Qərb ölkələrində iqtisadiyyatı yüksəltmək və onu böhranlardan qurtarmaq üçün ştandort nəzəriyyəsi kimi bir sıra yeni ideyalar meydana gəlmişdi. Almaniyada sənaye üçün ştandort nəzəriyyəsi müvafiq olaraq Launqard tərəfindən 1882-1885-ci, Lori tərəfindən isə 1885-1888-ci illərdə yaradılmış, sonra (1909) A.Veber tərəfindən sadələşdirilərək təbliğ olunmuşdur. Kapitalist istehsalının səmərəli yerləşdirilməsinə həsr edilmiş bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsalı ərazidə ən az xərc sərf etməklə yerləşdirmək olar.
Yuxarıda göstərilən proqramların hazırlanması və həyata keçirilməsi bizim coğrafiya elminin XX əsrdə qarşısında duran ən önəmli vəzifələrdəndir. Qlobal əhəmiyyətli həmin proqramların həyata keçirilməsi məqsədi ilə Qərbi Avropa ölkələrində 90-cı illərdən başlayaraq regional inkişaf və tənzimləmə istiqamətində aparılan tədqiqat işləri xeyli gücləndirilmişdir. Xüsusilə, Qərbi və Şərqi Avropa ölkələrində regional inkişaf təcrübələrinin ümumiləşdirilməsi və mübadiləsinə, təsərrüfatların regional və qlobal miqyaslarda baş verən transformasiyasının təhlilinə və s. aid elmi işlərin sayı artmışdır. Bu işlərdə Avropa Planlaşdırma Məktəbi Assosiasiyanın (AESOR) xidmətləri böyük olmuşdur. Adıçəkilən məktəb 1991-ci ildən Brüssel şəhərində fəaliyyətə başlamışdır. Burada Avropa, Amerika və Asiya ölkələrinin 130-dan çox elmi və tədris ocaqları, o cümlədən Bakı Dövlət Universitetinin iqtisadi və sosial coğrafiya kafedrası təmsil olunmuşdur.
1933-cü ildə alman alimləri: iqtisadi coğrafiyaçı V.Kristaller yaşayış məntəqələrinin qarşılıqlı əlaqədə yerləşdirilməsi və mərkəzi yer nəzəriyyəsini, 1943-cü ildə isə A.Lyoş bazarların məkan nəzəriyyəsini yaratmışlar. Göründüyü kimi, ştandort nəzəriyyəsinin inkişafında alman alimlərinin böyük xidmətləri olmuşdur.
Mərkəzi yer nəzəriyyəsinin banisi V.Kristaller belə hesab edirdi ki, məskunlaşmanın ən kiçik hissələri bərabər səpələnmələrdir və düz üçbucaq şəbəkəsi yaratmalıdır. Bərabər satış zonası isə düz altıkünclü fiqur içərisində paylanmalıdır. Alimin fikrincə, mərkəzə getmə məsafəsi ən qısa yolla seçilməlidir. Çünki hər hansı bir mərkəzin ondan asılı olan bərabər miqdarda yaşayış məntəqəsi var. V.Kristaller xidmət və satış mallarından səmərəli istifadə radiusunu da hesablamışdır. Bu radiusun mərkəzə münasibətilə qazancın əlverişliliyi təyin olunur. Həmin altıkünclü fiqurlar arasında mərkəz şəhərdir. Bu şəhərə şəhər tipli məntəqələr tabedir. Hər bir məntəqə mərkəzinə isə kəndlər tabedir. Əmtəənin və xidmətin xarakterindən asılı olaraq optimal mərkəz seçilir. Məsələn, çörək almaq üçün mərkəz kənddir, qənd almaq üçün mərkəz şəhər tipli məntəqədir. Kostyum tikdirmək üçün mərkəz şəhərdir.
Yaşayış məntəqələrinin həcmi satışa, nəqliyyata, inzibatı idarəetməyə görə müəyyən edilir. Əlbəttə, bu bölgü şərtdir. Həyatda isə bu cür mərkəz və ona tabe olan məntəqələrdə satış və xidmət heç də həmişə belə qanunauyğunluqla paylanmır. Ona görə ki, yaşayış məntəqələrinin böyüklüyü və kiçikliyi var. Onlar çox pərakəndə paylanmışdır. Altıkünclü fiquru hər yerə tətbiq etmək olmur V.Kristallerin sxemi cəmiyyətin ictimai quruluşunu nəzərə almır, istehsal üsulunun yerləşmədəki həlledici rolunu görürdü.
Deyilənlərdən aydın olur ki, bu dövrdə coğrafiya məktəbləri sayca artsa da, onların nümayəndələri əksərən yanlış mövqe tutmuşlar. Bütövlükdə isə coğrafiya elmində müxtəliflik, hərc-mərcilk, nəzəri böhran hiss edilmişdir. Coğrafiya sanki öz yolunu itirmişdi. Onun problemlərini kənar elmlərin nümayəndələri həll etməyə çalışırdılar. Onlar da coğrafiyanın elmi-nəzəri əsaslarını bilmədiklərindən, böyük səhvlərə yol verirdilər. Göstərilən dövrdə dünyanın bir çox yerlərində coğrafi axtarış və kəşflər davam etdirilmişdir.
Belə ki, bu dövrdə dünyanın bir sıra Yer kürəsində hələ də insan ayağı dəyməmiş yerlər qalmaqda idi. Elə təkcə onu demək kifayətdir ki, Venesuela təyyarəçisi dünyanın ən hündür Anhel (1054m) şəlaləsini yalnız 1935-ci ildə kəşf etmişdir.
