Ne te quaesiveris extra ( Sənə hər nə lazımdırsa özündə axtar (lat).)
İnsan özünün yol göstərən ulduzudur.
İnsanın qəlbi onu namuslu və mükəmməl edir,
Onu saflaşdırır, nurlandırır və taleyinə təsir göstərir.
Heç nə ondan ötrü hədsiz tez və ya hədsiz gec olmur.
Bizim həm yaxşı, həm də pis hərəkətlərimiz
Fatal kölgə kimi, daim bizi izləyən mələklərdir.
Bermont və Fletçerin “Namuslu insanın taleyi” essesinə epiloq
Körpəni qayalıqlar arasına at,
Onu canavar südü ilə bəslə,
Qoy o, qışı çalağanlar və tülkülər arasında keçirsin,
Onda bu körpənin əlləri və ayaqları güclü və çevik olacaq.
Bu yaxınlarda bir məşhur şairin bir neçə şerini oxudum. Bu şeirlər mənə çox orijinal və qeyri-adi göründü. Belə şeirlərdə nədən bəhs edilməsindən asılı olmayaraq onlar insanı sanki nə barədəsə xəbərdar edir, onu ehtiyatlı olmağa çağırırlar. Bu şerilərin doğurduğu hisslər onların əsasını təşkil edən fikirlərdən daha əhəmiyyətlidir.İnsanın öz təfəkkürünə inamı, onun qəlbindəki həqiqətin hamı üçün həqiqət olmasına inamı – dahiyanəlikdir. Öz gizli əqidələriniz barədə danışın, qoy onlar hamının əqidəsinə çevrilsin. Çünki əvvəlcə gizli olanlar sonradan həmişə aşkarlaşır və nəticədə bizim ilkin fikirlərimiz məhşər günü – İsrafilin surunun sədaları altında özümüzə qayıdacaqdır. Musa peyğəmbər kimi, Platon və Milton kimi dahilərin ən böyük məziyyəti ondan ibarət idi ki, onlar kitablara və ənənələrə güvənmir, başqalarının dediklərini demir, yalnız özlərinin düşündükləri barədə danışırdılar.İnsan onun zəkasına ildırım kimi çaxan (və çoxsaylı ustadlarının, müdriklərin dediyindən qat-qat əhəmiyyətli olan) işıq şüasını görməyi və onun arxasınca getməyi öyrənməlidir. Lakin nədənsə insan öz fikirlərini, sadəcə olaraq bu fikirlər onun özünə məxsus olduğuna görə əsla tərəddüd etmədən, bir kənara atır. Biz dahinin hər bir işində vaxtilə özümüzə məxsus olmuş, sonra isə elə özümüzün təkzib etdiyimiz fikirlər görürük və bu fikirləri başqa birisindən eşidəndə onu az qala möcüzə kimi qəbul edirik. Böyük incəsənət əsərləri də bizə eynilə bu cür təsir göstərir. Onlar bizə öz qəlbimizin səsini dinləməyi o qədər inandırıcı şəkildə öyrədir ki, bütöv bir xor dəstəsi bunu edə bilməz. Biz həmişə bildiyimiz bir məsələ barədə tanımadığımız adamın fikrini eşidəndə az qala xəcalət çəkərək etiraf etməyə məcbur oluruq ki, özümüzün çıxardığımız nəticəni bir başqasından eşidirik.Dünyanın dərk edilməsi prosesində hər bir insan müəyyən bir məqamda yəqin edir ki, paxıllıq – nadanlıqdır, imitasiya isə – intihardır, insan görür ki, öz taleyini özü qurmalıdır, kainatda bərəkətin sayı-hesabı olmasa da, insan özü bir qarış halal torpağında gərgin əmək sərf etməsə, bu bərəkətin bircə zərrəsi də ərsəyə gəlmir. İnsanın daxilində gizlənən qüvvə hələ təzədir və o özü bu qüvvəni sınaqdan keçirməyincə, heç kəs onun nəyə qadir olduğunu bilmək iqtidarında deyil.Bir şəxs, bir xarakter və ya müəyyən bir fakt insana çox güclü təsir göstərə bilər, başqaları isə bunu edə bilmir. Bütün bunlar insanın yaddaşında əks olunur və bu əksolunma prosesində yaddaşda qabaqcadan müəyyən edilmiş harmoniyanın təsiri də özünü göstərir.
