Azərbaycanın təbii abidələri

Həm Azərbaycanın, həm də Qafqazın bütöv ərazisi subtropik zonada yerləşir və bu da iqlimin bəzi tiplərinin və yarım tiplərinin formalaşmasına təsir edir. Təəccüblü deyil ki, planetdə mövcud olan 11 iqlim qurşağından analoqu olmayan 9-u çoxda geniş ərazisi olmayan Azərbaycanda (88,6 min km2) yerləşir. Relyef forması ziddiyyətliliyi ilə xarakterizə olunur: O 28 km dünya okeanı səviyyəsindən 4480 km (Bazardüzü zirvəsi) mütləq hündürlüyədək dəyişir.

Dağların hündürlüyünün yüksəkliyə doğru artımı relyefin formalaşmasına səbəb olur və bu da coğrafi zonaların dəyişikliyini yaxşı ifadə edir. Əlaqələr, qarşılıqlı təsir, iqlim tipləri və yarım tiplərinin qarşılıqlı təsirləri, yamacların quruluşu və ərazidə üstünlük təşkil edən küləklərin istiqaməti təbii relyef formasının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Azərbaycan təbiətinin unikal gözəlliyi və onun ətraf mühiti turistlərin diqqətini cəlb edir. Təbiət abidələri ilə tanışlıq idraki əhəmiyyətə malikdir və o vətənə qarşı sevgi yaradır, təbiəti qorumağı öyrədir. Azərbaycanın təbii abidələri aşağıdakı qruplara bölünür:

Geoloji
Geoloji-geomorfoloji
Hidrogeoloji
Hidroloji
Flora
Fauna
Landşaft

Təbiətin geoloji abidələri

Azərbaycan xəritəsi Azərbaycan Respublikasının ərazisi və Qafqazın bütün ərazisi Alp qırışıqlığı zonasındadır və mürəkkəb tektonik quruluşa malikdir. Son 13-15 min illər ərzində Azərbaycan Respublikasının ərazisində mövcud olan geoloji-geomorfoloji prosesləri iqlim şəraiti və dənizin çəkilməsi unikal relyef formasını yaratmışdır. Bütün dövrlərdə dağ süxurlarının yaşı (Alt Paleolit dövründən indiyədək) insanların diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycan ərazisində olan tərkibi metomorfizləşən kristal şistlərdən ibarət olan ən qədim süxurlar aşağı paleozoy dövrünə aid olan yataqlardadır. Azərbaycan ərazisi Paleontoloji və mineroloji abidələrə görə çox zəngindir. Effuziv -maqmatik və çökmə mənşəli daşlar, faktorların mürəkkəbliyinin zaman və məkanca dəyişilməsi və təbii resurslar da daxil olmaqla paleontoloji şəraitin əks olunması bu süxurların yaşının müəyyən olunmasına imkan verir. Şelflərdən ibarət olan böyük buzlaqlar təbaşir və erkən təbaşir dövrünə əsasən onların yaşını müəyyən etməyə imkan verir. Qırmızı, qara, ağ və boz rəngli lava axınından ibarət olan Qarabağ vulkanik platosundakı daşları müşahidə edərkən keçmiş əsrlərə qayıdırıq, quruda və dənizdə püskürmə vulkanlarını təsəvvür edirik, Kvars, çöl şpatlarından və digər minerallardan əmələ gəlmiş Ordubad platosu Yerin nüvə qabığının əriməsini və çökmə süxurların birləşmələrində lava axınını və Yerin səthində qalınlaşmanı göstərir.

Unikal daşlar ərazinin müxtəlif geoloji dövrlərini və xüsusiyyətlərini göstərir və bu həmçinin turistlərin diqqətini çəkən qiymətli materialdır. Azərbaycanın dağ süxurlarının yaş fərqliliyi 570 milyon illərdən (şist, qneys) son dövr dəniz yataqlarının yaşına kimi dəyişir (əhəngdaşı, palçıq, qum, çınqıl və s.) Tovuz, Yardımlı və Cəlilabad regionlarında Erkən Kembri və Kembri dövrünə aid yataqlar və Xəzər sahilində yerləşən dəniz yataqları ilə tanışlıq oxucular və turistlər üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Sarmat yataqları da unikal geoloji abidələr sırasındadır və onlar 3600 m mütləq hündürlükdə qorunmuş və bəzi yerlərdə ayrıca qalıq formalarında da tapıla bilir. Eyni yataqlardan Qafqazın başqa yerlərində də rast gəlinir. Şahdağda onların yayıldığı ərazilərin qorunması məqsədəuyğun olardı.

Mənbə: B.Budaqov, Təbiət abidələri