Müasir dövrdə “əczaçılıq elmi” anlayışı dərman vasitələrının alınması, emalı, istehsalı, hazırlanması, keyfiyyətinin yoxlanılması, standartlaşdırılması, saxlanılması və təyinatı üzrə buraxılması məsələlərini öyrənən və bunun izahını verən elmi və təcrübi biliklərı əhatə edir.
Müəllif: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Əczaçılıq və morfologiya kafedrasının dosenti Akif Əliyev
Cox vaxt əczaçılığa habelə farmasiya və ya farmasevtika da deyılır. Yunanca “pharmakeia”, latınca “pharmacia” dərmanların tətbiqi, işilədilməsi mənasını bildirir; sinonim kimi dərmanşünaslıq nəzərdə tutulur.
Beləliklə , əczaçılıq ixtisasının tərifini aşağıdakı kimi vermək olar : “Əczaçılıq dərmanşünaslığın vacib, ayrılmaz sahəsi olub, dərman vasitələrının hazırlan - ması, standartlaşdırılması, keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, saxlanması və bura- xılmasına, habelə müvafiq sahələrin dərman təchizatının təşkilinə dair xüsusı elmi və praktiki bilikləri özündə birləşdirən ixtisasdır”
Əczaçılıq ixtisası dərmanşunaslıqla bilavasitə bağlı olan bir-birilə əlaqəli elmləri və fənləri özündə birləşdirir. Məsələn, əczaçılıq ixtisası sıx surətdə latın dili fənni ilə bağlıdır. Bu bağlılıq onunla əlaqədardır ki, bütün dünyada tətbiq olunan əczaçılıq terminologiyası latın və qədim yunan dilləri üzərində qurulmuşdur. Tibb və baytarlıq sahəsində tətbiq edilən dərman vasitələrinin nomenklatura adlarının əsasını latın dili təşkil edir.
Əczaçının gündəlik fəaliyyəti bilavasitə dərman vasitələri ilə bağlı olduğundan əczaçı həmin dərman maddələrinin fiziki və kimyəvi xassələrini, kimyəvi tərkibini, biokimyəvi xüsusiyyətlərini dərindən və mükəmməl bilməlidir, yəni kimya və bio- kimya fənlərinin məlumatlarından istifadə edilməsi əczaçılıq ixtisasında zəruri bir haldır.
Tibb və baytarlıq müalicə təcrübəsində işlədilən dərman vasitələrinin çoxu bitki mənşəli olduğundan, bəzi dərman preparatları isə bilavasitə bitki şəklində təqdim edildiyindən əczaçılıq ixtisası sıx surətdə botanika elmi ilə bağlı olub bu fənnin məlumatlarından geniş istifadə edir.
Əczaçılıq ixtisası bilavasitə dərmanşünaslığın əsasını təşkil edən farmakologiya
fənni ilə əlaqəlidir. Belə ki, dərmanşünaslıqda məlum olan dərman maddələrinin insan və heyvan orqanizminə təsiri barədə əczaçı zəruri olan bütün məlumatlara malik olmalıdır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, əczaçılıq ıxtisası dərmanşünaslıqla bağlı bir sıra bir-birinə yaxın, bir-birilə sıx surətdə əlaqəli olan elmləri özündə birləşdirir : dərman formalarının txinologiyası (əczaçılıq texnologiyası), farmakoqnoziya, əczaçılıq kimyası, toksikoloji kimya, əczaçılığın təşkili və iqtisadıyyatı. Başqa sözlə, qeyd olunan fənlər əczaçılıq ixtisasının ən vacib tərkib hissələri olmaqla, onun əsasını təşkil edir.
Dərman formalarının texnologiyası və ya əczaçılıq texnologiyası fənni əcza- çılığın bilavasitə əsas məzmununu və fəaliyyət sferasını əhatə etməklə, dərmanların hazırlanma qaydalarından və bunun üçün istifadə olunan texnoloji vasitə və üsul- lardan bəhs edir. Hər bir dərmanşünas mütəxəssis dərman formaları barədə lazımi təsəvvürə və bilik səviyyəsinə malik olmalı, bütün növ dərman formalarının (bərk, maye, yumşaq) texnologiyasını, steril və aseptik şəraitdə dərmanların hazırlanma qaydalarını bilməli, qeyri-ənənəvi dərman formaları, farmakoloji və əczaçılıq uy- ğunsuzluqları haqqında lazımi təsəvvürə malik olmalıdır.
Farmakoqnoziya (yunanca “pharmacon” – dərman, “gnosis” – bilik) əczaçılıq elmlərindəb biri olub, dərman bitkilərini, bitki dərman xammalını və bəzi
bitki və heyvan mənşəli ilkin emal məhsullarını öyrənir.Bu fənnin əsas məqsədi dər man bitkilərinin kimyəvi tərkibini,onların standartlaşdırılması prinsiplərını və qaydalarını,bitki dərman xammalının tədarükü, ilkin emal vəziyyətə gətiriıməsi qaydalarını öyrənməkdən və təbii mənşəli dərman vasitələrinin alınma mənbələrini aşkar etməkdən ibarətdir.
Əczaçılıq kimyası - əczaçıliğin əsas tərkib hissələrindən olub,dərman maddələrinin kimyəvi tərkibini, onların kimyəvi tədqiqinin ümümi sxemini,dərmanların keyfiyyətinin sınaqdan keçirilməsi və təyini, dərman preparatlarının fiziki-kimyəvi müayinə üsullarırını, dərmanların sintez edilməsi prinsiplərini, dərman maddələrinin həqiqiliyinin, o çümlədən funksional qruplara ğörə dərman preparatlarının həqiqiliyinin təyini üsullarını, dərman maddələrinin kəmiyyət analizini və s.məsələləri öyrənir.
Toksikoloji kimya.-dərman maddələrinin toksiklik kriterilərindən,zəhərli birləşmələrin fiziki-kimyəvi xassələrindən,dərmanların toksikoloji tədqiqinin ümumi sxemin
dənvə s.bəhs edir.Burada habelə zəhərli birləşmələrin bioloji obyektlərdən ayrılması və həmin ayrılmış maddələrin kimyəvi-toksikoloji müayinəsi üsulları haqqinda məlumlar verilir.