Rusiyada 1905 -1907-ci illər inqilabı Rusiyada vəziyyət daha dözülməz idi. 1907-ci illər inqilabı Burada ümumdünya kapitalizminin bütün ziddiyyətləri; əməklə kapital, yeni ərazilər zəbt etmək uğrunda dövlətlərarası və müstəmləkələrlə metropoliya arasında ziddiyyətləri cəmləşmişdi. Rusiyada zəhmətkeşlər olmazın dərəcədə əziyyət çəkirdilər. İş günü 12-14 saata çatırdı. Feodal zülmündən əziyyət çəkən kəndlilərin vəziyyəti daha ağır idi.
Rusiya Uzaq Şərq uğrunda Yaponiya, Balkan əraziləri və boğazlar uğrunda Avstriya-Macarıstan və Türkiyə ilə kəskin rəqabət aparırdı. Hətta 1904-1905-ci illərdə rus-yapon müharibəsi baş vermişdi. Müharibədə Rusiya biabırçı şəkildə ağır məğlubiyyətə uğramışdı. Yüzdən çox millət və xalqın müstəmləkə əsarətinə alındığı Rusiya imperiyasında milli zülm də son dərəcə artmışdı. Buna cavab olaraq ölkədə, xüsusən milli ucqarlarda Polşada, Finlandiya, Ukraynada, Qafqazda, Mərkəzi Asiyada, Volqaboyunda, Krımda və b. yerlərdə milli-azadlıq hərəkatı güclənmişdi. O, çarizmə qarşı demokratik hərəkatla culğalaşmışdı.
Bütün bunlar Rusiyada sosial partlayışın olacağından xəbər verirdi. 1905-ci il 9 yanvar «Qanlı bazar» hadisəsi Rusiyada sosial inqilabın başlanması üçün bəhanə rolunu oynadı.
Yanvarın 9-da səhər kişi, qadın və uşaqlardan ibarət 150 minlik insan axını əllərində ikonalar, kilsə bayraqları, zəburdan surələr yazılmış plakatlar «Allah, çarı qoru!» duasını oxuya-oxuya hələ onun yanvarın 6-dan tərk etdiyi Qış sarayına yollanmışdılar. Lakin onlar ordu və polis tərəfindən gülləboranla qarşılanmışdılar. Bu gün, Rusiya tarixinə Qanlı bazar günü kimi daxil olmuşdur. Bu gün ərzində kütlələr böyük vətəndaş müharibəsi keçdilər. Onların inqilabi mübarizə tərbiyəsi bir gündə adi və sönük həyatın aylar və illəri ərzindəkindən olmazın dərəcədə irəlilədi.
Qanlı bazar hadisəsi kütlələrdə çar haqqında «xalqın mühafizəçisi» və «himayəçisi» kimi ənənəvi təsəvvürləri alt-üst etdi. Çara olan inam məhv oldu. «Pravda» qəzetinin o zaman yazdığı kimi, fəhlələr həqiqət və ədalətin canlı mənbəyinə olan inamı özləri ilə bərabər qardaş qəbrinə apardılar.
Beləliklə, Rusiya tarixinə 1905-1907-ci illər inqilabi kimi daxil olmuş sosial partlayış baş verdi. 1905-1907-ci illər inqilabi öz xarakteri və vəzifələrinə görə burjua inqilabi idi. Onun məqsədi çar monarxiyasını devirmək və təhkimçiliyin qalıqlarını ləğv etmək idi. Lakin bu inqilab bir sıra cəhətlərinə görə Qərbi Avropadakı burjua inqilablarından fərqlənirdi. Belə ki, yetkinləşməməsi və zəifliyi üzündən Rusiya burjuaziyası inqilaba rəhbərlik etmək iqtidarında deyildi. Üstəlik çarı devirməkdə də onun marağı yox idi. O, ancaq çarın hakimiyyətini məhdudlaşdırmağa və çarizmlə sazişə girməyə çalışırdı. Məhz buna görə də Qərbdəki burjua inqilablarından fərqli olaraq bu inqilabın başlıca hərəkətverici qüvvəsi fəhlə sinfi, onun müttəfiqi isə kəndlilər idi. Onlar demokratik dəyişikliklər tələbləri ilə çıxış edirdilər. Məhz bu səbəbdən bu inqilab burjua-demokratik xarakter almışdı.