Heç indinin özündə də bilinmir ki, Yerin «üçüncü qütbü» sayılan Comolunqmanın (Everest) kəşf olunma şərəfi kimə məxsusdur. Belə ki, Yer kürəsinin ən hündür zirvəsi (8848 m) olan Comolunqma (yerli tibet dilində «dağlar ölkəsinin anası» deməkdir) hələ 1825-ci ildə şimali Hindistanda aparılan topoqrafik çəkiliş zamanı məlum olmuşdur. Ona görə də bu zirvəni Hindistan topoqrafiya xidməti rəisinin şərəfinə 1856-cı ildə Everest adlandırırlar, halbuki, onun bu kəşfə heç bir aidiyyatı yox idi. Yalnız 1953-cü ildə Yeni Zelandiyalı alpinist Edmund Helari özünün Nepaldan olan bələdçisi Tinq Sinqlə ilk dəfə Everest zirvəsinə qalxmışdır. Bu kəşfdən sonra Everest dünya alpinistlərinin əsl Məkkəsinə çevrilir və 30 il müddətində burada 18 ölkədən 133 nəfər olmuşdur.
İsveçli Jak Pikar və amerikalı Don Uolsi 1961-ci ildə ilk dəfə olaraq dünyanın ən dərin Marian çökəkliyinə enmişlər.
Böyük alman coğrafiyaçısı Haydelberq Universitetinin professoru Alfred Hetner (1859-1941) «Coğrafiya, onun tarixi, mahiyyəti və metodları» əsərini yazmışdır. Bu kitabda coğrafiya elminin müstəqil metodları və coğrafiyanın bir sıra başqa nəzəri məsələləri haqqında çox maraqlı məlumatlar toplanmışdır.
Hetner Humboltun bir sıra materialist ideyalarını, xüsusilə landşaftın obyektiv varlığı ideyasını qəbul etmişdir. Onun ümumi coğrafiyanın bütövlüyü, vahid elmiliyi ideyası, Kantın və Ritterin ideyalarına çox yaxın idi. Alimin vahid coğrafiyasında əsas yeri diyarşünaslıq və landşaftşünaslıq tuturdu. O, həm də insana təbii landşaftın bir komponenti kimi baxırdı. Coğrafiyada bütövlüyün itməsindən narahat olan Hetner coğrafi tədqiqatların digər elmlər, yəni geologiya, fizika, zoologiya, botanika və ictimai elmlər tərəfindən aparılmasına razı deyildi. O, müxtəlif tərəflərə parçalanmayan, özünəməxsus mahiyyəti və məzmunu olan coğrafiya yaratmağa çalışırdı. Bunun üçün o, Ritterin «yer cisimləri ilə doldurulmuş məkan» konsepsiyasını əsas götürərək qeyd edirdi ki, coğrafiya müxtəlif böyüklükdə olan əraziləri, məkanı doldurmuş obyektlərin, əşyaların ərazi münasibətlərini öyrənir. Coğrafiyanın mahiyyətini sahə-ərazi münasibətlərində görən Hetner iddia edirdi ki, təbiətdə rayon, landşaft xüsusiyyəti yoxdur, onlar tədqiqatçının təfəkkürünün məhsuludur. Buna baxmayaraq, özü landşaft və rayon haqqında xeyli zəngin məlumatlar vermişdir. Beləliklə, Hetner də coğrafiya elmi üçün düzgün konsepsiya tapa bilməmişdir. Onun xronoloji konsepsiyasının ən böyük nöqsanı aşağıdakılar idi.
1. O, amillərin mənşəyi, inkişaf tarixini nəzərə çarpan, məkanı dolduran obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrini öyrənməyi söyləməklə coğrafiyada xronoloji konsepsiyanı əsas götürmüşdür.
2. Həqiqi varlıq saydığı tədqiqat obyektinin rayona və landşafta subyektiv münasibətini göstərərək, onu təfəkkürün inikası hesab etmişdir.
Onun ideyasının qüvvətli tərəfi hadisələrin və obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrinə böyük diqqət verməsində idi.Ərazi aspekti coğrafiya elmlərinin ana xəttini təşkil edir və bu elmin bütün sahələrini bir-birilə əlaqələndirir. Hetnerin fikrincə, bu aspekt coğrafiyanı vahid elmə çevirir. Lakin o, səhvə də yol verirdi, belə ki, ərazi aspekti coğrafiyanın vahid elmə çevrilməsinə deyil, onların birliyinə səbəb olur. Bir sözlə, Hetnerin vahid coğrafiyası geosiyasətin təsirini daha da gücləndirir və onu daha çox sosial elmə çevirir, beləliklə də cəmiyyət təbiətdən təcrid edilmiş şəkildə öyrənilirdi.
Bunu biz ABŞ coğrafiyaşünası İsay Baumanın (1878-1955) fəaliyyətində daha aydın görürük. O, coğrafiyaya görkəmli fiziki çoğrafiyaçı, geomorfoloq, biocoğrafiyaçı kimi gəlmiş, And dağlarının Atakama səhrasının, Şimali Amerika meşələrinin fiziki coğrafiyasını dərindən öyrənmişdir. Lakin Birinci Dünya müharibəsindən sonra siyasi və sosial coğrafiya ilə məşğul olmuş, «Pioner sərhədləri», «Coğrafiyanın sosial münasibəti» və s. əsərlərini yazmışdır. İ.Baumana görə, insan mütərəqqi yaradıcı və təcrübəçidir. Ən mühüm təcrübə insanın özüdür. O, dünyanı dəyişdirdikcə özü də dəyişir.
İ.Bauman coğrafiyada təsvirçiliyin əleyhinə idi. O, hesab edirdi ki, coğrafiyanın vəzifəsi inkişaf prosesini öyrənməkdir. Onun belə mütərəqqi fikirləri ilə yanaşı, ziddiyyətli fikirləri də var. O, ABŞ prezidenti Vilsonun yaxın məsləhətçisi olmuş, 20 ildən artıq ABŞ-ın coğrafiya cəmiyyətinə rəhbərlik etmişdir.
