqta payladı. 1356-1357-ci illərdə Canı bəy Cənubi Qafqaza hücum etdi, Təbrizə qədər irəlilədi, lakin burada möhkəmlənə bilmədi.

Əzəmətli Georgi (1314-1346) Hülakilərin zəifləməsindən istifadə edib Gürcüstanda inkişafa nail oldu və inkişaf XIV əsrin 80-ci illərinə qədər davam etdi. Əmir Teymurun yürüşü bu yüksəlişi dayandırdı. Əmir Teymur Tiflisi ələ keçirdi. 1386-cı ildə V Baqratı (1360-1398) əsir aldı və islamı ona qəbul etdirdi. 1385­ci ildə Toxtamış Dərbənd keçidi ilə Cənubi Qafqaza soxuldu və Təbrizə qədər irəlilədi. Cənubi Dağıstan və Şirvan Qızıl Ordanın hakimiyyəti altına düşdü.

Çar I Aleksandrın (1413-1442) dövründə Gürcüstanın dağılmış təsərrüfatının bərpasına cəhd edildi. Bunun üçün xüsusi vergilər müəyyən edildi, lakin əhalinin narazılığı ilə qarşılandı və ləğv edildi. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə vahid dövlət parçalandı. XVəsrdə Gürcüstan ərazisində Kartli, Kaxetiya, İmeretiya çarlıqları, Samtsxe knyazlığı meydana çıxdı.

XV əsrdə hərbi əməliyyatların dayandırılması Şimali Qafqaz xalqlarının təsərrüfatının canlanmasına səbəb oldu. Dağıstan və Kubanda əkinçilik, mərkəzi və dağlıq ərazidə maldarlıq yayılmışdı. Monqolların hücumu zamanı Şimali Qafqazın mərkəzində əkinçilik ləğv edildi, adıgeylər maldarlıqla məşğul olurdular. Burada sənətkarlıq və ticarət də inkişaf etmişdi.

XIV-XV əsrlərdə feodal münasibətləri dərinləşmiş, müxtəlif sosial təbəqələr meydana çıxmışdı. Dağıstanda hakim təbəqəyə şamxal, nulçar, usmi, maysum və s. daxil idi. Torpağı olan kəndlilər uzdenlər, torpağı olmayanlar rəiyyət adlanırdı. Əsas vergi məhsul rentası şəklində alınırdı. Dağıstanda mövcud olan torpaq mülkiyyətinin dörd əsas forması — feodal, dövlət, kəndli və icma torpaqları idi. 1303-cü ildə Qazan xanın islahatı nəticəsində az istifadə olunan və olunmayan torpaqlar iqta şəklində paylandı.

XIV-XV əsrlərdə Şimali Qafqazda Tabasaran maysumluğu, Qaytaq usmiliyi, Avar nulçarlığı, Terek şamxallığı, Tümen knyazlığı var idi. Tabasaran maysumluğunun 60 min qoşunu var idi. Qaytak hakimi Əhməd xan ilk usmi idi. Mərkəzi Maçalıs şəhəri idi. Avar nulçarlığı Dağıstanın dağlıq hissəsində geniş əraziyə malik idi. Mərkəzi Xuznak idi. Terek şamxallığı Terek çayının cənubunda Qaytağa qədər ərazini əhatə edirdi. Mərkəzi Qazıqumux idi. Terek çayının aşağı axarında Tümen knyazlığı yerləşirdi. Qızıl ordu dağılandan sonra Şimali Qafqazda Noqay ordusu meydana gəldi. Noqay ordusu uluslara bölünürdü.

Qafqaz xalqları XVI əsrdə.

XVI əsrdə Qafqazı ələ keçirmək uğrunda Səfəvilərlə Osmanlılar arasında bir əsr davam edən müharibələr başlamışdı. Səfəvilər osmanlıların Qafqaza hücumu­nun qarşısını almaq üçün Avropa dövlətləri ilə ittifaqa girməyə çalışırdı. Polşa, Macarıstan, Venesiya ilə danışığa başladılar. Lakin bu danışıqlar baş tutmadı. Bu dövrdə Gürcüstanda feodal dağınıqlığı mövcud idi. Bundan istifadə edən Səfəvilər onların daxili işlərinə qarışmağa başladı. 1516-cı ildə Mesxetiya çarı Kvarkvare Səfəvilərdən kömək alaraq öz düşmənlərinə qalib gəldi. Bunun üçün o, Səfəvilərə 300 yük ipək vəd etdi. Gürcülərin səfəvilərlə yaxınlaşması Osmanlı sultanını narahat edirdi. XVI əsrin 30-50-ci illərində osmanlıların Cənubi Qafqaza aramsız yürüşləri başladı. Nəticədə təsərrüfat dağıldı, sənətkarlıq və ticarət zəiflədi.

