Felin geniş zamanı

Geniş zaman müasir türk dilində felin ən çox işlənən, müxtəlif məna və üslub çalarlarına malik spesifik zamanıdır. Geniş zamanın ifadə etdiyi mənalardan yalnız biri — gələcək zaman bildirmə xüsusiyyəti Azərbaycan dilində də var. Bu zamanın xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
a) Geniş zaman istilahı, terminin özündən də göründüyü kimi, felin hər üç zamanını ehtiva edir; keçmişdə, indi və gələcəkdə baş verən iş, hal, hərəkəti bildirir; felin ifadə
etdiyi hərəkətin icrasında bir sürəklik, daimilik olduğu nəzərə çatdırılır.

Roman yazmaktan zevk duyarım.
Gülü seven dikenine katlanır.
Şen adam güneşe benzer; girdiği yer aydınlanır.
Sana başarılar dilerim.
Güneş Doğudan doğar.

Bu cümlələrdə müəyyən bir zaman yoxdur, yəni hərəkətlərin icrasının keçmişə, indiyə və ya gələcəyə aid olduğu qəti deyil. Məsələn, həmin cümlələrə «nə zaman?» sualı verilsə, cavab «hər zaman, daim» olacaqdır.

b) Geniş zaman müəyyən alışqanlıq və vərdişlə bağlı hərəkəti, daim təkrar olunan işi bildirir.

O her sabah saat yedide yataktan kalkar, giyinir, yıkanır, cimnastik yapar, kahvaltı eder. Üniversitede dersler saat sekiz buçukta başlar.

Müqayisə üçün aşağıdakı iki cümləyə diqqət edək:

Sigara içiyor musun? — İçmiyorum.
Sigara içer misin? — İçmem.

Birinci cümlədə indiki zaman şəkilçisi ilə ifadə olunan hərəkət — papiros çəkib-çəkməmək yalnız danışıq anı üçün məqbuldur, yəni soruşan adam müsahibinin papiros çəkən olduğunu bilir və ona təklif edir, müsahibi isə həmin anda çəkmək istəmədiyini bildirir. İkinci cümlədə isə danışan mü­sahibinin, ümumiyyətlə, papiros çəkib-çəkmədiyini soruşur. Verilən cavab «Mən, ümumiyyətlə, papiros çəkən deyiləm» deməkdir.

c) Geniş zaman obyektiv gerçəklikdə daim təkrar olunan hadisələri ifadə etmək məqsədilə işlədilir:

İnsan doğar, yaşar, ölür;
Balık suda yaşar.
Yeryuvarlağı Güneşin yöresinde döner.

Felin geniş zamanının hər üç zamanı ehtiva etməsi, daim təkrar olunan hadisələri ifadə edə bilmə xüsusiyyəti türk dilində atalar sözü, deyim, məsəl və qanadlı sözlərin, eləcə də, qanunların və qanun qüvvəsində hökmlərin xəbərlərinin geniş zaman şəkilçisi ilə işlənməsini şərtləndirir, çünki bu cümlələrdə ifadə olunan fikir bütün zamanlar üçün doğru və yaşarıdır.

Beşer şaşar.
Hatasız kul olmaz.
Acele eden, ecele gider.
Su uyur, düşman uyumaz.
Bakanlar, Başbakanca seçilir ve Cumhurbaşkanınca atanır.
Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.

ç) Geniş zaman Azərbaycan dilində -ar, -ər şəkilçisi vasitəsilə əmələ gələn qeyri-qəti gələcək zamanın ifadə etdiyi mənalara uyğun gələrək, hərəkətin gələcəkdə icrasının nəzərdə tutulduğunu, mümkünlüyünü bildirir.

Yarın kütüphaneye gider, sana da kitap alırım.
Akşam hastaneye uğrar, Orhan'm durumunu öğreniriz.
Dersten sonra size gelirim, biraz çalışırız.

d) Geniş zaman şəkilçisi II şəxsdə işlədildikdə cümləyə arzu, istək, əmr çalarlığı qatır.

Filmi seyreder, bana anlatırsın.
Şu kitapları okursun, bir hafta sonra getirirsin.
Gün batmadan köye varır, dönersin.

e) Geniş zaman şəkilçiləri nəqli keçmiş zamanın şəkilçilərinin sinonimi kimi çıxış edərək, keçmişdə icra olunmuş hərəkətin nəticəsini, indiki zamanla əlaqəsini göstərir.

Köylülerden, Çoban Mehmet isminde biri onu burada görür, hemen koşar, köye haber verir; gelirler, bakarlar; bir türlü nasıl olduğunu anlayamazlar; bıçakla vurulmuş derler ama köyden hiç kimse bu yarayı görmediklerini söylüyorlar.

f) Şifahi dildə də geniş zaman danışıq etiketinin zəruri ünsürü kimi çıxış edir, nitq mədəniyyəti normalarını müəyyənləşdirən amilə çevrilir, cümləyə xahiş, nəzakət, hörmət
çalarlığı verir. Məsələn, türk dilində «teşekkür ederim», «rica ederim», "özür dilerim" kimi geniş zaman şəkilçisi ilə qəlibləşən ifadələr felin indiki zaman şəkilçisi ilə çox az işlədilir.

Bir bardak çay verir (vermez) misin? — Zəhmət olmasa, bir stəkan çay verin.
Şöyle buyurmaz mısınız? — Zəhmət olmasa, bura bu­yurun.
Lütfen söyler misiniz, üniversiteye nasıl gidilir?
Nasılsınız? — Teşekkür ederim!
Bize yardım eder misiniz?