İ. Baumanın müasirləri Harlan Barrouz (1877-1960) və Karl Zauer (1889-1975) kimi ABŞ-ın görkəmli fiziki coğrafiyaçıları ilk dəfə insan ekologiyası məsələləri ilə məşğul olmuşlar. Bu məsələnin qoyuluşu ilə onlar coğrafiyanın vəhdəti fikrinə əsaslanmış və İ.Bauman kimi coğrafiyanın vəzifəsini insan və təbiət arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsində görmüşlər. K. Zauer coğrafiyanın inkişafında çox böyük rol oynamışdır. O, «Landşaftın morfologiyası», «Mədəni coğrafiya», «Mədəni bitkilərin mənşəyi», və s. kimi qiymətli əsərlər yazmışdır. O, elə hesab edirdi ki, coğrafiyanın əsas vəzifələrindən biri də təbii landşaftların mədəni landşaftlara çevrilməsini öyrənməkdir. Alim coğrafiyada tarixiliyə çox fikir verərək göstərir ki, yalnız keçmişi yaxşı öyrənməklə insanın landşaftlara təsiri prosesini başa düşmək olar. K.Zauerin fikrincə, coğrafiyanın ən mühüm vəzifələrindən biri də insanın canlı və cansız aləmdən, bütövlükdə mühitdən istifadə etmək vərdişlərini öyrənməkdir. Coğrafiya mövcud həyat tipləri, onların bir-birilə əlaqəsi və bu əlaqələrdən yaranan mədəni areallarla maraqlanmalıdır. Əhalinin vərdişlərini öyrənməklə insanların mədəni və təbii mühitlə münasibətlərini təyin etmək olar. O, coğrafiyada təbii mühitə ictimai həyat baxımından yanaşmaqla ilk dəfə olaraq fiziki coğrafiyanı sosial istiqamətə yönəltmişdir.
Edvard Teyfomun rəhbərliyi ilə yazılan «Coğrafiya» kitabında coğrafiya sosial elm hesab edilir və göstərilir ki, bu elm ərazilərin təşkili, həmin ərazilərdə olan şəhərlər, ətraf mühit və regional inkişaf, bizi əhatə edən mühitə nəzarət və s. problemlərlə məşğul olmalıdır.
ABŞ-da nəşr edilən «Sahə təşkili coğrafiyasından dünyaya baxış» əsəri bir qrup alimlər tərəfindən yazılmışdır. Bu əsərin ana xəttini sosial-coğrafiya təşkil edir.
Riçard Morilla (1934-cü ildə anadan olub) «Cəmiyyətin ərazi təşkili» kitabında coğrafiyaya aşağıdakı üç baxımdan yanaşmışdır:
1. Ənənəvi regional baxım, yaxud məhəlli baxım;
2. Ekoloji, yəni ərazi ilə insanın qarşılıqlı münasibətinə baxım;
3. Bixevioristik, yəni insanın ərazidə davranışına baxım.
Bu baxımlar da coğrafiyanın əsas obyekti olmalıdır. O, coğrafiyanın vəzifəsinə sahə-məkan, ərazi münasibətləri, sahədə-məkanda, ərazidə baş verən dəyişikliklər, fiziki sahənin tərkibi, insanların sahə vasitəsi ilə əlaqələri, cəmiyyətin sahələr üzrə təşkili, sahə dəyişikliklərindən istifadə zamanı biliklərimiz və s. kimi məsələləri daxil edir.
Bixeviorizm: insanın gündəlik həyat kütləvi rəftarından, yaxud kütləvi davranışından danışan ən yeni metoddur.
Müasir amerikan, ingilis və isveçli bixeviorist coğrafiya ədəbiyyatında insanların məkanda kütləvi hərəkəti, gündəlik miqrasiyası, piyada marşrutları, insanlar arasında informasiya mübadilələri, poçt göndərişlərinin məkan analizləri, beynəlxalq telefon danışıqları və s. kimi problemlərdən bəhs olunur. Bixeviorizm bu və ya digər obyektin sahədə yerləşməsi haqqında verilən qərarları təhlil edir. Bixeviorizmin meydana gəlməsində alman alimləri V.Kristaller və A.Lyoşin da təsiri olmuşdur.
Son zamanlar bixeviorist coğrafiya və ekologiya ABŞ coğrafiyasında mühüm yer tutur. Bu cəhətdən əsrimizin ən qiymətli kitablarından biri Piter Haqqetin (1933-cü ildə anadan olub) «Coğrafiya: müasir biliklərin sintezi» əsəridir. Coğrafiyanın nəzəri əsasının daha dolğun verildiyi bu əsər insan ekologiyasına və bixeviorizmə istinad edir. Müəllif müasir biliklərin coğrafi sintezinə, hazırda sürətlə yayılmaqda olan «sosial fizika» və «regional analiz» məsələlərinə də geniş yer vermişdir.
XX əsrin birinci yarısında amerikan və ingilis coğrafiyaşünasları və iqtisadçıları arasında regional ideya yayılmağa başlayır. Bu ideya hələ 1905-ci ildə İngiltərədə yaranmışdır. O zamankı alimlər arasında Helbertson ilk dəfə iqlimi əsas götürərək Yerin bütün səthini təbii regionlara ayırmışdır. Sonralar təbiətin digər elementlərinin oxşarlığına görə də belə regionlar ayrılmışdır.
Amerikan alimi R.Hartşorn on illərlə coğrafiyanın, xüsusilə onun mühüm sahəsi olan xorologiyanın (yun. sahə-ərazi haqqında təlim) nəzəri problemləri üzərində çalışmışdır. Özünün ingilis dilində nəşr etdirdiyi iki kitabında: «Coğrafiyanın predmeti: müasir nəzəriyyələrin tənqidi təhlili» (1939), və «Coğrafiyanın predmetinin perspektivləri» (1959), xronologiya istiqamətini daha da dərinləşdirmişdir.
