İntonasiya

İntonasiya — melodika, vurğu, ritm, pauza, temp və tembr kimi akustik vahidlərin vəhdətidir. Hər dilin özünəməxsus intonasiyası var və onun düzgün mənimsənilməsi xarici dilin öyrənilməsinin ən mühüm şərtlərindən biridir.
Türk və Azərbaycan dillərinin intonasiyalarında ümu­mi cəhətlər çoxdur. Bu, hər şeydən əvvəl, iki dil arasındakı yaxın qohumluqdan, türk və Azərbaycan dillərinin qrammatik quruluşlarının eyniliyindən irəli gəlir. Nitq axınında əsas tonun hərəkəti — nəqli cümlələrdə intonasiyanın alçalan, sual və əmr cümlələrində isə yüksələn olması, intonasiyanın nizamlama, məna fərqləndirmə, münasibət yaratma imkanları və s. bu iki dilin ortaq, ümumi cəhətlərini təşkil edir. Lakin intonasiyanı yaradan akustik vahidlərin türk və Azərbaycan dillərində fərqli şəkildə reallaşması, cümlə daxilində onların müxtəlif tezliyə malik olması bütövlükdə bu dillərin intonasiyasına da təsir göstərir.
Biz yeddinci dərsdə türk dilinin vurğusundan bəhs etmiş, spesifik xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmışdıq. Burada isə vurğunun cümlədə ritmyaratmadakı rolunu, intonasiyanın digər vahidlərinə münasibətini və cümlənin melodikasında əhəmiyyətini izah etməyə çalışaq.
Aşağıdakı cümlələrin melodikasına, ritmik bölgüsünə, vurğuların yerinə və nitq axınında tonun istiqamətinə diqqət verin:

• Dün / Türkiye'nin Cumhurbaşkanı Abdullah Gül / Ankara'dan / Bakü'ye geldi.
• Dünən Türkiyə prezidenti Abdullah Gül Ankara'dan Bakıya gəldi.

Nəqli cümlənin təsdiq formasında olan hər iki cümlədə, təbiidir ki, tonun ümumi istiqaməti alçalandır. Lakin türk dilində vurğulu və vurğusuz hecaların bir-birini izləməsi tezliyinin faizi Azərbaycan dilindəkindən artıqdır. Bu ona görə belədir ki, türk dilində vurğunun sözün ilk hecalarının üstünə düşməsi halları çoxdur və ümumi qaydaya əsasən sözün son hecası vurğulu olduğundan, vurğulu heca ilə bitən sözlə vurğulu heca ilə başlayan söz arasında nitq axınında məcburi pauzalar (vurğudan vurğuya keçid bunu tələb edir) ortaya çıxır və bu fasilələrlə müvafiq ritmik bölgülər yaranır. Bütövlükdə intonasiya hər iki cümlədə alçalan istiqamətdə olsa da, türk dilində cümlədaxili melodikada tonun yüksəlib alçalması daha sıx-sıx baş verir. Bunun nəticəsidir ki, yuxarıdakı cümlələrin birincisində ton beş dəfə yüksəlir, dörd pauza meydana çıxır. Bu fasilələr yalnız vurğunun təsiri ilə yox, həm də söz birləşmələrinin təyin olunan münasibətləri ilə yaranır. Azərbaycan dilindəki pauzaları ortaya çıxaran səbəb söz birləşmələrinin ayrı-ayrı vurğular altında mərkəzləşməsidir. Söz birləşmələrini təşkil edən komponentlərin vahid vurğu ətrafında, bir tonla tələffüzü türk dili üçün də xarakterikdir.
Öğretmen odasından / çıktı.
Müəllim (lər) otağından çıxdı.
Öğretmen / odasından çıktı.
Müəllim / otağından çıxdı.
Türk dilində cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növlərindən asılı olaraq, əsas etibarilə, iki intonasiya tipi var: alçalan və yüksələn. Lakin cümlə daxilində nitq axını zamanı ton düz, yüksəlib alçalan və alçalıb yüksələn də olur.
1.Alçalan intonasiya. Türk dilində nəqli cümlələrin təsdiqi və inkarı alçalan intonasiya ilə bitir:
Kitap / masadadır.
Çocuk / bahçede oynuyor.
Ahmet / okula gitmiyor.
Tren / kalkmadı.
«Değil» vasitəsilə düzələn alternativ tipli nəqli cümlələrdə birinci tərəf yüksələn tonla, ikinci tərəf alçalan tonla bitir:
Bu / masa değil / sandalyedir.
Portre / bu duvarda değil / o duvardadır.
Müqayisə et:
Bu / masa değildir.
Portre / bu duvarda değil (dir).
2. Yüksələn intonasiya. Bu intonasiya daha çox sual cümlələrinə aiddir.
O masada ne var?
Sen nerdeydin?
Babam köye gitti mi?
Şimdi saat kaç?
Türk dilində sual cümlələrinin əmələ gəlməsində intonasiyanın rolu Azərbaycan dilindəkindən fərqlidir. Məlum­dur ki, sual cümlələri, əsasən, üç cür düzəlir: 1) sual əvəzlikləri; 2) sual ədatları; 3) sual intonasiyası ilə.
Hər üç növ müasir türk və Azərbaycan dillərində işlənsə də, xüsusi sual intonasiyası ilə əmələ gələn sual cümlələri müasir türk ədəbi dili üçün tipik deyil, Azərbaycan dilində nəqli cümlələrin intonasiyasını dəyişməklə, yəni cümlənin sonunda tonu yüksəltməklə sual cümləsi əmələ gətirmək mümkün olduğu halda, türk ədəbi dilində bu mümkün olmur. Bu məqsədlə türk dilində çox geniş yayılan (-mı, -mi, -mu, -mü) ədatından istifadə edilir. Məs.:

