Şərqi Avropa ölkələri. SSRİ
Şərqi Avropa ölkələri. SSRİ
Şərqi Avropa ölkələri. SSRİ hərbi hissələrinin regionda olması, “Marşal planı”ndan imtina etməsi sovet rejiminin yayılmasına təsir göstərdi. Bu, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində çoxpartiyalılığın ləğv olunmasına və kommunist partiyasının şəriksiz hakimiyyətinin yaranmasına şərait yaratdı.
Kommunist partiyaları sosializm qurmaq xəttini irəli sürdü. Bazar iqtisadiyyatı planlı iqtisadiyyatla əvəz olunmağa başladı. Həmin ölkələrdə totalitar sosializm cəmiyyəti təşəkkül tapdı. Xüsusi mülkiyyət ləğv olundu, sahibkarlıq və fərdi kəndli təsərrüfatı aradan qalxdı. “Xalq demokratiyası” ölkələrindən sovet amirliyinə qarşı çıxan ilk dövlət Yuqoslaviya oldu. Yuqoslaviya Kommunist Partiyası 1948-ci ilin axırlarında Kommunist partiyalarının Məlumat Bürosundan xaric edildi.
1949-cu ildə Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropanın sosialist
ölkələrinin iqtisadi inkişafını istiqamətləndirən Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ), 1955-ci ildə bu ölkələrin hərbi qüvvələrini birləşdirən Varşava Müqavilə Təşkilatı yaradıldı. İ.Stalinin ölümü və şəxsiyyətə pərəstişin pislənməsi Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində siyasi vəziyyətin dəyişməsinə şərait yaratdı. 1956-cı ildə Macarıstanda kütləvi nümayişlər başladı. Macarıstan hökumətinə başçı seçilən İ.Nad ölkəsinin Varşava Müqavilə Təşkilatından çıxdığını elan etdi. Noyabrın 4-də Budapeşt şəhərinə soxulan sovet tankları macar xalqının azadlıq hərəkatını qan içində boğdu. İ.Nad dövlətə xəyanətdə ittiham olunaraq edam edildi.
XX əsrin 60-cı illərinin sonunda Çexoslovakiyada “Praqa baharı” adını almış hadisələr baş verdi. A.Dubçekin başçılıq etdiyi Çexoslovakiya Kommunist Partiyası ölkənin şəraitinə uyğun sosialist cəmiyyəti modelinə keçmək istədi. Bunun üçün “Fəaliyyət proqramı” qəbul etdi. Bu hadisəyə SSRİ və bəzi sosialist ölkələrinin rəhbərləri öz kəskin etirazlarını bildirdilər. Varşava Müqaviləsi Təşkilatının üzvü olan SSRİ, Polşa, ADR, Macarıstan və Bolqarıstan qoşunları Çexoslovakiyaya yeridildi. A.Dubçekin yerinə Q.Qusak təyin olundu.
80-ci illərin sonu — 90-cı illərin əvvəllərində SSRİ-də yenidənqurma islahatları və dövlətin dağılmağa başlaması Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində sosialist sisteminin iflası ilə nəticələndi.
SSRİ. SSRİ İkinci Dünya müharibəsindən qalib çıxdı. O, dünyanın ikinci fövqəldövlətinə çevrildi. Eyni zamanda SSRİ müharibədən böyük zərər çəkdi. O, 27 milyondan çox adam itirdi. Qarşıda vurulan yaralan sağaltmaq, təsərrüfatı dinc quruculuq xəttinə keçirmək və inkişaf etdirmək vəzifəsi dururdu.1947-ci ilin dekabrında pul islahatı keçirildi. Məhsulun bölgüsündə talon sistemi ləğv olundu. 1950-ci ilin əvvəli üçün sənaye müəssisələri bərpa olundu və kənd təsərrüfatı məhsul-larının istehsalı müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırıldı.