Birinci kitabda R.Hartşorn Qərbi Avropa coğrafiyaşünaslarının nəzəri fikirlərinin inkişaf tarixini təhlil edir və ikincisində isə kəskin şəkildə qoyulmuş bir sıra suallara cavab verir:
1. Coğrafiya nə deməkdir? Coğrafiya sahə (ərazi) təzadları (fərqləri) haqqında elmdir. Onun fokus nöqtəsində çoxsaylı yer fərdləri (landşaftlar, ərazi, məhəlli və s.) durur. Coğrafiyanın başlıca məqsədi dünyanın ərazi diferensiasiyası haqqında biliklər toplamaq, belə diferensiasiyaya əsaslanan unikal xüsusiyyətlərə malik olan ərazilər-regionlar ayırmaq və onların elementlərinin qarşılıqlı sintezinə nail olmaqdır. R.Hartşorn yazırdı ki, biz Yer kürəsinin hər bir ərazisinin unikal olmasını qəbul etməliyik, belə ki, onun Yerdəki coğrafi mövqeyi digər ərazilərə nisbətən təkrarolunmazdır. Region (rayon) oxşar əlamətlərinə görə digər ərazi hissələrindən fərqlənir.
İki tip region ayrılır: formal (yekcins) və qovşaq və yaxud funksional. Formal regionda öyrənilən hadisələr hər yerdə bir-birinə oxşardır. Qovşaq regionlarında isə bu oxşarlıq hadisələrin qovşaq ətrafında birləşməsi əsasında təmin olunur. Qovşaq regionları ölkənin mərkəzində yerləşərək ətraf əraziləri özünə meyl etdirir.
2. «Yer səthi» nə deməkdir? Yer səthi litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer və antroposfer bir-birilə əlaqələndirən Yerin xarici təbəqəsidir. Məhz coğrafiya dünyası budur.
3. Müxtəlif mənşəli (geterogen – yun. tərkibi yekcins olmayan) hadisələrin inteqrasiyası coğrafiyanın xüsusiyyətləridirmi? Coğrafiyanın məqsədi digər elmlərlə müqayisədə bəlkə də daha çox yer səthini bütövlükdə (Y.Q.Sauşkin, Tarix və metodologiya, 1976. səh. 273-275): əhatə etməkdir, qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif xarakterli hadisələrin analiz və sintezini verməkdir.
4. Biz təbii və insan amillərini mütləqmi fərqləndirməliyik? Fərdi xüsusiyyətlərin və elementlərin təsvirini və təhlilini verərkən biz ictimai və yaxud təbii mənşəli olmasına baxmayaraq sərbəst surətdə təsnifləşdirmənin istənilən anlayışlarından istifadə edə bilərik.
5. Coğrafiyanın fiziki və iqtisadi coğrafiya sahələrinə bölünməsi məqsədəuyğundurmu? Coğrafiyanın ənənəvi olaraq iki hissəyə – «fiziki» və «insan» coğrafiyasına, onların isə daxili hissələrə ayrılması bu elmlərin obyektlərinin oxşar əlamətlərinə görə aparılır.
6. Zaman və genezisin (yaranma mənşəyin) coğrafiyada nə kimi əhəmiyyəti vardır? Dəyişməkdə olan coğrafi kombinasiyaların tarixini öyrənməyin tarixə nisbətən coğrafiyaya daha çox aidiyyatı vardır.
7. Coğrafiya «sahə» və «regional» coğrafiyaya bölünürmü? Coğrafi tədqiqatlar göstərilən bu iki qruplara bölünmürlər. Lakin ən elementar kombinasiyaları öyrənərkən tədricən elmin sahə tədqiqatlarından tam coğrafi kombinasiyaları öyrənən regional tədqiqatlarına keçilir.
Beləliklə, yuxarıda cavablanan suallardan aydın olur ki, bizim qarşımızda sadə təsvirdən tədricən mürəkkəbləşən, tədqiqatların yuxarı pillələrinə qalxan coğrafi konsepsiyanı görə bilərik.
«Sosial fizika» coğrafiyaya Amerika alimləri – astronom Con Styuart və coğrafiyaçı Vilyam Vornttes tərəfindən gətirilmişdir. Onlar bir sıra demoqrafik göstəricilərdən demoqrafik potensialın xəritələşməsində fizikanın metodlarından istifadə edərək tədqiqatlar aparmışlar və «Əhalinin yerləşməsinin fizikası» kitabında coğrafiyaya demoqrafik potensial məfhumunu gətirmişlər. Əlbəttə, demoqrafik potensial, yaxud sahə potensialı əhalinin sıxlığı məfhumuna nisbətən daha geniş mənada olub, elmi cəhətdən daha dürüst sayıla bilər. Şəhərlərin əhalisinin sayından asılı olaraq ətraf əraziləri maqnit potensial qüvvəsi kimi özünə cəlb edirlər.
Sosial fizika anlayışını nəzəri cəhətdən şərh edərkən nəzərə almalıyıq ki, bu, bixeviorizmin özünəməxsus təzahürüdür. Bu sahədə işləyən alimlər çalışırlar ki, əhalinin sosial intensivliyini və sosial hərarətini təyin etsinlər. Onlar beynəlxalq telefon şəbəkəsi yaratmaq və onu işləmək üçün qrafometrik modellər tərtib edir və buna bənzər əməli əhəmiyyətli tədqiqatlar aparılır.