Şüa hansı nöqtəyə düşməlidirsə, göz qabaqcadan həmin nöqtəyə yönəlmiş olur. Lakin belə olanda göz yalnız həmin şüanı seçə biləcəkdir. Beləliklə, biz özümüzü təəssüratların yarısından məhrum edir və bizlərdən hər birinin təmsil etdiyi ilahi ideyanı naqisləşdiririk. Şüanın bu cür görünəcəyinə inanmaq və ondan xeyirxah əməllər üçün istifadə etmək olar, lakin Allah öz qüdrətinin təbliğ olunmasını qorxaq adamlara etibar etməzdi. İnsan öz işinə can qoyanda buna sevinir və vəcdə gəlir, bu mümkün olmayanda isə insan rahat ola bilmir. Bu elə bir qurtuluşdur ki, insanı heç nədən qurtarmır. Bu halda insanın dühası onu tərk edir, ilham pəriləri daha onun köməyinə gəlmir, bəsirət qabiliyyəti, ümid hissi itir.
Özünüzə etibar edin: hər bir insanın qəlbi məhz bu polad simin hesabına döyünür.
İlahi vəhy sizi hansı yola sövq edirsə, həmin yolu tutun. Müasirlərinizin cəmiyyətini və hadisələr arasında əlaqələri necə varsa, elə, olduğu kimi də qəbul edin.
Böyük insanlar həmişə bu cür hərəkət etmiş və uşaqlara xas olan bir səmimiliklə öz zəmanəsinin ruhuna inanmışdılar. Onlar öz hissiyyatlarına inanırdılar ki, ən etibarlı qüvvə onların qəlbindədir, onların əlləri ilə hərəkət edir və onların bütün varlığını idarə edir.
İndi öz yüksək zəkasının qüvvəsi ilə bu transsendent (qeyri-adi) taleyi qəbul etməli olan insanlar – bizik. Bunu xəlvət bir yerdə gizlənən zəif və şikəst adamlar, inqilab dalğasından qaçıb canlarını qurtaran qorxaqlar yox, bunu ulu tanrının əmrinə tabe olan, xaosa və qaranlıqlara meydan oxuyan bələdçilər, xilaskarlar və himayədarlar etməlidirlər.
Təbiət insanların sifətinin ifadəsinə görə, uşaqların, körpələrin və hətta heyvanların davranışına görə, bizim çox şeyi anlamağımıza imkan verir. Xeyr, belə imkana malik olan zəka heç də parçalanmış və qiyam etmiş, bizim müəyyən məqsədə nail olmaq naminə öz qüvvə və vəsaitlərimizi hesablamağı bacardığımıza görə hisslərimizə etibar etməyən zəka deyil. Onların zəkası bütöv, baxışları isə qətiyyətlidir və biz onların üzünə baxanda özümüzü itiririk. Körpələr heç kəsə tabe olmur, onlar hamını özlərinə tabe edirlər. Lakin Allah yaşlı insanlara da, uşaqlar və yeniyetmələr kimi, cazibə və gözəllik bəxş etmişdir. Allah böyük lütfkarlıq göstərərək bizə belə bir üstünlük vermişdir və əgər bu üstünlük qəflətən var qüvvə ilə dilə gəlsə, onu rədd etmək mümkün deyil. Əgər cavan bir oğlan mənimlə və ya sizinlə danışa bilmirsə, elə bilməyin ki, bundan ötrü onun gücü yoxdur. Qulaq asın, görün o biri otaqda onun səsi kifayət qədər aydın və ifadəli eşidilir. Görünür, o öz yaşıdları ilə necə danışmaq lazım olduğunu yaxşı bilir. Lakin onun utancaq və ya bəlağətli olmasının fərqi yoxdur: o, bizi – yaşlıları gərəksiz etmək yollarını başa düşəcəkdir.