Vergilərin və mükəlləfiyyətlərin ağırlığı xalqın ciddi narazılığına səbəb oldu. 1623-cü ildə Kartli və Kaxetiyada başlanan üsyana aznaur Georgi Saakadze başçılıq edirdi. Şah I Abbas oraya böyük cəza dəstəsi göndərdi və üsyan 1625-ci ildə yatırıldı. Səfəvilər I Temurazı Kartli-Kaxetiya çarı elan etdi. O, Səfəvilərdən asdı vəziyyətə düşdü. Saakadze ona qarşı çıxdı, lakin məğlub olub Osmanlı ərazisinə qaçdı və orada öldürüldü.

XVI əsrdə Şimali Qafqazda müxtəlif xalqlar yaşayırdı. Onların bəziləri XVI əsrdə feodalizmə keçirdi. Buranın əhalisi əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıqla məşğul olurdu. Burada feodal dövlətlərinin inkişaf prosesi güclənirdi. Onların ən böyüyü Qumuq xanlığı idi. Xanlığı idarə edənlər şamxal adlanırdı. Şimali Qafqazda feodal dağınıqlığı yadellilərin buraya soxulmasına imkan verirdi. 1557-ci ildə Kabarda Rusiyanın vassallığını qəbul etdi. Çərkəzlər də rusların vassalına çevrildi.

Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti

Sasanilər və Ərəb xilafəti dövründə Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda elm və mədəniyyət inkişaf etmişdi. Məktəb və mədrəsələrdə «Quran» və şəriətlə yanaşı, təbabət, astronomiya, riyaziyyat və s. öyrədilirdi. Azərbaycan ərazisində Torpaqqala, Ləkid məbədi, Girdiman qalası, Dərbənd səddi erkən orta əsr Albaniyasının dəyərli memarlıq abidələri idi.

Cənubi Qafqaz Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olandan sonra tədris dili, dövlət dili, din dili ərəb dili idi. İslam dini rəssamlığı və heykəltəraşlığı qadağan etdiyinə görə, əsasən, xəttatlıq və memarlıq inkişaf etmişdi.

Gürcüstanda yazı V əsrdə yaranmışdı. Gürcüstanda xristianlıq qəbul ediləndən sonra memarlıq inkişaf etmişdi. Erkən orta əsrlərdə yaradılmış «Amirani haqqında əfsanə» geniş yayılmışdı. Eposun qəhrəmanı allahlara qarşı çıxır, odu, metalı xalqa verir, allahlar onu dağa zəncirləyir. Bu epos «Zəncirlənmiş Prometey» əfsanəsi ilə əlaqələndirilir. Bu dövrdə «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarının vahid dastan halında formalaşması başa çatdı.

Türk-müsəlman mədəniyyətinin və alimlərinin təsiri altında Gürcüstanda tibb və təbabət elmlərinə dair əsərlər meydana gəldi. Tarixə, fəlsəfəyə dair əsərlər yazıldı. IV David dövründə Kutaisi yaxınlığında Helati monastırında və İkaltoda akademiya yaradılmış, «KartIis-sxovreba» («Gürcüstan tarixi») külliyyatı tərtib edilmişdi.

Qafqazda islam memarlığı ilə yanaşı, xristian memarlığı da inkişaf etmişdi. Bunun ən gözəl nümunələrindən biri Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisində (Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində) tikilmiş Qansazar (Ağoğlan) monastırıdır. Bu alban monastırı 1216-1238-ci illərdə Arsax knyazı Həsən Cəlalinın göstərişi ilə tikilmişdi.

Gürcü memarlığının ən gözəl nümunəsi Oskidəki kilsə, Kutaisidəki Baqrat məbədi, Helatidəki monastır və digər memarlıq abidələridir. Bu abidələr mozaika, freska, daş üzərində naxış və s. ilə bəzədilmişdir. XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli gürcü şairi Şota Rustaveli «Pələng dərisi geymiş pəhləvan» poemasını yazmışdır. Poema dünya poeziyasının gözəl nümunələrindən sayılır.

Azərbaycanın görkəmli şairi N.Gəncəvi dünya ədəbiyyatının ən gözəl incilərindən saydan «Xəmsə»sini bu dövrdə yaratmışdır.

XIII əsrdə Qafqazın monqollar tərəfindən işğalı mədəniyyətin inkişafına ağır zərbə vurdu. XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin meydana gəlməsi maddi və mənəvi mədəniyyətin inkişafına əlverişli şərait yaratdı.

XI-XV əsrlərdə Dağıstan xalqlarının ədəbiyyatı müxtəlif janrlarda inkişaf etdi. Bu dövrdə monqol əsarətinə qarşı «Partu Patimə», yerli feodallara qarşı «Xaçvar haqqında nəğmə» qəhrəmanlıq dastanları yaradılmışdı. XI əsrə aid «Dərbəndnamə» «Dərbəndin və Şirvanın tarixi» əsərləri yazılmışdı. XIII-XIV əsrlərdə Dağıstanda ərəb qrafikası əsasında «Əcəm əlifbası» formalaşdı. Dağıstan xalqlarının şairləri ana dili və ərəb dilində, bəzən Azərbaycan dilində yazırdılar.