Ölkənin siyasi strukturunda müəyyən dəyişikliklər həyata keçirildi. Fövqəladə vəziyyət aradan qaldırıldı. Dövlət Müdafiə Komitəsi ləğv olundu. Yerli sovetlərə, respublikaların ali sovetlərinə və SSRİ Ali Sovetinə seçkilər keçirildi. Digər tərəfdən totalitar rejim daha da gücləndirildi. İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş daha da artdı. Dövlət islah düşərgələr sistemi daha da genişləndi. Müharibədən sonra kütləvi repressiyaların yeni dalğası başladı.1953-cü il martın 5-də Sov. İKP MK-nın birinci katibi İ.Stalin vəfat etdi. M.Xruşşov partiya rəhbərliyinə gətirildi. 1956-cı ilin fevralında keçirilmiş XX qurultayında Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş kəskin tənqid olundu. Bu, ölkənin siyasi həyatında çox mühüm hadisə oldu. Repressiyalara məruz qalmış yüz minlərlə adama bəraət verildi. Milli siyasətdə yol verilmiş kobud səhvlərin düzəldilməsinə başlanıldı. Balkar, inquş, kalmık, qaraçay, çeçen xalqlarının İkinci Dünya müharibəsinin gedişində ləğv olunmuş muxtariyyətləri bərpa olundu. İlk dəfə kolxozçulara pensiya tətbiq olundu. 1959-cu ildən onlara pasport verilməyə başlandı.
1965-ci ilin mart və sentyabr aylarında iqtisadi islahat cəhdləri istənilən nəticəni vermədi. Əksinə, ölkədə böhran meyli gücləndi. L.Brejnevin ölkə rəhbərliyinə gəlməsi ilə (1964, oktyabr) N.Xruşşovun “mülayimləşmə” siyasətinə son qoyuldu. Ölkədə inzibati-bürokratik sistem formalaşdı. SSRİ-nin 1977-ci ilin oktyabrında qəbul edilmiş yeni konstitusiyasına görə, ölkədə hakimiyyətin Kommunist Partiyasına məxsus olduğu hüquqi cəhətdən əsaslandırıldı. Ölkə sosial-iqtisadi böhranla üzləşdi. L.Brejnevdən sonra Y.V.Andropovun, Kİ.Çemenkonun rəhbərliyə gətirilməsi də vəziyyəti düzəltmədi. 1985-ci ilin martında rəhbərliyə M.S.Qorbaçov gətirildi.
Sovet rəhbərliyi ölkəni dərin sosial-iqtisadi böhrandan xilas etmək üçün yollar axtarmağa başladı. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək xətti irəli sürüldü. Az sonra ictimai quruluşu yeniləşdirmək məqsədilə “yenidənqurma” siyasəti elan olundu. Hakimiyyətin bölüşdürülməsi ideyası irəli sürüldü. 1990-cı ildə SSRİ-nin prezidenti vəzifəsi təsis olundu. M.Qorbaçov ölkənin birinci və axırıncı prezidenti oldu.
Dərinləşən sosial-iqtisadi və siyasi böhran SSRİ-nin dağılmasını sürətləndirdi. M.Qorbaçovun razılığı ilə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində başlanmış separatçılıq hərəkatı SSRİ-nin dağılmasının başlanğıcı oldu.
Sovet rəhbərliyinin SSRİ-ni qoruyub saxlamaq cəhdləri heç bir nəticə vermədi. 1991-ci ilin avqustunda mühafizəkarlar Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsi yaratdılar. Vitse-prezident Q.Yanayev başda olmaqla, mühafizəkarların hakimiyyəti ələ keçirmək cəhdinin qarşısı alındı. “Avqust qiyamı”nın uğursuzluqla başa çatması Rusiya Federasiyasınm prezidenti B.Yeltsinin Kommunist Partiyasının fəaliyyətini dayandırmasına şərait yaratdı. 1991-ci il dekabrın 8-də Rusiya Federasiyası, Ukrayna və Belarusiyanın liderləri İttifaq müqaviləsinin fəaliyyətinin dayandırılması və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) yaratmaq niyyətlərini bildirdilər. Dekabrın 25-də M.S.Qorbaçov istefa verdi və bununla da SSRİ dağıldı.
Dünya sosializm sisteminin dağılması nəticəsində SSRİ ilə yanaşı, “Balkan imperiyası” adlandırılan Yuqoslaviya (Serbiya, Xorvatiya, Sloveniya, Bosniya-Hersoqovina, Makedoniya, Çernoqoriya) və Çexoslovakiya (Çexiya və Slovakiya) da müstəqil dövlətlərə parçalandı. 1999-cu ildə Polşa, Macarıstan və Çexiya NATO-ya üzv qəbul olundu.