Nahar süfrəsi arxasında özlərini inamlı hiss edən və ətrafdakı insanlara yuxarıdan aşağı baxan oğlanların qayğısızlığı (birisinə barışdırıcı ruhda bir söz deyən ev sahibinin etdiyi kimi) əsl sağlam münasibətin göstəricisidir. Qonaq otağındakı oğlan dram teatrındakı “parter” kimi müstəqil qayğısızdır, o, insanlara və hadisələrə öz baxış bucağından nəzər salır, insanlar barəsində onların ləyaqətinə görə mühakimə yürüdür və bunu uşaqlara məxsus olan tərzdə, qısa xülasələr şəklində edir: “yaxşıdır”, “pisdir”, “maraqlıdır”, “səfehdir”, “gözəldir” və ya “ağırdır”. Onu bu hökmlərin nəticələri və ya kiminsə bunlarda maraqları narahat etmir. Onun qərarı müstəqil və səmimidir. Siz ona diqqət göstərməlisiniz, o, sizə yox.
Lakin insan öz şüurluluğunun girovuna çevrilir. O, uğurlu bir hərəkət edən kimi dərhal müstəqilliyini itirir, yüzlərlə insan onu rəğbət və ya nifrət hissi ilə izləməyə başlayır və bu insan onların fikirləri ilə hesablaşmalı olur. Və burada Leta unutqanlıq çayının suları da kömək etmir.
Axı insan hətta bütün bunlardan sonra da neytrallığa qayıda bilər! Kim bütün öhdəliklərdən yan keçərək, qərəzsiz, möhkəm, əzmli baxışları ilə başqalarının mühakimələrinə davam gətirmək istəsə, o, həmişə vahiməli olmalıdır.
Bundan sonra o insan baş verən bütün hadisələr haqqında fikir yürüdəcəkdir; bu fikir artıq təkcə o insan üçün yox, hamı üçün zəruri hesab ediləcək; o insan sanki mizraq kimi, insanların qulaqlarını deşərək onları dəhşətə gətirəcəkdir.
Biz tənha qalanda məhz bu cür səslər eşidirik, lakin biz dünyaya qədəm qoyanda həmin səslər sakitləşir və bir azdan güclə eşidilir. Cəmiyyət öz üzvünün əzmkarlığına qarşı qərəzli planlar qurur. Cəmiyyət elə bir səhmdar şirkətinə oxşayır ki, onun üzvləri öz əmanətlərini qoruyub saxlamaq naminə azadlıqlarını və mədəniyyətlərini qurban vermək barədə bir-biri ilə sövdələşir. Ehkamlara riayət etmək çoxlarının nəzərində yaxşı əməl sayılır. Burada birisinin özünə inamı başqalarında ikrah hissi doğurur. Cəmiyyət reallığı və onu yaradanları deyil, adları və ənənələri xoşlayır.
Kim adam olmaq istəyirsə o, nonkorfimistə (Nonkonformist – çoxluq tərəfindən qəbul olunmuş fikirlə razılaşmayan insan.) çevrilməlidir. Kim müqəddəs palma budaqlarını yığmaq istəyirsə, “əməlisalehlik” onu çaşdırmamalıdır, o öz hərəkətlərinin doğrudan da “əməlisalehlik” olub-olmadığını aydınlaşdırmalıdır. Düşüncəmizin səmimiliyindən daha müqəddəs sayıla biləcək heç bir dəyər yoxdur. Özünüzü azad edin, onda bütün dünya sizi bəyənəcəkdir.