Bu tipli cümlələrdə -mı sual ədatının işlədilməsində məqsəd sual vermək, hər hansı təsdiq və ya inkar mənasında cavab almaq deyil, geniş zamanın xahiş, nəzakət və s. çalarlarını daha da qüvvətləndirməkdir.
Türk dilində felin geniş zamanı -r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, ür şəkilçiləri vasitəsilə aşağıdakı qaydada düzəlir.

a) saitlə bitən fel kökünə «r» şəkilçisi artırılır:
okur, bekler, atlar, üşür, ister, başlar, yer, korkar.

b) təkhecalı fel kökünə -ar, -er şəkilçisi artırılır:
açar, gezer, düşer, korkar, kalkar, bakar, biter;

Qeyd: Türk dilində bir sıra təkhecalı fellərin geniş zamanı (təxminən 20 fel) -ar, -er şəkilçisi ilə deyil, -ır, -ir, ur, -ür şəkilçisi ilə düzəlir; həmin felləri əzbərləmək lazımdır:
alır, gelir, bilir, kalır, olur, ölür, vurur, durur, sanır, görür, varır, verir, bulur, erir.
Eləcə də saitlə bitən bir neçə təkhecalı felin məchul növü: denir (deyilir), yenir (yenilir — məğlub edilir), konur (qoyulur) müstəsnalıq təşkil edir.

Müqayisə et: konar (qonmaq felindən) — konur (qoymaq felindən).

c) samitlə bitən iki və daha artıq hecalı fellərin geniş zamanı -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisi vasitəsilə düzəlir.

inanır, düşünür, gösterir, bildirir, bırakır, konuşur, sevinir, çalışır.

Geniş zamanın təsdiq forması
Geniş zamanın təsdiq forması fel kökünə yuxarıda bəhs edilən -r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçiləri artırmaqla düzəlir; şəxs şəkilçiləri (I kateqoriya) zaman şəkilçisindən sonra bitişik yazılır.

Ben okurum, gezerim, alırım, konuşurum;
Sen okursun, gezersin, alırsın, konuşursun;
O okur, gezer, alır, konuşur;
Biz okuruz, gezeriz, alırız, konuşuruz;
Siz okursunuz, gezersiniz, alırsınız, konuşursunuz;
Onlar okurlar, gezerler, alırlar, konuşurlar.

Vurğu bütün şəxslərdə geniş zaman şəkilçisinin, III şəxsin cəmində -lar, -ler şəkilçisinin üzərinə düşür.

İnkar forması
Geniş zamanın inkar forması türk dilinin buraya qədər öyrəndiyimiz zamanlarının inkar formalarının əmələgəlmə üsulundan xeyli fərqlənir. Doğrudur, burada da -ma, -me inkar şəkilçisindən istifadə edilir, lakin inkar formasının təsrifi zamanı geniş zaman şəkilçisi «r» ya tamamilə ortadan qalxır (II şəxs tək və cəmində), ya da «z» samiti ilə əvəzlənir (II və III şəxslərdə); şəxs şəkilçiləri (I kateqoriya) birbaşa inkar şəkilçisinə birləşir; I şəxsin cəmində araya bitişdirici «y» samiti əlavə edilir.

Ben okumam, gezmem, almam, konuşmam;
Sen okumazsın, gezmezsin, almazsın, konuşmazsın;
O okumaz, gezmez, almaz, konuşmaz;
Biz okumayız, gezmeyiz, almayız, konuşmayız;
Siz okumazsınız, gezmezsiniz, almazsınız, konuşmazsınız;
Onlar okumazlar, gezmezler, almazlar, konuşmazlar.

Geniş zamanın inkar formasında vurğunun yerinə diqqət etmək lazımdır. Başqa zamanlarda vurğusuz olan ma, -me inkar şəkilçisi geniş zamanda vurğu qəbul edir. Yalnız I şəxsin cəmində vurğu inkar şəkilçisindən əvvəlki hecanın, III şəxsin cəmində ma şəkilçisinin üzərinə düşür.

Sual forması
Geniş zamanın sual forması -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatı vasitəsilə düzəlir; sual ədatı feldən ayrı yazılır; Şəxs şəkilçiləri sual ədatına bitişdirilir. I şəxsin tək və cəmində araya bitişdirici «y» samiti əlavə edilir.

Ben okur muyum? gezer miyim? alır mıyım? konuşur muyum?
Sen okur musun? gezer misin? alır mısın? konuşur musun?
O okur mu? gezer mi? alır mı? konuşur mu?
Biz okur muyuz? gezer miyiz? alır mıyız? konuşur muyuz?
Siz okur musunuz? gezer misiniz? alır mısınız? konuşur musunuz?
Onlar okurlar mı? gezerler mi? alırlar mı? konuşurlar mı?

Vurğu bütün şəxslərdə geniş zaman şəkilçisinin, III şəxsin cəmində isə -lar, -ler şəkilçisinin üzərinə düşür.

İnkar-sual forması

Geniş zamanın inkar-sual forması felin geniş zamanın inkarı və -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatı vasitəsilə düzəlir; Sual ədatı ayrı yazılır, şəxs şəkilçiləri ədata birləşir, I şəxsin tək və cəmində araya bitişdirici «y» samiti əlavə edilir.

Ben okumaz mıyım? gezmez miyim? almaz mıyım? konuşmaz mıyım?
Sen okumaz mısın? gezmez misin? almaz mısın? konuşmaz mısın?
O okumaz mı? gezmez mi? almaz mı? konuşmaz mı?
Biz okumaz mıyız? gezmez miyiz? almaz mıyız? konuşmaz mıyız?
Siz okumaz mısınız? gezmez misiniz? almaz mısınız? konuşmaz mısınız?
Onlar okumazlar mı? gezmezler mi? almazlar mı? konuşmazlar mı?