Müəllif:Yaqub Mahmudlu, Tofiq Nəcəfli, Kərəm Məmmədov, Sevil Bəhrəmova, Sabir Ağayev
Mənbə: ÜMUMİ TARİX 9 Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün "Ümumi tarix" fənni üzrə DƏRSLİK
Kommunist partiyaları sosializm qurmaq xəttini irəli sürdü. Bazar iqtisadiyyatı planlı iqtisadiyyatla əvəz olunmağa başladı. Həmin ölkələrdə totalitar sosializm cəmiyyəti təşəkkül tapdı. Xüsusi mülkiyyət ləğv olundu, sahibkarlıq və fərdi kəndli təsərrüfatı aradan qalxdı. “Xalq demokratiyası” ölkələrindən sovet amirliyinə qarşı çıxan ilk dövlət Yuqoslaviya oldu. Yuqoslaviya Kommunist Partiyası 1948-ci ilin axırlarında Kommunist partiyalarının Məlumat Bürosundan xaric edildi.
1949-cu ildə Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropanın sosialist
ölkələrinin iqtisadi inkişafını istiqamətləndirən Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ), 1955-ci ildə bu ölkələrin hərbi qüvvələrini birləşdirən Varşava Müqavilə Təşkilatı yaradıldı. İ.Stalinin ölümü və şəxsiyyətə pərəstişin pislənməsi Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində siyasi vəziyyətin dəyişməsinə şərait yaratdı. 1956-cı ildə Macarıstanda kütləvi nümayişlər başladı. Macarıstan hökumətinə başçı seçilən İ.Nad ölkəsinin Varşava Müqavilə Təşkilatından çıxdığını elan etdi. Noyabrın 4-də Budapeşt şəhərinə soxulan sovet tankları macar xalqının azadlıq hərəkatını qan içində boğdu. İ.Nad dövlətə xəyanətdə ittiham olunaraq edam edildi.XX əsrin 60-cı illərinin sonunda Çexoslovakiyada “Praqa baharı” adını almış hadisələr baş verdi. A.Dubçekin başçılıq etdiyi Çexoslovakiya Kommunist Partiyası ölkənin şəraitinə uyğun sosialist cəmiyyəti modelinə keçmək istədi. Bunun üçün “Fəaliyyət proqramı” qəbul etdi. Bu hadisəyə SSRİ və bəzi sosialist ölkələrinin rəhbərləri öz kəskin etirazlarını bildirdilər. Varşava Müqaviləsi Təşkilatının üzvü olan SSRİ, Polşa, ADR, Macarıstan və Bolqarıstan qoşunları Çexoslovakiyaya yeridildi. A.Dubçekin yerinə Q.Qusak təyin olundu.
80-ci illərin sonu — 90-cı illərin əvvəllərində SSRİ-də yenidənqurma islahatları və dövlətin dağılmağa başlaması Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində sosialist sisteminin iflası ilə nəticələndi.
SSRİ. SSRİ İkinci Dünya müharibəsindən qalib çıxdı. O, dünyanın ikinci fövqəldövlətinə çevrildi. Eyni zamanda SSRİ müharibədən böyük zərər çəkdi. O, 27 milyondan çox adam itirdi. Qarşıda vurulan yaralan sağaltmaq, təsərrüfatı dinc quruculuq xəttinə keçirmək və inkişaf etdirmək vəzifəsi dururdu.1947-ci ilin dekabrında pul islahatı keçirildi. Məhsulun bölgüsündə talon sistemi ləğv olundu. 1950-ci ilin əvvəli üçün sənaye müəssisələri bərpa olundu və kənd təsərrüfatı məhsul-larının istehsalı müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırıldı.
