Vizual Poeziya, Nəzəriyyə və Təcrübə...

II. Vizual poeziyanın tarixi
Mətnə qrafik elementlər münasibəti ideyası qədim köklərə malikdir. Bizə məlum olan ilk fiqurlu şeirlər hələ İsgəndəriyyə məktəbinin qədim yunan şairləri tərəfindən yazılmışdır. Mətnin inteqrasiyası və qrafik təsvir nümunələri orta əsrlər və yeni dövr əlyazma kitab müəllifləri tərəfindən yaradılıb. Bu cür mətnlərdə söz və hərflərdən istifadə əvəzinə rəssamlıq və qrafik əsərlərin elementlərindən fransız kubistləri, italyan futuristləri, rus kubofuturistləri, Dada hərəkatının (Birinci dünya müharibəsi zamanı İsveçrədə yaradılan modernist cərəyan — X.N.) üzvləri istifadə etmişlər.
III. 1950-60-cı illərdə vizual şairlərin nəzəriyyəsi və praktikası
Vizual və ya konkret poeziya - müxtəlif texnikaların rəngbərəng dünyasıdır, onlara vahid qayda tətbiq etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən də gəlin, bu mürəkkəb hadisə haqqında adekvat təsəvvürün yaranması üçün şair-konkretistlərin 1950-60-cı illərdəki təcrübəsinə və nəzəriyyəsinə müraciət edək.
Şvet Oyvind Falstrem „Konkret Poeziyanın Manifesti” əsərində (1952-1955) qətiyyətlə deyir ki, simvolik tərkibə malik olmadan da bu cür strukturlardan ibarət şeir yazmaq olar.    
»Poemalar çılpaq linqvistik strukturlardır və konkret poeziyanın görünən forması memarlıqda olduğu kimi onun da strukturunda tam oxşardır”.  Sonralar «Poema funksional obyekt kimi” (1960) məqaləsində, o, hadisənin dinamikliyi və müxtəlif xarakterli olmasına əsasən, konkret poeziyanın yaranma tarixindən bəhs edərək onu „müxtəlif prosedurların işçi hipotezi” adlandırır: “Bir neçə il əvvəl mən yeni dövr poemalarını funksional obyekt kimi müəyyənləşdirdim. Bu müəyyənləşmə bəziləri tərəfindən gəncləri çaşdıran zamanın əlaməti, digərləri tərəfindən isə prosedurların inkişaf ehtimalı kimi qəbul olundu.
Həmin vaxtlar Cənubi Amerikada və ya daha dəqiqi San-Pauluda poemaları mənim kimi araşdıran qrup formalaşdı. Mən keçmiş dövrün müxtəlif şairlərinin bu cür adlandırılan poemaları haqqındakı xatirələrini ön plana gətirərək öz poemamı „Bürclər” adlandırdım. Sonralar, yəni müxtəlif formalar yarandıqdan sonra, San-Pauludakı dostlarım və mən eksperiment üçün “Konkret poeziya” adlı qrup yaratdıq. Bu adla biz Sürixdə 40-cı illərdən başlayaraq təkanları bütün dünyada yayılan konkret rəssamlara „borcumuzu“ qaytarmaq istəyirdik. 1942-ci ildən mənim „Bürclər” əsərim qəti şəkildə bu qrupun təsiri altına düşdü. Bu gün “konkret poeziya” poetik-linqvistik eksperimentlərin böyük həcmini özündə birləşdirən, bürclərlə  xarakterizə olunan, materialın və onun strukturunun öyrənilməsi baxımından bizim yaratdığımız poemaların işarələrinin məcmusunu ifadə edən ümumi termindi” – Yucin Qomringer yazırdı.
Onun „Sükut” əsəri konkret poemaların ən məşhurlarından biridir. Burada susmaq fenomeni məkan müstəvisinə keçmiş, sözlərin yoxluğu sıfıra bərabər olmuşdur.
Braziliya konkretistləri iddia edirdilər ki, şeirlərin zaman seriyasını müvəqqəti məkanla dəyişdirmək zamanı gəlib (“Konkret poeziyanın pilot planı” məqaləsində 1958).
»Hecanın formal-ritmik vahid olaraq tarixi rolunun bitdiyini qəbul etsək məlum olar ki, konkret poeziya qrafik məkanın varlığını etiraf edir. «Məkan-zaman» strukturu sadəcə müvəqqəti dövrü əvəz edir. Ardıcıl olaraq ideoqrammanın (ideoqramma yazı işarəsi və ya şərti təsvir. Məsələn, müəllifin fonoqramdan fərqli müəyyən ideyaya müvafiq rəsmi. Heroqliflər ideoqramdan ibarətdir – X.N.  ) konsepti məkan və ya vizual sintaksis mənasında olduğu kimi, kompozisiyanın metodunun xüsusi mənasında da vacibdir”.
Poeziya incəsənətdən hərəkətə keçdi, natiqlikdən bürclərə. Frazadan struktura, musiqidən energetik mərkəzə… Konkret poeziya – dil materialı ilə işləməkdi, onun köməyi ilə strukturun yaranması və estetik informasiyanın faydalanması vasitəsilə ötürülməsidir. Obyekt poeziyası qrafika, heykəltəraşlıq və ya musiqi müşayiəti, rəssam, heykəltəraş, musiqiçi və naşirlərin əlbir fəaliyyəti sayəsində yaranan rəsmdir. Vizual poeziya vizual enerjinin obyekt və mərkəzinin bərabər götürülən sözü və ya onun  elementləridir.
İlya və Pyer Qarnyenin birlikdə yaratdığı «Kino” poeması kino kadrlarının növbələşməsi kimi ritmlə xarakterizə olunur. Yucin Qomringer kimi Mallarme də onu müasir memarlıqla müqayisə edir. Serjio Bessa konkret poeziyanı D.Bartanın  „konkret poeziyanın əsasını köhnə “İlmələr nəşriyyatı”nda tapmaq olar...”  ifadəsi vasitəsi ilə Stefan Mallarmenin əsərlərinə əsasən izah edir. „Braziliya məktəbinin şairləri üçün konkretlik konsepti memarlıq anlamında izah olunur: “sonsuz ekspressiv imkanlar” struktur materialı memarlıq  sənətinin dilini təkcə tiranlıqdan azad etmir, həm də onu sosial ehtiyaclar üçün əlçatan edir” Maks Bene (Almaniya) „Konkret poeziya 2” (1965) məqaləsində konkret poeziyanı linqvistik mahiyyətin köməyi ilə izah edir. “Əgər Konkret poeziya”nı, ədəbiyyatın linqvistik strukturunu nəzərdə tutan (səs, heca, söz, sözardı, sözün paradiqması) qolu adlandırsaq və ilk növbədə linqvistika aləminin təqdimatı kimi yanaşsaq o, maddi poeziyanın stilidir. Bundan başqa maddi poeziyanın dili qrammatika və məişət  (lakin unikal, vizual və strukturu istiqamətləndirilən modeli) nitqinin şərti  qaydalarına əməl etmir”. Beləliklə, biz görürük ki, vizual (həm də konkret) poeziya müstəviyə qarşı qrafik element münasibətini, texnika və üsulları özündə birləşdirir.
IV. Vizual poeziya və meyl-art

Mənbə: artkaspi.az