Müqəddəs Kitablar – Xristian fəlsəfəsinin mənbəyi kimi
Müqəddəs Kitablar – Xristian fəlsəfəsinin mənbəyi kimi
Xristianlığın Müqəddəs Kitablar toplusu Bibliya adlanır. Bibliya Əhdi-Ətiq (Qədim Əhd — Tanrı ilə yəhudilər arasında olan andlaşma) dörd hissəyə bölünür: Tövrat – Musanın Qanun kitabı (ilk 5 kitab), Tarixi kitablar (“Yeşua” kitabı ilə başlayaraq cəmi 12 kitab), Poetik kitablar (“Zəbur” və digər 4 kitab), Peyğəmbərlərin kitabları (“Yeşaya” peyğəmbərin kitabı ilə başlayaraq cəmi 17 kitab). Yəhudilər Əhdi-Ətiqi “Tanah” adlandırırlar.) və Əhdi-Cədid (Yeni Əhd – Tanrının İsa vasitəsi ilə yəhudilərdə bağladığı yeni əhd) 27 kitabdan ibarət olub, yunan dilində yazılmışdır. İlk dörd kitab İsanın həyatı haqqında rəvayətlər toplusu olan İncillərdir (Mattanın, Markusun,Lukasın və Yəhyanın). Daha sonra İsanın həvarilərinin gördükləri işlər haqqında bəhs edən “Həvarilərin işləri” kitabı və onların müxtəlif xristian icmalarına və şəxslərə ünvanlandırdıqları Məktubları gəlir.) adlı toplulara bölünür. Onların hərəsi, öz növbəsində, çoxlu kitablardan ibarətdir. Əhdi-Ətiq xristian kilsəsi tərəfindən qəbul edilən qədim yəhudi dininin Müqəddəs Kitablarıdır. Lakin bu kitabları qəbul edərək, kilsə xadimləri onları özünəməxsus tərzdə yozub öz dünyagörüşlərinə uyğunlaşdırıblar. Yəni, xristianlar Əhdi-Ətiqin bir çox yerlərini yəhudilərdən bir qədər fərqli başa düşürdülər. Məsələn, xristianlar hesab edirlər ki, Müqəddəs Kitabın bəzi yerlərində İsanın gəlməsinə işarələr vardır. Lakin yəhudilər bunu qəbul etmirlər.
Əhdi-Cədid isə yalnız xristianlar tərəfindən qəbul edilir. O bir neçə hissədən ibarətdir. Orada İsanın həyatı haqqında bəhs edən 4 İncil [Mattadan (Matthias), Markusdan (Marcus), Lukasdan (Lucas) və Yəhyadan (Ioannus)] vardır. Bu İncillərdən başqa bir çox digər İncillər də mövcuddurlar, lakin onlar kilsə tərəfindən rədd edilmişdirlər. Daha sonra Əhdi-Cədiddə İsanın həvariləri haqqında hekayələr «Apostolların işləri», «Apostolların məktubları» (14 məktub) və sonda axirət hadisələrindən bəhs edən «Apokalipsis» kitabı vardır. Bibliyanın tərkibi son olaraq, əsasən, IV əsrdə Ümumdünya Kilsə Məclislərində (III əsrdən başlayaraq, dini təlim, kilsə idarəçiliyi və intizam məsələləri ilə bağlı problemləri həll edən xristian Kilsəsinin ən yüksək rütbəli ruhanilərin qurultaylarıdır. Kilsə Məclisləri ümumdünya və yerli olur.) təsdiq edilmişdir. Amma sonralar da onlarda bəzi dəyişiliklər edilmişdi. Xristian dünyagörüşü və fəlsəfəsinin formalaşmasında İncillərdə əks olunan rəvayətlərin müstəsna rolu olmuşdur.
Xristianlıqda Tanrının mahiyyəti haqqında baxışlar yəhudilikdən bir qədər fərqlənir. Bir çox tədqiqatçılar bu fikirdədirlər ki, yəhudilikdən fərqli olaraq, xristianlıqda monoteizm (təktanrılıq ideyası) o qədər də mütləq xarakter daşımır. Xristian monoteizmi daha çox bütpərəstliklə rəqabətdə formalaşdığından, o, bu düşüncə tərzinə uyğunlaşmağa məhkum idi. Buna görə də xristian monoteizmində Tanrının üç sifətdən ibarət olması (Ata, Oğul, Müqəddəs Ruh) ideyası yaranmış və sonralar bu istiqamət xristianlıqdakı başqa cərəyanlara qalib gəlmişdir. Belə ki, Avropada mütləq monoteizmə sadiq qalan və trinitarizmi rədd edən qruplar mövcud olsa da (məs. moharxianlar təriqəti), rəsmi kilsə onları küfrdə ittiham edib təqib edirdi.