Regional elm anlayışı əsasən Amerika iqtisadçılarına mənsubdur. İlk dəfə Uolter Ayzard (1966) geniş məzmunlu regional tədqiqat işlərinə başlamışdır. O, mərkəzində fəlsəfə duran regional elm assosiasiyası yaratmış və bununla da müstəqil regional elmini yaratmışdır. Bu elm sosial-iqtisadi tədbirləri ərazi baxımından öyrənir. Adətən belə tədqiqatlar riyazi metodlarla aparılır. Regional elmin məzmunu rayon planlaşdırılması, şəhərlərin inkişafı, rayonlararası əlaqələr, əhalinin yerləşdirilməsi, istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin ərazi təşkili və s. kimi məsələlərdən ibarətdir. Lakin burada rayonların təşkili və inkişafı kimi real varlıqdan danışılmır. Bu regional elmin əsaslı metodologiyası olmadığına görə, riyaziyyata istinad edir. Bununla belə U.Ayzardın elmi işləri coğrafiyanın praktiki tədqiqatlar da istifadə edilmək baxımından maraqlıdır. Xüsusilə, bir sıra sahə ərazi məsələlərinin həllində coğrafi obyektlərin və proseslərin modelləşdirilməsində regional elmin nəticələrindən istifadə olunur. Onun «Regional təhlil metodları» (1966) kitabı rus dilində də çap edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən irəliləmələrə və yüksəlişlərə baxmayaraq nə determinizm, nə ekoloji coğrafiya, nə bixeviorizm, nə sosial fizika, nə də regional analiz coğrafiyanın bütövlüyünü və birliyini təmin edə bilmişdir. Qərbin gənc mütərəqqi coğrafiyaçılarından V.Bunqe, D.Harvey və b. coğrafiya elmindəki müəyyən gərginliyi aradan qaldırmaq üçün yeni nəzəriyyələr axtarmağa başladılar.
Müasir coğrafiyanın vəziyyəti bir qrup radikal və «solçu» coğrafiyaçılar tərəfindən kəskin tənqid edilir. Bu tənqid zamanı keçmiş Sovet İttifaqında yaranmış sovet coğrafiyasına da toxunulur. Radikal coğrafların əksər əsərləri mütərəqqi və konstruktiv xarakterlidir. Məsələn, fəlsəfi aspektdə yazdığı «Coğrafiyada elmi anlayış» əsərində Harvey aydın göstərir ki, burjua coğrafiyasında məntiqə əsaslanan müstəqil nəzəriyyə yoxdur. O, fəlsəfəyə, məntiqə, riyazi məntiqə, tipologiyaya, ehtimal nəzəriyyəsinə və s. elmlərə istinad edərək çalışmışdır ki, coğrafiyanı çətin vəziyyətdən qurtarsın. Bunun üçün nəzəri mövqeyə əsaslanaraq dərin elmi təhlillər aparmış və tamamilə yeni metodlardan istifadə etmişdir ki, onların da coğrafiyada böyük əhəmiyyəti vardır. Harveyin əsaslandığı fəlsəfi baxışlar onu bəzi idealizmə yuvarlatsa da, bütövlükdə materialist konsepsiyaya istinad etmişdir.
Qərb ölkələrində realist istiqamətli və qiymətli əsərlərin bəziləri rus dilinə tərcümə olunmuşdur. Bunlardan A.Bolinininin «Şimali Amerika», O.Sneytonun «Hindistan və Pakistan», P.Cemenin «Latın Amerikası», R.Karroi Çerçinin «Afrika» əsərləri göstərilə bilər.
XX əsrin 80-ci illərində Qərbi Avropada coğrafiya elminin inkişafının ətraflı təhlilini verən iki fundamental əsər rus dilində çap olunmuşdu. Bunlardan biri R.C.Constonun sosial coğrafiyanın inkişafına həsr etdiyi «Coğrafiya və coğrafiyaşünaslar» (M.1987) və ikinci K.Qriqorinin fiziki coğrafiyanın təhlilini verdiyi «Coğrafiya və coğrafiyaşünaslar» (M.1988) əsərləri idi.R.C.Conston öz əsərində ingilis-amerikan sosial coğrafiyasının inkişafının geniş və əhəmiyyətli bir dövrünün – 1945-1980-ci illərin aydın mənzərəsini göstərmişdir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünyanın siyasi xəritəsində və ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi və intellektual həyatında əsaslı dönüş yaranır. Bu dönüş tədricən coğrafiya elmində yeni istiqamətlərin təşəkkül tapmasına təkan verir.
Təqdirəlayiq istiqamətlərdən biri Qərbi Avropa universitetlərində coğrafiya elminin müstəqil tədrisinə başlanması və onun mütəxəssislər tərəfindən öyrənilməsi olmuşdur. 1874-cü ildə Almaniyada coğrafiya fakültələri təşkil olunur, az sonra isə Böyük Britaniya və ABŞ bu nümunəyə əməl edirlər. Beləliklə, universitet strukturlarında özünə yer tutan coğrafiya «klassik dövründən» çıxaraq tamamilə yeni müasir bir dövrə qədəm qoyur.
Coğrafiya tarixçisi T.Firmen özünün ingilis dilində yazdığı «Coğrafiyanın yüz ili» kitabında Qərbdə coğrafi ideyaların inkişafını altı əsas istiqamətə ayırmışdır.
1. Dünya, o cümlədən Qərbi Avropa və Şimali Amerika əhalisinə az tanış olan yerlər haqqında məlumatlar əldə edilməsilə bağlı olan ensiklopediya istiqaməti.
2. Universitetlərdə, gimnaziyalarda və məktəblərdə coğrafi biliklərin əhəmiyyətini qeyd edən və onun yayılmasını təmin edən pedaqoji istiqamət.
3. «Müstəmləkə istiqaməti». Coğrafi əmək bölgüsünün və dünya bazarının genişləndirilməsi məsələləri müstəmləkələr haqqında geniş informasiya toplanmasını və bununla bağlı coğrafi tədqiqatların genişləndirilməsini tələb edirdi.
4. «Ensiklopediya və müstəmləkə» istiqamətlərindən daxil olan informasiyaları təhlil edən generalizə (ümumiləşdirilmə) istiqaməti.
5. Siyasi istiqamət coğrafi ekspertizalardan siyasi rəhbərlik və idarəetmə səviyyəsində istifadə etməyin müasir üsullarını əhatə edir.