Cavan yaşlarımda olarkən hörmətli bir məsləhətçim vardı. O, köhnə, xeyirxah ruhlu kilsə doktrinaları ilə məni lap təngə gətirmişdi. Bir dəfə həmin məsləhətçiyə verdiyim cavab hələ də yadımdadır. Mən ona sual verəndə ki, əgər mən tamamilə özümə qapanmış halda yaşayıramsa, müqəddəs ənənələr mənim nəyimə gərəkdir, – dostum dedi: “Ola bilsin ki, bu impulslar yuxarıdan deyil, aşağıdan gəlir”. Onda mən belə cavab verdim: “Mən belə hesab etmirəm, lakin əgər mən iblisin övladıyamsa, onda mənim həyatım da iblisin həyatına uyğun olmalıdır”.
Məncə, heç bir qanun mənim öz təbiətimin qanunundan müqəddəs ola bilməz. İstənilən şeyə lap asanlıqla yaxşı da demək olar, pis də; yeganə doğru olan o şeydir ki, quruluşuma uyğun olsun, uyğun olmayanı isə – yanlışdır. İnsan bütün hücumlara sinə gərməyi bacarmalıdır, özünü elə aparmalıdır ki, guya ondan başqa ətrafda nə varsa, hamısı formal və efemerdir. Adlı-sanlı şəxslərin, böyük birliklərin və cansız təsisatların qarşısında necə asanlıqla təslim olduğumuzu fikirləşəndə xəcalət çəkirəm. Bu adlı-sanlı və incə zövqlü şəxslər mənə əslində, lazım olduğundan qat-qat artıq təsir edib istiqamətləndirirlər. Amma mən namuslu, əzmkar olmalı və bütün hallarda acı həqiqəti deməliyəm.
Məkrlilik və şöhrətpərəstlik filantropiya donuna girirsə, bunun bir səmərəsi ola bilərmi? Əgər qulların azad edilməsi uğrunda hərəkatın qəzəblənmiş və fanatik bir üzvü mənim yanıma gəlib Barbadosdan aldığı son xəbərləri mənə söyləməyə başlayırsa, nə üçün mən ona belə deyə bilmərəm: “Get, əvvəlcə öz uşaqlarını, öz odunçunu sev, xeyirxah və təvazökar ol, şəfqətli ol; bir neçə min mil uzaqda yaşayan qaradərili sakinlər barədə qeyri-təbii və qeyri-səmimi qayğıkeşliyinlə heç vaxt öz ambisiyalarını gizlətmə. Sənin sevginə öz evində daha çox ehtiyac var”. Əlbəttə, bu cür rəftar kəskin və xoşagəlməz olardı, lakin həqiqət həmişə saxta sevgidən daha gözəl görünür. Məziyyətləriniz sizə müəyyən üstünlüklər vermirsə, onların bir qəpiklik qiyməti yoxdur. Məhəbbət ah-zara və fasiləsiz şikayətlərə çevriləndə məhəbbət doktrinasının əksinə, nifrət doktrinası da təbliğ olunmalıdır.
Ruhum məni səsləyəndə mən atamdan, anamdan, arvadımdan, qardaşımdan imtina edərək, bu çağırışa cavab verirəm. Mənə qalsa, bütün qapıların üzərinə “gəribəlik” sözü yazardım. Hər halda, bu, qəribəlikdən azacıq da olsa yaxşıdır, lakin bunu araşdırmaq üçün bütün günümüzü sərf edə bilmərik. Mənim cürbəcür cəmiyyətlərə niyə qoşulduğumu və ya qoşulmadığımı soruşmayın. Və bu gün xeyirxah bir insanın etdiyi kimi, siz də mənim yoxsulların vəziyyətini yaxşılaşdırmaq vəzifələrim barədə danışmayın. Məgər onlar mənim yoxsullarımdır? Səninləyəm, ey səfeh filantrop, mənə mənsub olmayan və mənim mənsub olmadığım bu cür adamlara sərf edilən hər bir dollara, hər bir sentə heyfim gəlir. Mənim mənəvi yaxınlıq hissi bəslədiyim insanlar sinfi var; onların xatirinə, lazım gəlsə, həbsxanaya düşməyə də hazıram. Lakin sizin bu populist xeyriyyəçiliyiniz, ağıldankəmlər üçün kolleclərdə verilən təhsil, müxtəlif mənasız assambleyalar üçün binalar tikilməsi (bu binaların çoxu artıq tikilmişdir), əyyaşlara verilən ianələr və ehtiyacı olanlara yardım göstərən minlərlə cəmiyyət – bunlar qəbuledilməzdir. Mən xəcalət hissi ilə etiraf edirəm ki, bəzən mən də bu hisslərə uyaraq bir dollar bağışlasam da bu dollar onlara halal olmur və gələcəkdə iradəm çatmalıdır ki, bunu bir daha etməyim.