1905-ci ilin yanvarından oktyabrına kimi mövcud quruluşa qarşı etiraz hərəkatı paralel olaraq iki istiqamətdə inkişaf etmişdi. Cəmiyyətin orta təbəqələri, ziyalılar və yuxan təbəqələrin nümayəndələri liberal islahatlar yolunu seçmişdilər. Onlar Rusiyada Qərbi Avropa ölkələrinin siyasi modelini yaratmağı nəzərdə tutur və inqilabın dinc yolla aparılması niyyətində idilər. Bu da mütləqiyyətin konstitusiyalı monarxiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarmalıydı. İkinci yolu təklif edənlər müxtəlif sosial təbəqələrin nümayəndələrinin birləşdiyi qüvvələr idi. Onlar mövcud hakimiyyətə qarşı, mülkədarlar əleyhinə kəndli qiyamlarından tutmuş, silahlı üsyanlara kimi mübarizə formaları təklif edirdilər.
Liberalların «xalq arasına getmək» sahəsində ləng, cəsarətsiz cəhdlərinə və kəndlilər arasında eserlərin müəyyən nailiyyətlərinə baxmayaraq çarizmə qarşı bu qüvvələrin vahid cəbhəsi yaradıla bilməmişdi. Buna baxmayaraq inqilabı coşğunluq bütün zehinləri bürümüşdü; əgər inqilab başlanandan bir neçə ay əvvəl ümumi seçkilər, Müəssisələr Məclisi çağırmaq, şəxsi azadlıqları təmin etmək ideyaları ancaq bəzi siyasi xadimlərə məxsus idisə, indi onlar ictimayyətin ən geniş dairələrini əhatə etmişdi. Bu zehinlərdə inqilab idi. Bu ideyalar, əslində 1905-ci il hadisələrinin əsas istiqamətini müəyyən etmişdi,
Qanlı bazar hadisəsindən sonra bütün ölkəni, xüsusən əksər şəhərləri tətil hərəkəti bürümüşdü. İri şəhərlərdə tətil edənlərin sayı bir milyon nəfərə çatmışdı. Onların çoxu siyasi xarakter almışdı. Tətillərdə fəhlə sinfi daha çox fəallıq göstərirdi. Bu da fəhlələrdə sinfi şüurun formalaşdığından xəbər verirdi. Fəhlə tətillərində siyasi şüarlarla yanaşı əmək haqqının yüksəldilməsi, iş saatlarının azaldılması və b. tələblər də irəli sürülürdü.
1905-ci ilin yazında şəhər və kəndlərdə xalq hərəkatı daha da güclənmişdi. Kursk, Çerniqov, Voronej, Oryol, Penza və Saratov quberniyalarını kəndli hərəkatı bürümüşdü. May-iyun aylarında fəhlələrin tətil hərəkatının yeni dalğası başladı. «Potyomkin» zirehlisində, İvanovo-Voznesenskidə ilk fəhlə deputatları Sovetləri meydana çıxdı. Bir neçə həftə sonra Kostromada da sovetlər qurumu yaradıldı.
Sosial-demokratiya təşkilatından menşeviklər (siyasi cərəyan kimi 1903-cü ildə meydana çıxmışdı) Sovetlərə proletariatın siyasi şüurunun yüksəlməsini sürətləndirməyə xidmət edən «fəhlə özünüidarə orqanları» kimi baxırdılar. Bolşeviklər (o, da siyasi cərəyan kimi 1903-cü ildə meydana çıxmışdı) isə əvvəllər Sovetlərə inamsızlıqla yanaşırdılar. Onlar qorxurdular ki, kortəbii olaraq «aşağıdan» meydana çıxan bu təşkilat partiya ilə rəqabət etsin və onun inqilabı hərəkata rəhbərliyinə mane olsun. Lakin V.I.Leninin xidməti sayəsində bolşeviklər 1905-ci ilin noyabr-dekabrında Sovetlərə münasibətlərini dəyişdilər. Onu boykot etmək taktikasını geri götürdülər.