6. İxtisaslaşma istiqaməti həddən artıq geniş biliklərin toplanmasına və onların bir elm daxilində öyrənilməsinə mümkün olub olmamasına cavab olaraq yaranmışdır. Əvvəllər alimlər özlərinin hərtərəfli ensiklopedik bilikləri ilə seçilirdilər. Lakin yeni dövrdə nəşr olunan əsərlərin sayının həddindən çox artması, tədqiqat üsullarının mürəkkəbləşməsi və kadrların hazırlanması coğrafiya elmi daxilində ixtisaslaşma aparılmasını tələb edirdi. Belə ixtisaslaşma birinci coğrafiyanın özündə və onun daxili bölgülərində həyata keçirildi. İxtisaslaşmanın özü isə müəyyən problemin həllinə və yaxud Yer səthinin ayrı-ayrı regionlarına daha çox diqqət yetirilməsinə görə aparılırdı. İngiltərənin coğrafiyaşünaslarının böyük əksəriyyəti fiziki və sosial coğrafiyanın ümumi və yaxud regional problemləri üzrə ixtisaslaşırdılar.
Dövrün tələbindən asılı olaraq gah ümumi və gah da regional coğrafi tədqiqatlara üstünlük verilirdi. R.Constonun kitabının leytmotivlərindən biri də bizim elmdə nəzəri bazanın axtarışlarının gətirib «kəmiyyət inqilabına» – riyazi coğrafiyaya, modelləşdirməyə çıxarması olmuşdur. Coğrafiyada metodologiya əvəzinə riyazi metodların tətbiq olunması isə getdikcə sosial coğrafiyanı rəqəmlər və metodlarla verilmiş «quru» elmlər sırasına endirirdi və müasir riyazi bilikləri olmayanlar artıq coğrafiya jurnallarını və əsərlərini oxuya bilmirdilər. Ona görə də 70-ci illərdə sahə (ərazi) elmlərində geniş tətbiq olunan «kəmiyyət inqilabi» üsulu kəskin tənqid olunmağa başlandı. Sosial coğrafiya topladığı informasiya materiallarını yeni texnologiyanı – kompüter və displeyləri geniş tətbiq etməklə öz mövqeyini qoruyub saxlaya bildi. Bu istiqamətdə Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (CİS) yaradılması müstəsna rol oynadı.
Sosial coğrafiya elminin ictimai mövqeyi, ona verilən müxtəlif istiqamətli sifarişlərin artması ilə bağlı olaraq xeyli möhkəmlənmişdir.Bu elmin regional planlaşdırma və tarazlı (dayanaqlı) inkişafın səmərəli təşkil olunmasında, siyasi coğrafiyanın əhatəli problemlərinin həllində iştirakı çox əhəmiyyətlidir.
C.Constonun sosial coğrafiya sahəsində apardığı geniş tədqiqatları tamamlamaq məqsədilə ingilis-amerikan fiziki-coğrafiya elmində baş verən axtarışları ümumiləşdirmək məqsədilə K.Qreqorinin yuxarıda adı çəkilən monoqrafiyası («Coğrafiya və coğrafiyaşünaslar»), nəşr olunmuşdur. Burada göstərilirdi ki, fiziki coğrafiyada hökm sürən sadə təsviri yanaşma XX əsrin ortalarına yaxın artıq öz imkanlarını tükətmişdir və onu əvəz edən struktur və proseslərin qarşılıqlı əlaqə şəklində öyrənilməsi dövrü gəlmişdir. Yalnız bu yolla fiziki coğrafiyada baş verənləri düzgün səhmana salmaq mümkündür.
Müəllif fiziki coğrafiyanın və onun əsas sahələrinin – geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya, torpaq və bitki coğrafiyasının nəzəri platformalarının birləşdirilməsi tezisinin vacibliyini irəli sürür. Müasir fiziki coğrafiyada geomorfologiyanın xüsusilə, tətbiqi geomorfologiyanın Qərbdə aparıcı istiqamət olduğu və daha çox alimin bu sahədə çalışdığı göstərilir. Elə Qreqorinin özü də kitabında geomorfologiya elminin problemlərinə önəmli yer ayırır. Fiziki coğrafiyanın üç istiqamətinin: kəmiyyət təhlili, xronologiya və müxtəlif proseslərin öyrənilməsinə üstünlük verilir. Xronoloji istiqamət təbiət hadisələrinin yaşını və təbii proseslərin dinamikasının tədqiqini əhatə edir. Müəllif bu istiqamət üzrə Qərbdə çıxan ədəbiyyatın geniş təhlilini verir.
Ətraf mühitə antropogen təsirin müstəqil qüvvə kimi öyrənilməsi coğrafiya elminin hər iki qolunun – fiziki və iqtisadi coğrafiyanın maraqlarını yaxınlaşdırır. Lakin bununla belə həmin məsələlərin mürəkkəbliyi nəzərə alınaraq elmlərarası tədqiqatların aparılması inkar edilmir. Gələcəkdə bu elmlərin ixtisaslaşdırılmasını dərinləşdirmədən tərəqqiyə nail olmaq qeyri-mümkündür. Ona görə də praktiki həyat qabağa baxmağı, təbii proseslərin proqnozlaşdırılmasına və idarə olunmasına doğru irəliləməyi tələb edir.
Kitabda daha sonra geosistem anlayışından landşafta keçidlə bağlı çətinliklərdən, təkamül nəzəriyyəsinin fiziki coğrafiyanın inkişaf yolunu müəyyənləşdirməsindəki rolundan, V.M.Devisin geomorfologiyasının dövrülük konsepsiyasından danışılır.
Relyefin dövrülülüyünü öyrənmək üçün seçilmiş ərazilərin unikal xüsusiyyətlərinin fiziki-coğrafi tədqiqatlara güclü təsir göstərməsi haqqında kitabda maraqlı faktlar gətirilir. Göstərilir ki, Böyük Britaniya və ABŞ ərazilərinin geniş sahədə meşələr və ümumiyyətlə təbii bitkilərlə kasıb olması bu ölkələrin fiziki coğraflarının müxtəlif xarakterli hadisələrin birgə yayılması faktına az diqqət yetirmələrinə səbəb olmuşdur. Bunun əksinə olaraq həmin ölkələrdə antropogen landşaftın çılpaqlığı birinci növbədə geomorfoloji tədqiqatların aparılmasına əlverişli şərait yaratmışdır.
