Dünya iqtisadiyyatında beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının xüsusiyyətləri

Dünya ölkələri arasında iqtisadi, maliyyə və sosial münasibətlər inkişaf etməkdədir.Xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünyada bloklaşmalar ortaya çıxmış, beynəlxalq münasibətlər sürətlənmiş və beynəlxalq maliyyə təşkilatları qurulmağa başlamışdır.Bundan sonra inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişafının maliyyələşdirilməsini saxlaya bilmək üçün xarici borc və xarici yardım təşkilatları meydana çıxmışdır.
İstər beynəlxalq,istərsə də regional miqyasda fəaliyyət göstərən maliyyə təşkilatlarının ortaq məqsədləri aşağıdakılardır:

• Beynəlxalq mal alış-verişinə dair çətinlikləri aradan qaldırmaq və beynəlxalq inkişafı təşviq etmək;
• İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi inkişafını dəstəkləmək;
• İqtisadi birləşmə,sərbəst ticarət və iş birliyi münasibətlərini  inkişaf etdirmək və sıx iqtisadi iş birliyini stimullaşdırmaq.

Quruluşu və sərmayəsinə birdən çox ölkənin qatıldığı maliyyə fəaliyyətlərində birdən çox ölkənin faydalandığı quruluşlara beynəlxalq maliyyə təşkilatları deyilir. Hal-hazırda fəaliyyət göstərən beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının hamısı ikinci dünya müharibəsidən sonra qurulmuşdur.Yaranma tarixinə görə öncə “ Bretton Vuds əkizləri ” adlandırılan Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı qurulmuşdur.
Mövcud beynəlxalq maliyyə quruluşlarının çalışma sahələri çox çeşidlidir.Fəaliyyət sahələrinə görə bu təşkilatlar aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılır:

• Avropa Kömür-Polad Birliyi;
• Avropa Pul Fondu;
• Avropa İnvestisiya Bankı;
• Avropa Valyuta Əməkdaşlıq Fondu;
• Avropa Kənd Təsərrüfatızəmanət və istiqamət fondu;

Beynəlxalq maliyyə təşkilatları:

• Beynəlxalq Pul Fondu ;
• Beynəlxalq finans Qurumu;
• Beynəlxalq İnkişaf Birliyi;
• Birləşmiş Millətlər İnkişaf problemi;
• Çoxtərəfli investisiya zəmanəti agentliyi;
• İnvestisiya məsələlərinin araşdırılması üzrə beynəlxlq mərkəz;

Digər reginal maliyyə təşkilatları:

• Asiya İnkişaf Bankı ;
• Afrika İnkişaf Bankı;
• İslam İnkişaf Bankı;
• Kariblər İnkişaf Bankı;
• Orta Amerika İqtisadi İnteqrasiya Bankı;
• Ərəb Pul Fondu;
• Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı.

Beynəlaxlq maliyyə qurumları ya qısa və orta müddətli valyuta kreditləri,ya da uzun müddətli investisiya kreditləri açırlar.
Qısa və orta müddətli valyuta krediti saxlayan quruluşların maliyyə yardımları üzv ölkələrə,tədiyyə balansındakı müvəqqəti çətinlikləri aradan götürmək üçün verilir.İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan fondlar uzunmüddətli kredit verirlər     
Beynəlxalq kredit təşkilatları hüquqi durumuna görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırlır:
Hüquqi cəhətdən müstəqil olmayan maliyyə təşkilatları:

• Avropa Kömür-Polad birliyi;
• Avropa Birliyi İnkişaf Fondu;
• Birləşmiş Millətlər İnkişaf Proqramı.

Hüquqi müstəqilliyi olan maliyyə təşkilatları:

• Avropa İnvestisiya Bankı;
• Avropa Parlamentinin Qaçqınlar Fondu;
• Asiya,Afrika və İslam İnkişaf Bankları;
• Kariblər İnkişaf Bankı;
• Orta Amerika İqtisadi İnteqrasiya Bankı;
• Ərəb Pul Fondu;
• Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı;
• Beynəlxalq Valyuta Fondu;
• Dünya Bankı;
• Beynəlxalq Maliyyə Qurumu;
• Beynəlxalq İnkişaf Birliyi;
• Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı;
• Çoxtərəfli İnvestisiya Zəmanət Agentliyi.

Üzv ölkələr sərmayəni artırmaq istədikləri halda yenidən səhm buraxır.Bundan başqa,bank sərmayə bazarlarından əlavə kredit ehtiyatları da cəlb edir.
Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarını fond və bank ayırmasına görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
Fond xarakterli maliyyə təşkilatları:

• Beynəlxalq Pul Fondu;
• Avropa Birliyi İnkişaf Fondu;
• Beynəlxalq İnkişaf Birliyi;
• Birləşmiş Millətlər İnkişaf Proqramı;
• Ərəb Pul Fondu ;
• Avropa İnvestisiya Fondu;
• Asiya İnkişaf Fondu;

Bank xarakterli maliyyə təşkilatları:

• Avropa Kömür-Polad Birliyi;
• Avropa İnvestisiya Bankı ;
• Avropa Parlamentinin Qaçqınlar Fondu;
• Asiya,Afrika və İslam İnkişaf bankları;
• Dünya Bankı;
• Kariblər İnkişaf Bankı;
• Beynəlxalq Maliyyə Təşkilatı;
• Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı.