1905-ci ilin yayında narazılıq həyacanları ordunu xüsusən, Rusiya donanmasının dənizçilərini də əhatə etdi. İyunun 15-də Qara dəniz donanmasının «Knyaz Potyomkin-Tavriçeski» zirehli gəmisində üsyan baş verdi. Bu, Rusiya ordusunun da ciddi böhran keçirdiyindən soraq verirdi.
Ölkəni bürüyən həyəcanları sakitləşdirmək məqsədilə 1905-ci il avqustun 6-da çar II Nikolay Dövlət dumasının təsis edilməsi barədə fərman imzaladı. O, Rusiya tarixinə Bulıgin duması kimi daxil olmuşdur. Çünki onun layihəsi hələ 1905-ci ilin fevralında Daxili İşlər Naziri olan A.Bulıgin tərəfindən hazırlanıb çara təqdim olunmuşdu. Fərmana görə çağırılacaq Dövlət duması məşvərətçi orqan olmalı idi. Onun vəzifəsi ancaq imperiyanın əsas qanunlarına toxunmadan «nəzərdə tutulan qanunvericilik aktlarını hazırlamaq və müzakirə etmək idi». O, qanunvericilik təşəbbüsündən məhrum edilmiş və büdcə məsələləri üzrə səsvermə hüququna da malik deyildi.
Liberal qəzetlər bu fərmanı "çarın bir əli ilə verdiyini digər əli ilə geri alması" kimi qiymətləndirirdilər.
Dumaya seçkilər 1906-ci ilin yanvarında keçirilməli idi. Lakin əsas müxalif siyasi qüvvələr, o cümlədən liberalların radikal cinahı olan eserlər, sosial-demokratlar, habelə bolşeviklər Dövlət dumasına seçkiləri boykot etdilər. Duma çağrıla bilmədi.
1905-ci ilin payızından fəhlə hərəkatı yenidən gücləndi. Sentyabrın 19-da ölkədə, ona kimi görünməmiş ən iri ümumi tətil başladı. İlk dəfə Moskvanın mətbəə işçiləri tərəfindən başlanan tətil hərəkatı bütün ölkəni bürüdü. O, bütün sahələri: sənaye, xidmət, bank, nəqliyyat, sığorta cəmiyyətləri, ticarət və b. əhatə etmişdi. Oktyabrın 12-də tətil edənlərin sayı milyon yarıma çatmışdı. Tətilin gedişində, oktyabrın 13-də Sankt-Peterburqda fəhlə deputatları Sovetləri qurumu yaradıldı. Sovetlərin icraiyyə komitələrinin tərkibinə eserlərin, menşeviklərin və bolşeviklərin nümayəndələri daxil idi.
Vəziyyətin çox kəskinləşdiyini görən II Nikolay vaxt qazanmaq məqsədilə 1905-ci il oktyabrın 17-də Manifest verdi O, Rusiya tarixinə 17 oktyabr Manifesti adı ilə daxil olmuşdur. Ona «azadlıqlar Manifesti» də deyilirdi. Manifestdə şəxsiyyətin toxunmazlığı, vicdan, söz, yığıncaq və təşkilatlanmaq azadlıqları, Duma çağrılması; Dumanın razılığı olmadan heç bir qanunun qüvvəyə minməməsi kimi vədlər verilirdi.
Siyasi qüvvələrin Manifestə münasibəti bır mənalı deyildi. Fransa, Britaniya və Almaniya hökumətləri Manifesti Rusiyanı nəhayət parlamentarizm yoluna çıxaracaq konstitusiya rejiminin rəhni kimi alqışlayırdılar; Liberalların mülayim hissəsi onu qeyd-şərtsiz ilk qələbə kimi müdafiə edirdi; Liberalların radikal hissəsi kadetlər Manifestə ehtiyatla yanaşırdı; sosialist inqilabçılar və sosial-demokratlar mütləqiyyətlə heç bir sazişə getməyərək Manifesti boş vəd hesab edirdilər.