Yerin təbiətinin öyrənilməsində, universal qanunauyğunluqların aşkar edilməsində, fiziki coğrafiya elmində toplanmış informasiyadan birgə istifadə olunmasında beynəlxalq əmək bölgüsünün səmərəliliyinin yüksəldilməsində K.Qreqorinin əsərinin böyük əhəmiyyəti olacağına inanırıq.
Son illər Türkiyə Respublikası ilə əlaqələrin genişlənməsi coğrafi ədəbiyyatların mübadiləsinə müsbət təsir göstərmişdir. Əldə olan belə kitablardan Erol Tümerekin «İqtisadi coğrafiya» (İstanbul 1994) və Həyat Doğanın «Türkiyənin iqtisadi coğrafiyası»dır (İstanbul 1995).
Özünün fundamental monoqrafiyasında Erol Tümerek coğrafiya elminə aid Qərbi Avropa və Türkiyə alimlərinin fikirlərini ümumiləşdirir və onun müasir həyatın iqtisadi, siyasi və sosial problemlərin həllində fəal iştirakını göstərir. Onun fikrincə, iqtisadi coğrafiya «Yer üzərində müxtəlif iqtisadi malların harada istehsal edilməsi imkanlarının olub-olmamasını, təcili lazım olduqda haradan tapa biləcəyini həll edən elmdir. Qısa desək, iqtisadi coğrafiya insanın həyat fəaliyyəti ilə məşğul olan elmdir».
Həyat Doğanayın iri həcmli dərsliyində (650 səh.) Türkiyə təsərrüfatının bütün sahələrinin coğrafiyası geniş şəkildə əks olunmuşdur. Ölkənin kənd və meşə təsərrüfatı, dağ – mədən və sənaye sahələri, nəqliyyat və s. Coğrafiyası çox böyük dəqiqliklə verilmişdir. Bütün coğrafi təsvirlər məzmunlu xəritələr, diaqramlar və cədvəllərlə müşayiət olunur.
Son zamanlar dünya coğrafiyasında ekoloji problemlərin həlli diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Bu problemin həllində insanın başqa canlılarla qarşılıqlı münasibəti mühüm yer tutur. İnsanların bir-birilə qarşılıqlı münasibətləri də ekologiyanın tədqiqat obyektinə aiddir. İnsanların müxtəlif xəstəlikləri bir-birilərinə yoluxdurması məsələləri tibbi və bioloji cəhətdən öyrənilir. Bir sıra alimlər insanlar arasındakı xarakterik ekoloji münasibətlərə mövcud olan istehsal, etnik və milli xüsusiyyətləri, də daxil edirlər. Hətta onlar insan ekologiyası məsələlərini şəhərlərin milli xüsusiyyətləri və həyat tərzi əlaqələndirirlər. Onlar üçün ekoloji proseslərin hansı cəmiyyətdə baş verməsinin fərqi yoxdur. Elə bixeviorizm də insanın rəftarının bioloji köklərini axtarır, lakin insan rəftarının sosial şəraitdən və sinfi münasibətdən asılılığını qəbul etmir.
Bununla belə bixeviorizm sahəsində insan ekologiyasına dair yazılmış bir sıra qiymətli əsərlərdən istifadə etməklə coğrafiyaçılarımız öz tədqiqatlarını xeyli zənginləşdirə bilərlər. Məsələn, yuxarıda yaradıcılığı ilə tanış olduğumuz U.Ayzardın rəhbərliyi altında bir qrup coğrafiyaçıların hazırladıqları «Regionların inkişafı üçün ekoloji və iqtisadi analiz» adlı kitab 1972-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bu əsərdə Kinqston körfəzinin ekoloji və iqtisadi əlaqələrini kompleks öyrənmək üçün xeyli hesablamalar aparılmışdır. Bu məlumatlar yeni texniki hesablama vasitələri tətbiq edilməklə ümumiləşdirilmişdir. Kitabda profilli xəritələrdən də geniş istifadə edilmişdir. Burada verilən bir sıra qiymətli və müsbət nəticələr konstruktiv coğrafiyanın inkişafı üçün də xeyli əhəmiyyətli olmuşdur. Burada hazırlanıb tətbiq edilmiş yeni metodlar, hesablamalar bizim üçün qiymətli nümunə ola bilər.
Bu və ya digər müsbət coğrafi mülahizələri hazırlamaq və nəzərə almaq üçün dünya coğrafiyaçılarının birgə elmi əməkdaşlığından geniş istifadə etmək lazımdır. Dünya coğrafiyaşünaslarının əməkdaşlığı ilə bu və ya digər müsbət coğrafi mülahizələri toplayıb konstruktiv coğrafiya haqqında konkret, vahid bir fikrə gəlmək olar.
XX əsrin 80-ci illərindən sonra insan həyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən təbii sistemlərin kəskin şəkildə tənəzzülə uğraması, ekoloji cəhətdən fəlakətli rayonların sayının çoxalması bəşəriyyəti güclü narahat etməyə başladı. Bunları aradan qaldırmaq məqsədilə qlobal xarakterli yeni layihələr, proqramlar hazırlamağa başladılar. Belə proqramlardan biri Norveçin Baş Naziri xanım Brundtlandın rəhbərliyi altında hazırlanan ətraf mühit və inkişafı əhatə edən «Bizim ümumi gələcəyimiz» adlı proqram idi. Bu proqram bəşəriyyətin təhlükəsizliyinin təmin olunmasının müxtəlif aspektlərini əhatə edirdi. Orada göstərilirdi ki, iqtisadiyyat insanların tələbatını, arzu və istəklərini təmin etməlidir. Lakin onun inkişafı planetimizin ekoloji imkanlarına uyğun gəlməlidir. Bu uyğunluğu elmi cəhətdən düzgün əks etdirən «dayanaqlı inkişaf» termini ilk dəfə olaraq həmin proqramda işlədilmişdir. Ümumi halda bu termin adı altında bəşəriyyətin elə inkişafı nəzərdə tutulur ki, o həm indiki insan nəsillərinin ehtiyaclarını ödəyə bilsin və həm də gələcək nəsillərin tələbatının ödənilməsini təhlükə qarşısında qoymasın.