Azərbaycan dilində

Türk dilində

O, evdədir. — O, evdədir?

O, evdedir — O, evde mi?

Atam gəldi. — Atam gəldi?

Babam geldi — Babam geldi mi?

Şübhəsiz ki, müasir türk dilində xüsusi sual intona­siyası ilə düzələn sual cümlələri var, lakin bunların işlənmə dairəsi çox məhduddur (əsasən, türk dilinin şərq dialektlərində işlənir) və müəyyən şərtə bağlıdır. Bunlardan aşağıdakıları bilmək düzgün danışıq üçün vacibdir.
1. Yarımçıq cümlələrdə səs tonunu yüksəltməklə sual vermək mümkün olur:
— Kaç yaşındasınız?
— Yirmialtı… Siz?
— İsminiz?
— Rauf.
2. Ehtimal bildirən bəzi ədatların («demek»; «galiba»; «anlaşılan») işləndiyi cümlələrdə xüsusi sual intonasiyası ilə sual cümləsi düzəldilə bilir:
Demek bir anneniz var? Şerifın yaptığı pakışlardı onlar galiba? Daha acısını unutmadın anlaşılan?
Əmr və nida cümlələrində də intonasiya sonda yüksəlir:
Ayşe okula gitsin!
Bakkaldan şeker al!
Yarın geliniz!
Ey sevgili millet, yaşa var ol!
3. Yüksəlib alçalan intonasiya. Mürəkkəb cümlələrdə, əsas etibarilə, ilk cümlə yüksələn, sonrakı cümlə alçalan tonla bitir.
İlkbahar geldi, güller açıldı.
Anlaşılıyor ki, sen haklısın.
Geniş nəqli cümlələrdə də əvvəldə gələn komponentlərin (söz və ya söz birləşmələrinin) tonu yüksələn, cümlənin sonunda isə alçalan olur.
İstanbul'un gezilecek yerlerinden biri asma köprüdür.
Ahmetle ben üniversitenin ikinci sınıfındayız.
Dışarıda kar yağıyor değil mi?
Ben bekliyorum, sen git.
Türk dilinin intonasiyası ilə əlaqədar məsələləri öyrənərkən, iki mühüm nöqtəyə də diqqət etmək lazımdır:
a) Türk dilində cümlə daxilindəki ritmik bölgülər arasındakı pauza, eləcə də mətn daxilində cümlələrarası fasilə Azərbaycan dilindəkinə nisbətən qısadır. Bu da türkcə danı­şığı daha sürətli edir. Türk dilində nitq axınının sürətli olmasını təmin edən başqa bir cəhət də vurğusu əvvələ keçən söz­lərdə sonrakı hecaların vurğusuz qalmasıdır ki, bu da on­ların sürətli tələffüzünə, bəzən də reduksiyasına (tələffüz edilməməsinə) şərait yaradaraq, danışanın nitq tempini sürətləndirir.
b) Türk dilində cingiltili samitlərə nisbətən kar samit­lərin işlənmə dairəsi daha geniş olduğuna görə tələffüzdə də bu «karlığa» diqqət etmək, sözləri və bütövlükdə cümləni «cingiltiləşdirməməyə» səy göstərmək lazımdır. Bəzi cingiltili samitlərin Azərbaycan dilindəkinə nisbətən daha incə tələf­füz edildiyi də (məsələn, «l» samitinin) unudulmamalıdır.