Torpaq örtüyü

Azərbaycanda torpaq örtüyünün müxtəlif olmasına əsas səbəb relyef və iqlim şəraitinin müxtəlifliyidir. Hümusun miqdarı nə qədər çox olarsa, torpağın rəngi bir o qədər münbit olar. Ən çox hümus qara torpaqdadır (10-12%). Qəhvəyi və qonur dağ-meşə torpaqlarında 5-10%, şabalıdı torpaqlarda 4-6%, boz-qonur və boz torpaqlarda 2-3%-dır. Azərbaycanın rütubətlənmə əmsalı vahiddən çox olan ərazilərində - qonur və qəhvəyi dağ-meşə, dağ-çəmən, sarı, qara və tünd şabalıdı kimi münbit torpaqlar yayılıb. Dağlıq ərazilərdə yayılan bu torpaqlarda dəmyə əkinçiliyi geniş yayılıb. Quraq ərazilərdə yayılan boz, boz-qonur, boz-çəmən, şoran, açıq şabalıdı torpaqlar daha az münbitliyə malikdir. Düzənliklərdə yayılmış bu torpaqlarda suvarma əkinçiliyi inkişaf edib. Azərbaycanda hündürlük qurşağına görə torpaqlar aşağıdakı kimi formalaşıb:

1. Yarımsəhra və quru-çöl iqlimə malik Azərbaycan düzənliklərində (Lənkəran ovalığından başqa) boz, boz-qonur, boz-çəmən torpaqlar geniş yayılıb. Suvarma şəraitində pambıq, taxıl və bol meyvə yetişdirilir. Qış otlağı kimi istifadə olunur
Şoran torpaqlar Kür-Araz ovalığında, Abşeronda, Şərur və Ordubad düzənliklərində tala şəklində yayılıb. Buna səbəb suvarılmanın düzgün aparılmaması, suvarma kanallarının əksəriyyətinin dibinin betonlaşdırılmaması, qrunt sularının səthə yaxın olmasıdır. Meliorativ tədbirlər - yəni torpaqların yuyulması və kollektor-drenaj şəbəkəsi çəkməklə şoranlığı aradan qaldırmaq olar.
2. 800 m-ə qədər dağətəyi və alçaq dağ çöllərində şabalıdı torpaqlar yayılıb. Iqlim qismən rütubətli olduğundan Böyük və Kiçik Qafqazın dağ ətəyində, Acınohurda – tünd şabalıdı; Gəncə-Qazax və Mil-Qarabağ düzlərində isə iqlim quraq olduğundan – açıq şabalıdı torpaqlar geniş yayılıb. Bu torpaqlarda dəmyə şəraitində üzüm, taxıl, günəbaxan, kartof və tərəvəz becərilir.
3. 700-2000 m arasında mülayim-isti iqlimə malik dağlıq ərazilərdə dağ-meşə torpaqları yayılıb. Sarı, qara, qonur və qəhvəyi rəngli növlərə ayrılır. Çürüntü ilə zəngin rütubətli meşələr altında- qonur; iqlimi nisbətən quraq keçən meşələr altında isə - qəhvəyi torpaqlar inkişaf edib. Sarı torpaqlar rütubətli subtropik iqlimə malik Talış dağları və Lənkəran ovalığında yaranıb. Tərkibində dəmir çox olduğundan torpaq qırmızı və sarı rəngə çalır. Çay, limon, feyxoa, tərəvəz və tütün becərilir. Dağ qara torpaqlar yüksək məhsuldar olub Şamaxı, Ismayıllı və Gədəbəy rayonlarında yayılıb. Dəmyə şəraitində taxıl, kartof, günəbaxan, üzüm yetişdirilir.
4. 1800-2000 m-dən hündür sahələrdə yağıntı sularının təsiri ilə dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülmüş bu ərazilərdə dağ-çəmən torpaqlarının ibtidai torflu, çimli kimi növləri yayılmışdır.
5. Daha hündür dağ zirvələrində iqlim soyuq olduğundan torpaq əmələ gəlməsi üçün şərait yoxdur.
6. Şollar düzü, Qanıx-Əyriçay vadisi və Kür çayının kənarlarında - allevüal-çəmən torpaqları yayılıb.
Azərbaycanda rekultivasiya tədbirlərinin köməyi ilə Abşeron və Cənub-Şərqi Şirvanın neftlə çirklənmiş, Daşkəsənin dağ-mədən sənayesi ilə pozulmuş torpaqların yenidən bərpa etmək zəruridir.
Təkrar şoranlaşma, torpaq eroziyasının sürətli inkişafı və iqlimin qurşaqlaşması Azərbaycanda səhralaşma prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur.
Azərbaycanın dağlıq sahələrində meşələrin qırılması, torpaqların eroziyası nəticəsində yarğan-qobu şəbəkəsi genişlənir. Eroziyanın qarşısını almaq üçün yarğan və qobular bərkidilir, ağac və kollar əkilir, yamaclarda terraslar salınır. Kür-Araz ovalığının suvarılan torpaqlarında qrunt sularının səviyyəsi qalxaraq şoranlıqlar yaradır. Belə torpaqların meliorasiyası vacibdir.