Əslində müxalifət qüvvələri parçalanmışdı: Liberallar siyasi mübarizəyə, liberal müxalifətdən uzaqlaşan fəhlələr isə sosial inqilaba üstünlük verirdilər. İki odun — çara güzəştə getmək və zor təhlükəsi törədən sosial inqilabın arasında qalan liberallar çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdülər. Onlar nə baş alıb gedən hərci-mərcliyin qarşısını almaq, nə də xalq inqilabına başçılıq etmək iqtidarında deyildilər. Məcburən güzəştə getmiş çar hökuməti də bundan istifadə edərək «Manifesfdə verdiyi əksər vədləri yerinə yetirmədi.
17 oktyabr Manifesti inqilabı çıxışları səngitmədi və gərginlik şəraitini də aradan qaldırmadı. Sankt-Peterburqda və Moskvada (oktyabrın 21-də) ümumi tətil qurtardıqdan sonra oktyabrın 26-27-də Kronştadt hərbi dəniz bazasında qiyam qalxdı, onun ardınca Sevastopol hərbi-dəniz bazasında açıq çıxışlar baş verdi.
1905-ci ilin dekabrında (12-18-də) baş vermiş Moskva silahlı üsyanı 1905-1907-ci illər inqilabının ən yüksək zirvəsi olmuşdu. Üsyan bolşeviklərin çoxluq təşkil etdiyi Moskva Soveti tərəfindən təşkil edilmişdi. O, dörd gün ərzində (dekabrın 15-18də) admiral Dubasovun komandanlığı altında olan ordu tərəfindən yatırıldı. Lakin bu üsyan fəhlələrin sinfi şüurunun yüksəlməsində çox mühüm rol oynamışdı. O, fəhlələrin çara kortəbii, patriarxal inamını tamamilə məhv etdi.
Moskva üsyanının məğlubiyyətindən sonra inqilab dalğası tənəzzülə uğramağa başladı. Sosial inqilaba qarşı mübarizədə güclü çıxan hakimiyyət 17 oktyabrda verdiyi vədlərə yenidən baxmağa başladı. Artıq bir neçə ay ərzində vətəndaşlara vəd edilmiş azadlıqlar əl çatmaz boş xəyala çevrildilər. Təkcə 1905-ci ilin dekabrında iki min nəfərə qədər adam həbs olundu. 1906-ci ilin yazında həbs və sürgün olunanların ümumi sayı 50 min nəfəri ötdü.
Kəskin təqiblərə və cəza tədbirlərinə baxmayaraq inqilab dalğası 1907-ci ilə kimi davam etmişdi.
1905-1907-ci illər inqilabının təsiri ilə Çar höküməti məşvərətçi Duma çağırmaq məcburiyyətində qaldı. 1906-ci ilin mart-aprelində Vitte Dumasına (birinci) seçkilər keçirildiı. Bu Rusiya tarixində ilk seçki idi. Sosialist partiyaları Dumaya seçkiləri boykot etmək taktikası yeridirdilər. Bu cəhətdən bolşeviklər xüsusən ardıcıl idilər. Onlar Dumaya bir nəfər də olsun namizəd irəli sürməmişdilər.
Seçkilərdə hökumət partiyaları — qatı sağ partiyalar və oktyabristlər əsasən məğlubiyyətə uğradılar. Onlar səslərin ancaq 10%-ni toplaya bildilər. Bununla seçkilər, mütləqiyyətin „çarla xalqın möhkəm birliyi“ ehkamına kəskin zərbə vurdu.
Seçkilərdə kadetlər (konstitusion demokratlar) partiyası qələbə qazandı. Onlar deputat yerlərinin üçdə birindən çoxunu əldə etdilər.