Ölkənin siyasi strukturunda müəyyən dəyişikliklər həyata keçirildi. Fövqəladə vəziyyət aradan qaldırıldı. Dövlət Müdafiə Komitəsi ləğv olundu. Yerli sovetlərə, respublikaların ali sovetlərinə və SSRİ Ali Sovetinə seçkilər keçirildi. Digər tərəfdən totalitar rejim daha da gücləndirildi. İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş daha da artdı. Dövlət islah düşərgələr sistemi daha da genişləndi. Müharibədən sonra kütləvi repressiyaların yeni dalğası başladı.1953-cü il martın 5-də Sov. İKP MK-nın birinci katibi İ.Stalin vəfat etdi. M.Xruşşov partiya rəhbərliyinə gətirildi. 1956-cı ilin fevralında keçirilmiş XX qurultayında Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş kəskin tənqid olundu. Bu, ölkənin siyasi həyatında çox mühüm hadisə oldu. Repressiyalara məruz qalmış yüz minlərlə adama bəraət verildi. Milli siyasətdə yol verilmiş kobud səhvlərin düzəldilməsinə başlanıldı. Balkar, inquş, kalmık, qaraçay, çeçen xalqlarının İkinci Dünya müharibəsinin gedişində ləğv olunmuş muxtariyyətləri bərpa olundu. İlk dəfə kolxozçulara pensiya tətbiq olundu. 1959-cu ildən onlara pasport verilməyə başlandı.1965-ci ilin mart və sentyabr aylarında iqtisadi islahat cəhdləri istənilən nəticəni vermədi. Əksinə, ölkədə böhran meyli gücləndi. L.Brejnevin ölkə rəhbərliyinə gəlməsi ilə (1964, oktyabr) N.Xruşşovun “mülayimləşmə” siyasətinə son qoyuldu. Ölkədə inzibati-bürokratik sistem formalaşdı. SSRİ-nin 1977-ci ilin oktyabrında qəbul edilmiş yeni konstitusiyasına görə, ölkədə hakimiyyətin Kommunist Partiyasına məxsus olduğu hüquqi cəhətdən əsaslandırıldı. Ölkə sosial-iqtisadi böhranla üzləşdi. L.Brejnevdən sonra Y.V.Andropovun, Kİ.Çemenkonun rəhbərliyə gətirilməsi də vəziyyəti düzəltmədi. 1985-ci ilin martında rəhbərliyə M.S.Qorbaçov gətirildi.
Sovet rəhbərliyi ölkəni dərin sosial-iqtisadi böhrandan xilas etmək üçün yollar axtarmağa başladı. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək xətti irəli sürüldü. Az sonra ictimai quruluşu yeniləşdirmək məqsədilə “yenidənqurma” siyasəti elan olundu. Hakimiyyətin bölüşdürülməsi ideyası irəli sürüldü. 1990-cı ildə SSRİ-nin prezidenti vəzifəsi təsis olundu. M.Qorbaçov ölkənin birinci və axırıncı prezidenti oldu.
Dərinləşən sosial-iqtisadi və siyasi böhran SSRİ-nin dağılmasını sürətləndirdi. M.Qorbaçovun razılığı ilə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində başlanmış separatçılıq hərəkatı SSRİ-nin dağılmasının başlanğıcı oldu.
Sovet rəhbərliyinin SSRİ-ni qoruyub saxlamaq cəhdləri heç bir nəticə vermədi. 1991-ci ilin avqustunda mühafizəkarlar Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsi yaratdılar. Vitse-prezident Q.Yanayev başda olmaqla, mühafizəkarların hakimiyyəti ələ keçirmək cəhdinin qarşısı alındı. “Avqust qiyamı”nın uğursuzluqla başa çatması Rusiya Federasiyasınm prezidenti B.Yeltsinin Kommunist Partiyasının fəaliyyətini dayandırmasına şərait yaratdı. 1991-ci il dekabrın 8-də Rusiya Federasiyası, Ukrayna və Belarusiyanın liderləri İttifaq müqaviləsinin fəaliyyətinin dayandırılması və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) yaratmaq niyyətlərini bildirdilər. Dekabrın 25-də M.S.Qorbaçov istefa verdi və bununla da SSRİ dağıldı.
Dünya sosializm sisteminin dağılması nəticəsində SSRİ ilə yanaşı, “Balkan imperiyası” adlandırılan Yuqoslaviya (Serbiya, Xorvatiya, Sloveniya, Bosniya-Hersoqovina, Makedoniya, Çernoqoriya) və Çexoslovakiya (Çexiya və Slovakiya) da müstəqil dövlətlərə parçalandı. 1999-cu ildə Polşa, Macarıstan və Çexiya NATO-ya üzv qəbul olundu.
Müəllif:Yaqub Mahmudlu, Tofiq Nəcəfli, Kərəm Məmmədov, Sevil Bəhrəmova, Sabir Ağayev
Mənbə: ÜMUMİ TARİX 9 Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün "Ümumi tarix" fənni üzrə DƏRSLİK