Azərbaycanın torpaq coğrafiyası
No	torpaqlar	bitki	iqlim	yayılma	məhsuldarlıq	təsərrüfat əhəmiyyəti
Dağ torpaqları
1	dağ-çəmən	alp və subalp çəmənlikləri, dağüstü kserofitlər	soyuq	yüksək dağlıq	aşağı	yaylaq
2	dağ meşə qonur	rütubətli meşə (fıstıq, vələs)	mülayim-isti	orta dağlıq	yüksək	dəmyə əkinçilik, bağçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik və tütünçülük
	dağ meşə qəhvəyi	quraq meşə (seyrək meşə və kolluq, palıd)		dağ ətəyi
3	dağ qara	dağ bozqır		dağ ətəyi (Gədəbəy, Şamaxı, İsmayıllı)		dəmyə kartofçuluq və taxılçılıq
4	şabalıdı	seyrək meşə, kolluq və çöl	mülayim-isti və qismən yarımsəhra və quru çöl	dağ ətəyi (Böyük və Kiçik Qafqaz, Naxçıvan)		dəmyə və qismən suvarma üzümçülük, taxılçılıq və tərəvəzçilik
5	sarı	rütubətli meşə (dəmirağac)	mülayim-isti (rütubətli subtropik)	dağ ətəyi (Lənkəran ovalığı)		suvarma çayçılıq, faraş tərəvəzçilik, subtropik meyvəçilik və üzümçülük
Düzən torpaqları
6	boz qonur	yarımsəhra	yarımsəhra və quru çöl	Abşeron, Qobustan, Cənub-Şərqi Şirvan	aşağı	qışlaq
7	boz			Kür-Araz ovalığı, Arazboyu
8	boz-çəmən			Kür-Araz ovalığı, Arazboyu		suvarma pambıqçılıq, taxılçılıq, subtropik meyvəçilik və üzümçülük, qışlaq
İntrazonal torpaqlar
9	şoran	yarımsəhra	yarımsəhra və quru çöl	Muğan, Səlyan, Cənub-Şərqi Şirvan, Şərur, Ordubad, Abşeron
10	çəmən-meşə və çay-çəmən	tuğay meşələri		Kür boyu, Alazan-Əyriçay vadisi, Şollar düzü	yüksək	meşə
11	bataqlıq	bataqlıq		Şirvan, Mil, Qızılağac k-nin sahili, Dəvəçi limanı	orta	çəltikçilik
12	qumlar	yarımsəhra		Xəzər sahili

Qeyd: 2 No-li torpaqlar Naxçıvanın dağlıq hissəsi üçün xas deyil
3, 7, 9 və 11 No-li torpaqlar göstərilən ərazilərdə talalarla yayılmışdır
10 No-li torpaqların yayılma ərazisi kimi verilmiş Alazan-Əyriçay vadisi üçün mülayim-isti iqlim xasdır

Cədvəl coğrafiya müəllimi Yaşar Seyidəliyevindir- http://yasharaz.narod.ru