Tarazlı inkişaf ideyası BMT-nin 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda keçirilmiş ətraf mühit və inkişaf konfransında daha da inkişaf etdirilmişdir. Həmin ideya iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyanın müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur. Məsələn, regionların tarazlı inkişafı, tarazlı inkişaf və kənd təsərrüfatı, tarazlı inkişaf və ölkənin təhlükəsizliyinin təmin olunması və s.
Rio-de-Janeyroda keçirilmiş konfransda planetimizin qlobal inkişaf problemlərini əhatə edən geniş kompleks proqramlar qəbul olunmuşdur. Onlar beş əsas sənəddə əks olunmuşdur:
Avropa planlaşdırma məktəbinin başlıca vəzifəsi aşağıdakı problemlərin həllindən ibarətdir:
- Urbanizasiyalaşmış ərazilərin planlaşdırılması;
- Regional planlaşdırma;
- Nəqliyyatın planlaşdırılması;
- Komunikasiya sistemlərinin planlaşdırılması;
- Sahil zonalarının inkişafının idarə edilməsi;
- Kənd təsərrüfatının planlaşdırılması və s.
Özü də bu planlaşdırma ilə sovet mərkəzləşdirilmiş inzibati-amirlik planlaşdırılması arasında böyük
fərqlər vardır. Müasir planlaşdırma elmi-problem mahiyyəti daşıyır konkret və dərin təhlildən keçirilmiş təklif və məsləhətlər hazırlanıb dövlət orqanlarına, şəhər bələdiyyələrinə, şirkətlərə və s. verilir.
Coğrafiya elmi tarixində beynəlxalq konqres, simpozium, qurultaylar və s. rolu həmişə böyük olmuşdur. Belə ali elmi məclislərdə coğrafiyanın keçmiş inkişaf tarixi ümumiləşdirilir və gələcəyin yeni istiqamətləri müəyyənləşdirilir.
Ölkəmizin bütün coğrafiya aləmi üçün əhəmiyyəti nəzərə alınaraq 2000-ci il avqustun 14-18-də Koreya Respublikasının paytaxtı Seul şəhərində keçirilmiş XXIX Beynəlxalq Coğrafiya Konqresi haqqında məlumat veririk. Konqresin əsas mövzusu «Həyatın rəngarəngliyi»nə həsr olunmuşdur. Göstərilən bu mövzu Konqresin 28 bölməsi üzrə geniş müzakirəsi keçirilmişdir. Bunların qlobal istiqamətləri aşağıdakılardır:
I. Qloballaşma, iqtisadi inteqrasiya və regional inkişaf;
II. Müasir modern cəmiyyətlər; mədəniyyət, yer və məkan;
III. İnsan cəmiyyəti ekosistemdə və təbii mühit insan sistemində;
IV. İnformasiya axını və coğrafi mühit;
V. Texnoloji inkişaf və coğrafiya;
VI. Ətraf mühitin dəyişməsi və gələcək dünya;
VII. XXI əsrdə coğrafiya təhsilinin inkişafı;
VIII. Geologiya və geomorfologiya xarakterli təbii fəlakət hadisələrinin tədqiqi və modelləşdirilməsi;
IX. Sahillərinin və dəniz sahillərinin rəngarəngliyinin dəyişməsi;
X. Yeni regional coğrafiyaya yanaşma;
XI. Qlobal iqtisadi landşaftın mozaikası;
XII. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşdırılması və lokallaşdırılması;
XIII. Qlobal şəhərlər XXI əsrdə;
XIV. Yeni qlobal siyasi qaydalar;
XV. Elm və texnika informasiya sistemində;
XVI. Dünyanın xəritələşdirilməsi;
XVII. Həyat və okean rəngarəngliyi;
XVIII. Turizm, inkişaf və ətraf mühit;
XIX. Qidalanma və ətraf mühit;
XX. Şəhərlərin inkişafının idarə olunması və b.;
Konqresdə müzakirə olunan mövzulardan görünür ki, bizim elmin əvvəlki ənənəvi fiziki coğrafi və iqtisadi coğrafi bölgüləri arasında böyük fərq qoyulmur. Əsas diqqət təbiət və onun komponentləri sistemləri ilə əhali və təsərrüfat sahələri sistemlərinin qarşılıqlı təmasına, inteqrasiyasına və bunların regional və qlobal miqyasda təzahür forma və xüsusiyyətlərinin tədqiq edilməsinə yönəldilir.Yuxarıda göstərilən mövzu və istiqamətlərin belə mötəbər məclisdə Beynəlxalq Coğrafiya Konqresində müzakirəsi və elmi-praktiki əhəmiyyətli qərarlar qəbul edilməsi coğrafiya elminin böyük nailiyyətlərindən, dünyəviliyindən və zəngin tarixindən xəbər verir.
Müasir dövrdə qlobal əhəmiyyətli elmi tədqiqatlar daha çox vüsət almaqdadır. Bu cəhətdən qarşıda ən vacib ekoloji problem, ölkələrin qlobal iqtisadi inteqrasiyası, beynəlxalq əmək bölgüsü, dünya təbii ehtiyatların kadastrın tərtibi, dünya ərzaq probleminin həlli, yanacaq və enerji problemləri və s. durur ki, bunların da həll edilməsi dünya coğrafiyaçılarının birgə səyi və əməkdaşlığı ilə mümkün olacaq.Coğrafiya tarixi,
Tapdıq Həsənov,Əbdürrəhim Hacızadə