|
Əhdi-Ətiqin birinci kitabında rəvayət edilən hekayələr orta əsr xristian fəlsəfəsindəki kosmoqonik (kainatın yaranması haqqında təlim) görüşlərin formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Burada Tanrı tərəfindən dünyanın yaradılması hekayəsi müstəsna rol oynamışdır. Burada həmçinin insanın da yaradılması haqqında söhbət açılır. Bu mövzu həmin kitabın ikinci fəslində də bir qədər fərqli tərzdə rəvayət edilir. Kitabın üçüncü fəsildə isə ilk insanların (Adəm və Həvvanın) qadağan olunmuş ağacdan meyvə yeməsi, bunun nəticəsində onların ilk dəfə günaha batmaları və cənnətdən qovulmaları haqqında rəvayətlər vardır. Bu rəvayətlər eyni zamanda xristian antropologiyasının (Antropologiya — təbii və süni mühitdə insan varlığının fundamental problemlərini tədqiq edən elmi idrak sahəsidir. Teologi antropologiya insanın İlahi varlıqla münasibətləri ilə məşğuldur.) da əsasını təşkil etmişdir. Belə ki, xristian təlimində Adəm və Həvva, qadağan olunmuş ağacdan meyvə yedikləri üçün, günaha batdıqlarından sonra cənnətdən qovuldular və bu səbəbdən, onlardan törənən bütün bəşəriyyət, əcdadlarının bu ilkin günahına görə məsuliyyət daşıyır. Deməli insanlar bu dünyada günahkar doğulurlar. Lakin ilkin günahdan azad olmaq da mümkündür. Bunun üçün İsaya bir Tanrı kimi iman etmək lazımdır.Çünki, Tanrı dünyaya insan obrazında gəlmiş, bəşəriyyətin günahlarını öz üzərinə götürmüş və könüllüolaraq bəşəriyyət naminə ölümü qəbul etmişdir. Bu səbəbdən ona iman edənlər ilk günahdan azad olurlar, öz həyatını Tanrıya ibadətlərdə keçirirlər, xeyirxahlıq edirlər, şərdən uzaqlaşırlar. Yəhudiliyin rədd etdiyi “ilk günah” konsepsiyası məhz xristian fəlsəfəsi nin məhsulu olduğundan bu hərfi mənada Bibliyada yoxdur. Orta əsr xristian fəlsəfəsinin ən populyar mövzularından biri şərin təbiəti haqqında olan düşüncələr, Tanrının bu şəri törətməməsi, ondan uzaqlaşması mövzusu (teodiseya) idi. Bu problemin həll olunmasından ötrü, Əhdi-Ətiqin «Əyyub» kitabına tez-tez müraciət edilirdi.
Xeyir, şər, günah problemləri peyğəmbər Davuda aid edilən «Zəbur» kitabında da hallanmaqdadır. Burada bu problemlərin həlli isə, Tanrı tərəfindən göndərilmiş şəxsiyyətlə və gələcəkdə olacaq ədalətli İlahi mühakimə ilə bağlanır.
Xristian fəlsəfəsində ən çox hallandırılan başqa mövzulardan biri də bu dünyanın müvəqqəti, keçici olmasıdır. Bu məsələ isə həyatın mənası, ölümə münasibət kimi problemləri ortalığa çıxarırdı. Bu suallar haqqında düşünən mütəfəkkirlər isə bir çox hallarda Bibliyanın «Vaiz» kitabına müraciət etmişdirlər.
Patristika dövrü
Patristika (latınca “pater” ata deməkdir) – II-VIII əsrlər xristian mütəfəkkirlərinin (xristian atalarının) teoloji, fəlsəfi və siyasi-ictimai təlimlərinin (doktrinalarının) cəmini ifadə edən termindir.
Patristika antik dövrdə quldarlıq quruluşunun böhranı zamanı qnostisizmlə, müxtəlif hereslərlə, bütpərəst dünyagörüşü ilə mübarizədə, və eyni zamanda antik dünyasının müxtəlif fəlsəfi-dini təlimləri ilə mürəkkəb münasibətlərə girərək yaranmışdır.
Patristika dövrü öz növbəsində bir neçə dövrə bölünür:
1. Apologetlərin fəaliyyəti dövrü (II — III əsrlər). Apologetlər (yunanca “apologetikos” — müdafiə olunan bir şey mənasını daşıyır.) Xristianlığın təməl prinsiplərini bütpərəstlərin və yəhudilərin tənqidlərindən müdafiə edən xristian mütəfəkkirləridirlər. Onların fəaliyyət göstərdiyi sahə isə apologetikaadlanır. Apologetika — dini təlimin əqlə əsaslanan dəlillərlə müdafiə edilməsidir.
Apologetləri iki hissəyə bölürlər:
— Yunan dilində yazan şərq apologetləri;
— Latın dilində yazan qərb apologetləri.
IV-cü əsrdə Romada Xristianlıq dövlət dini elan edildikdən sonra apologetikaya artıq ehtiyac qalmamışdır. Bundan sonra xristian teoloqları hereslərə qarşı rəddiyyələr yazırdılar.
2. Rəsmi xristian (kilsə) təliminin sistemləşdirilməsi dövrü (IV — V əsrlər). O dövrdə müxtəlif xristian mütəfəkkirlərinin pərakəndə olan fəlsəfi fikirlərinin əvəzinə vahid dini konsepsiya meydana gəlmişdir. Bu işdə ən böyük nailiyyətləri Kappodokiyalı atalar əldə etmişdir.
3. Xristian ehkamlarının möhkəmlənməsi və sabitləşməsi dövrü (VI əsr) (Leontius şərqdə, Boetsius qərbdə).
Patristika dövrü VII əsrdə Yohannes Damaskenosun fəaliy-yətindən sonra başa çatmışdır. O, həm də sxolastikanın əsaslarını ifadə etmişdir. Bundan sonra xristian fəlsəfəsində sxolastika dövrü başlanmışdır.
Antik dövrünün fəlsəfəsindən fərqli olaraq, patristika dövrünün fəlsəfəsi teosentrik olub. Teosentrizmə görə hər bir mövcud olan şeyi təyin edən reallıq təbiət deyil, Tanrıdır.
Xristian fəlsəfi ontologiyasının əsasını yaradılış, idrak nəzəriyyəsinin əsasını isə vəhy amili təşkil edir. Bütün bu prinsiplər, ümumiyyətlə, təkcə Xristianlığa deyil, həm də Yəhudilik və İslama da aiddir.
Müəllif: Aydın Əlizadə (fəlsəfə elmləri doktoru)
Mənbə: «Xristianlıq, tarix və fəlsəfə» kitabı