Xeyirxah əməllər cəmiyyətin nəzərində adi qaydadan daha çox, müstəsna hal sayılır. Biri var insan, biri də var onun xeyirxah əməlləri. İnsanlar xeyirxah hərəkətlər deyilən əməlləri edəndə, məsələn, cəsurluq və ya xeyirxahlıq göstərəndə bunu elə edirlər ki, sanki gündəlik rəsmi gəzintidə iştirak etmədiklərinə görə cərimə ödəyirlər; elə bil həyatda yer tutmalarına görə kimdənsə üzr istəyir və ya özlərini təmizə çıxardırlar. (Şikəst və ruhi xəstələr də öz talelərinə görə beləcə cavab verməli olurlar.) Elə bil bu insanlar öz xeyir əməllərinə görə cəza çəkirlər. Mən ömrüm boyu özümü təmizə çıxarmaq istəmirəm, mən yaşamaq istəyirəm. Mənim həyatım – tamaşa deyil, mənim öz ömrüm-günümdür. Mən istərdim ki, bu həyat indiki qədər gərgin olmasın, yəni parıltılı və qeyri-sabit deyil, normal və hamar olsun. Mən istərdim ki, həyatım qan saçan problemlərlə dolu olmasın, sağlam və xoşagələn olsun.
Görürəm ki, adi bir insansınız və sizin fəaliyyətinizə qoşulmaq barədə çağırışlarınıza əməl etmək istəmirəm. Çox nəcib hesab edilən bu fəaliyyətə qoşulub – qoşulmayacağımın məndən ötrü fərqi yoxdur. Mənim buna anadangəlmə hüququm var. İstedadım nə qədər cüzi və miskin olsa da, mən necə varamsa eləyəm və bunu təzədən sübut etməyə və ya ətrafımdakı insanların bunu etiraf etmələrinə ehtiyac duymuram.
Mən başqalarının düşündüklərini deyil, özümü narahat edən işi görməliyəm. Gerçək və intellektual həyatda eyni dərəcədə çətin olan bu qayda böyüklüyün və miskinliyin nə demək olduğunu anlamağı xeyli dərəcədə asanlaşdıra bilər. Bu qaydaya riayət etmək çox çətindir, çünki həmişə elə adamlar tapılacaq ki, onlar vəzifələrinizi sizin özünüzdən yaxşı bildiklərini güman edəcəklər. Hamı tərəfindən qəbul edilmiş fikirlə razılaşaraq yaşamaq asandır. Əvəzinizə bütün qərarları başqaları qəbul edirsə, onda yaşamağınız xeyli asanlaşır. Lakin böyük şəxs odur ki, kütlənin arasında öz tənhalığının müstəqilliyini haysız-küysüz qoruyub saxlaya bilir.
Sizdən ötrü heç bir əhəmiyyəti olmayan ümumi fikirdən imtina edin, çünki bu cür fikir qüvvələrinizi buxovlayır. Siz vaxtınızı itirirsiniz, öz xarakterinizin dəyərli cəhətlərini məhv edirsiniz. Əgər siz ölmüş bir məzhəbi dəstəkləyirsinizsə, ölüb getmiş bir Bibliya birliyinin xeyrinə ianələr verirsinizsə, böyük bir təşkilatla birlikdə dövlətin lehinə və ya əleyhinə səs verirsinizsə, deməli, siz, sadəcə olaraq, pansion sahiblərinin etdikləri kimi qonaqlara açılmış süfrəyə qulluq edirsiniz – bütün bu səhnələr sizin necə insan olmağınız barədə məndə heç bir təsəvvür yaratmır, bundan ötrü nə qədər qüvvənizi hədər yerə sərf etməyiniz də öz yerində.