Fond xarakterli qurumların sərbəst hərəkət edə biləcəkləri maliyyə sənədləri qəti olaraq təsbit edilmişdir.
.
Dünya əhəmiyyətli maliyyə təşkilatları. Beynəlxalq Valyuta Fondu(BVF). II dünya müharibəsindən dərhal sonra ABŞ və İngiltərə dövlətlərinin başçılığı ilə 1944-cü il 1-22 iyul tarixləri arasında ABŞ vilayətinin Bretton Vuds qəsəbəsində Birləşmiş millətlər təşkilatının pul və maliyyə konfransı keçirildi. Konfransda 55 ölkənin nümayəndəsi iştirak etmiş, müharibədən sonra beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin yenidən tənzimlənməsi, yeni bir ödəmələr  sisteminin əsasları  və ticarətin sərbəst bir şəkildə inkişaf etdirilməsi və iqtisadi əməkdaşlığın saxlanması kimi mövzularda önəmli qərarlar verilmişdir. Konfransda Beynəlxalq Valyuta Fondunun qurulması haqqında qərar qəbul edilmişdir.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:
-Beynəlxalq valyuta problemləri barədə məsləhətləşmələr və əməkdaşlıq mexanizmini saxlayan daimi bir qurum vasitəçiliyi ilə beynəlxalq valyuta işbirliyini inkişaf etdirmək;
-Beynəlxalq ticarətin tarazlı  inkişafını gerçəkləşdirmək və beləcə bütün üzv ölkələrin tam məşğulluq və yüksək bir iqtisadi artıma çatmalarına imkan yaratmaq;
-Valyuta sabitliyini saxlamaq və devalvasiya siyasətini əngəlləmək;
-Çoxtərəfli xarici ödəmələr sisteminin qurulmasına,  beynəlxalq ticarətə maneçilik törədən –valyuta idxalat məhdudiyyətlərinin aradan qaldirilmasına xidmət etmək;
-Üzv ölkələrə tədiyyə balansındakı tarazlıqları aradan qaldırmaq məqsədilə kredit vermək. Ümumiyyətlə,beynəlxalq rifahın yüksəlməsinə maneçilik törədən faktorları aradan qaldırmaq;
-Üzvlərinin tədiyyə balanslarındakı sabitsizlik dərəcələrini azaltmaq.
Yuxarıda adı çəkilən məqsədlərin gerçəkləşdirilməsi üçün üzv ölkələrin də yerinə yetirəcəkləri bəzi şərtlər vardır:
-Turizm də daxil olmaqla xarici ticarət fəaliyyətlərində beynəlxalq xidmət və mal alış-verişlərində valyuta da nəzarət və məhdudlaşdırılmalara , mərhələ-mərhələ üzən valyuta sisteminin tətbiq edilməsinə, spekulyativ xarakterli sərmayə hərəkətlərinə mane olmaq;
-Üzv ölkələrin devalvasiya etmə ehtiyacının ortaya çıxdığına devalvasiya dərəcəsini fonda bildirmək;
Dünya Bankı. DYİB (İBRD) 1944-cü ildə BVF (İMF) ilə birlikdə qurulmuş və 25 iyul 1946-cı ildə fəaliyyətə başlamışdır. Dünya Bankı ilə tanınan quruluşun anlaşması 144 ölkə təsdiq edilmişdir. Dünya Bankına üzv olan ölkələr eyni zamanda BVF-nin üzvləridir.
Öz öhdəliklərini yerinə yetirməyən ölkələr bankın səlahiyyətli qurumları tərəfindən veriləcək qərarla üzvlükdən çıxarıla bilər.
Dünya Bankının məqsədləri aşağıdakı kimidir:

• Üzv ölkələrin iqtisadi islahatlarına yardım etmək;
• Üzv ölkələrə xarici özəl mənbələrdən gələcək sərmayə investisiyalarını təsbit etmək və özəl sərmayənin yetərsizliyi vəziyyətində bunları tamamlamaq;
• Üzv ölkələr üçün gəlirli investisiyaları təsbit edərək uzun dönəmdə beynəlxalq dəyişmələrdə tarazlığı saxlamaq;
• Üzv ölkələr üçün borcvermə mexanizmini uyğun hala gətirmək;
• Yerli şirkətlərin maliyyə mənbələrinə olan ehtiyacları mövzusunda yardımçı olmaq.

Dünya Bankının verdiyi kreditlərdən üzv ölkələr yararlanır. Kreditlər uzunmüddətli olub, tələb edən ölkələrin iqtisadi inkişaf proqramlarının ehtiyacına görə verilir.

Müəllif Ə.BƏDƏLOV A.AĞAYEV, S.TAĞIZADƏ
Mənbə Dünya İqtisadiyyatı