Birinci Dumanın təntənəli açılışından bir həftə keçməmiş (mayın 5-də ) onun nümayəndələri Çara ünvanlanmış tələblər irəli sürdülər. Bunlara liberalların vaxtı ilə irəli sürdükləri: ümumi seçkilər keçirmək, Dumanın qanunvericilik fəaliyyətinə qoyulmuş bütün məhdudiyyətləri ləğv etmək, vətəndaş azadlıqlarını qorumaq, ölüm cəzasını ləğv etmək, aqrar islahatı hazırlamaq, vergi sisteminə yenidən baxmaq, ümumi və pulsuz təhsilə keçmək, milli azlıqların tələblərini ödəmək, tam siyasi əfvetmə keçirmək və b. kimi tələblər daxil idi. Çara itaətkar hökümət bu tələbləri rədd etdi. Nəhayət, 1906-ci il iyulun 8-da birinci Duma buraxıldı, Əsas bəhanə aqrar məsələsi oldu.
1907-ci ilin fevralında İkinci Duma çağırıldı. Bu Duma birincidən də radikal idi. Onun tərkibinə 100 sosialist (37-eser. 66 sosial- demokrat), 100 nəfərə yaxın trudovik, 100 kadet və 80 nəfər milli azlıqların nümayəndələri daxil idi. Dumaya oktyabristlərdən cəmi 19, monarxistlərdən isə 33 deputat seçilmişdi.
1907-ci il iyunun 3-də çar II Nikolay İkinci Dumanı da buraxdı və həmin il noyabrın 1-də növbəti Duma çağırmağı elan etdi, Çarın fərmanında Dumaya seçkilər qanununda kökündən dəyişikliklər edildi. Bu qanun III Dövlət dumasında mülkədarların və iri monarxist burjuaziyanın şəksiz hakimiyyətinin təmin edilməsinə xidmət edirdi. Bu seçki qanununa görə bir mülkədarın səsi 7 şəhərlinin, 30 kəndlinin və ya 60 fəhlənin səsinə bərabər idi. Bu fərman Rusiya tarixinə 3 iyun dövlət çevrilişi kimi daxil olmuşdur.
Beləliklə, iki il yarıma kimi davam etmiş Birinci rus inqilabı məğlub oldu; inqilabı qüvvələrin çarizmi devirməyə gücü çatmadı. Onun başlıca səbəblərindən biri də Rusiya burjuaziyasının zəifliyi, inqilaba rəhbərlik iqtidarında olmaması və qeyri ardıcıllığı idi.
1905-1907-ci illər inqilabına müxtəlif mənalı qiymət verilirdi. Bolşeviklər müstəsna olmaqla liberallar və menşeviklər onu burjua inqilabı kimi qiymətləndirirdilər. Onların fikrincə inqilaba burjuaziya rəhbərlik etməli və qalib gəldikdə burjuaziyanın hakimiyyəti qurulmalıdır. Onun təkamül yolu ilə baş verməsini əsas götürürdülər. Digər siyasi qüvvə və partiyalardan fərqli olaraq bolşeviklər bu inqilabı burjua-demokratik inqilabı kimi qiymətləndirir, inqilabda silahlı üsyanı ön plana çəkirdilər. Onlar tələsərək inqilabın böyüyüb sosialist inqilabına keçməsi ideyalarını da təbliğ edirdilər,
Beləliklə, 1905-1907-ci illər inqilabı məğlubiyyətlə qurtardı, Lakin Rusiya üçün onun böyük əhəmiyyətli nəticələri oldu. Əvvəla, xalq kütlələrinin, xüsusən kəndlilərin çar babaya inamı sarsıldı, mütləqiyyətə ilk böyük zərbə dəydi. İkinci, Rusiyada kapitalizmin inkişafında yeni mərhələ açdı; Üçüncü, İstismar olunan kütlələr qısa müddətə olsa da, müəyyən azadlıqlar əldə etdilər. Kütlələrin siyasiləşməsi gücləndi, Geniş sürətdə ictimai təşkilatlar və siyasi partiyalar yarandı; Dördüncü, Rusiyada məşvərətçi səlahiyyətlərə malik ilk parlament -Dövlət duması meydana çıxdı. Rusiya formal olsa da, parlamentli monarxiya inkişaf yoluna qədəm qoydu.