Lakin siz işləyin, onda mən sizin kimliyinizi bilərəm. İşləyin, canınız bərkisin. İnsan başa düşməlidir ki, konformizm sadəcə olaraq, gizlənqaç oyunudur. Əgər siz hansısa bir sektanın üzvüsünüzsə, onda mən sizin arqumentlərinizi təxminən bilirəm. Budur, mən öz məzhəbinin qaydalarından birinin həqiqiliyi barədə danışan vaizi dinləyirəm. Axı əvvəlcədən bilirəm ki, onun nitqində bircə kəlmə də təzə söz olmayacaq. Axı görürəm ki, bu vaiz zahirən açıq müzakirə aparmaq niyyətində olsa belə, əslində buna heç yaxın gəlmək fikrində deyil. Axı bilirəm ki, o, məsələyə yalnız birtərəfli, icazə verilmiş mövqedən yanaşacaq və bunu qərəzsiz bir adam kimi deyil, kilsə keşişi kimi edəcəyinə and içmişdir. O, sadəcə olaraq, muzdlu vəkildir və kilsə kafedrasından çıxış edən bu adamın bütün hərəkətləri başdan-başa ədəbazlıqdır.
Beləliklə, insanların əksəriyyəti özlərini mövcud fikirlərdən birinə bağlamaq üçün gözlərinin birini və ya hər ikisini bağlamışdır. Bu konformizm onları yalnız ayrı-ayrı hallarda saxtakarlığa sövq etməklə və ya hansısa bir yalanın müəllifinə çevirməklə kifayətlənmir, onlar artıq bütün hallarda saxtakarlıqla məşğul olurlar. Onların həqiqəti də tam həqiqət deyil. Onların dedikləri “iki” həqiqi iki deyil, onların dedikləri “dörd” həqiqi dörd deyil. Onlar hər nə desələr, bizi məyus edirlər və biz bilmirik, onların dediklərini ciddi qəbul etməyə dəyərmi. Bununla belə, təbiət bizim əynimizə sanki mənsub olduğumuz təşkilatın həbsxana libasını geyindirir. Sifətimiz və görkəmimiz eyni olur, sir-sifətimizdən kütlük yağır.
Sizdə nə isə alçaldıcı, təhqiramiz bir vərdiş də yaranır. Çox vaxt bu vərdiş bütün ömrünüz boyu sizi izləyir. Təhqiramiz vərdiş dedikdə, bizi tərifləyən olanda sifətimizin səfeh görkəm almasını, özümüzü yaxşı hiss etməyəndə, yaxud maraqsız söhbət məqamında sifətimizdəki saxta təbəssümü, yalandan gülümsəməyimizi nəzərdə tuturam. Belə hallarda sifətimizin əzələləri təbii şəkildə hərəkət etmir, biz onları qəsdən sifətimizin kənarlarına doğru sıxırıq və əzələlər sifətə hədsiz narazılıq ifadəsi verir.
Sizin nonkorformizminizə görə dünya sizə qarşı qəddarlıq edəcək. Buna görə də insan başqalarının sifətindəki həqiqi narazılıq ifadəsini hiss etməyi bacarmalıdır. Təsəvvür edin ki, ictimai yerdə və ya dostunuzun qonaq otağında yanınızda dayanan adamlar sizə çəpəki baxırlar. Əgər bu nifrət hissi həmin adamın oradakı insanlar tərəfindən qəbul edilməməsinin nəticəsi olsaydı, bu adam qəmli bir görkəmlə çıxıb evinə gedə bilərdi, lakin çoxlarının sifətini turşutmasının, eləcə də başqalarının çöhrəsindəki təbəssümlü ifadənin elə bir ciddi səbəbi yoxdur. Bu adamlar istədikləri vaxt sifətlərinə istədikləri görkəm verməyi bacarırlar və buna külək əsəndə qəzeti necə yellədirsə, eynilə o dərəcədə təbii şəkildə edirlər.
Məgər əksəriyyətin sizdən narazı olması senatın və ya kollecin sizdən narazı olmasından çox qorxuludur? Dünyadan bixəbər olmayan əzmkar adam savadlı siniflərin qəzəbinə asanlıqla dözəcəkdir. Onların qəzəbi mərifətli və ağlabatan xarakter daşıyır, çünki onlar özləri utancaq və incə qəlbli insanlardır. Lakin onların qəzəbinə xalqın narazılığı da əlavə ediləndə, savadsızlar və yoxsullar ayılanda, bisavad və kobud qüvvələr, cəmiyyətin tör-töküntüləri qışqırıb-bağırmağa başlayanda onda burada səndən allahsevərlik və alicənablıq tələb olunur ki, bütün bunlara əhəmiyyətsiz bir şey kimi baxasan.
Bizi öz qüvvələrimizə inanmaqdan çəkindirən daha bir dəhşətli məqam var: bu, bizim ardıcıllığımız, keçmişdəki hərəkətlərimizə və sözlərimizə hörmət bəsləməyimizdir, çünki bizi əhatə edənlərin nəzərində öz həyat yolumuzun meyarı məhz əvvəlki hərəkətlərimiz ola bilər və biz həmin adamları məyus etmək istəmirik.
Lakin başımızı həmişə dik tutmağa nə ehtiyac var? Biz əvvəlki hərəkətlərimizə və açıq söylədiyimiz fikirlərə nə qədər zidd olsaq da, nə üçün keçmişin bu gərəksiz yükünü özümüzlə daşımalıyıq? Fərz edək ki, dediyimizin ziddinə çıxmalıyıq, axı nə olsun? Deyəsən, belə bir müdrik qayda var: insan hətta nəyisə yada salanda, təkcə öz yaddaşına arxayın olmamalıdır, o öz keçmişinə bu günün min gözlü baxışı ilə baxmalıdır və həmişə bugünkü günlə yaşamağa çalışmalıdır.
Siz öz metafizikanızda Tanrını şəxsiyyətsizləşdirdiniz, lakin qəlbinizin xoş məramlı sədaları eşidiləndə həyatınızdan, canınızdan keçməyi bacarın, məhz onlar ilahi qüvvəyə rəng və forma verməlidirlər. Yusif öz libasını kənizə bağışladığı kimi, siz də öz nəzəriyyənizi bir kənara atıb qaçın.
Kor-koranə ardıcıllıq cılız insanların bayrağıdır. Xırda dövlət xadimləri, filosoflar və ilahiyyatçılar bunu çox qiymətləndirirlər. Geniş dünya baxışına malik olan insana isə bu cür ardıcıllıq sadəcə olaraq, gərək deyil. Bu onun üçün öz kölgəsinin dalınca qaçmaq kimi bir şey olardı. İndi bu saat nə düşünürsünüzsə yalnız onu, özü də ən sərt şəkildə deyin, sabah isə – sabah nə fikirləşirsinizsə onu və yenə də ən sərt formada deyin. Hərçənd, sizin sabahkı sözləriniz bu gün dediklərinizə zidd ola bilər. Deyirlər, əmin olun, sizi hökmən başa düşməyəcəklər. Məgər düzgün başa düşülməmək çox pis şeydir? Axı Pifaqoru da, Sokratı da, İsa peyğəmbəri də, Lüteri də, Koperniki də, Qalileyi və Nyutonu da düzgün başa düşmürdülər. Ümumiyyətlə, bütün dövrlərdə, dünyaya gəlmiş hər bir müdrik və saf insanı həmişə səhv başa düşmüşdülər. Dahiləri heç vaxt düzgün başa düşməyiblər…
