Optimizm və ümidsizlik | Zeydi Smit

Əvvəlcə vəziyyətin cəfəngliyinə baxaq. Bir ədəbiyyat mükafatını qəbul etmək həmişə bir az absurddur, amma indiki vaxtda təkcə mükafatı alan yox, verən də bu təşəbbüsdən bir az xəcalət çəkir. Amma, budur, buradayıq. Başqan Tramp qərbdə yüksəlişə keçir, okeanın o tayında birləşmiş bir Avropa üfüqdə batmaqdadır, fəqət biz yenə də buradayıq, ədəbiyyat mükafatları alıb-veririk. 8 noyabrda [1] olanlarla o qədər çox şey qəfildən absurd hala düşdü ki, bu siyahının içinə öz yazdıqlarımı da qatmağa çəkinirəm, bundan ona görə bəhs edirəm ki, yaradıcılığımla bağlı bu günlərdə mənə ən çox verilən sual bununla bağlıdır.

Sual belədir: “İlk romanlarınızda çox optimist görünürdünüz, halbuki indi kitablarınızda ümidsizlik havası hiss edilir. Belə demək olarmı?” Bu, adətən cığal həvəsiylə verilən bir sualdır – bir uşağın onsuz da elədiyi bir şeyi eləmək üçün icazə istədiyini eşitmisinizsə, bu üslub sizə tanış gələcək. Bəzən sual daha açıq şəkildə verilir, məsələn: “Multikulturalizmin çox güclü dəstəkçisiydiniz. Bu ideyanın iflas etdiyini artıq qəbul edirsinizmi?” Bu sualları eşidəndə yadıma belə şeylər düşür: 70-ci, 80-ci və 90-cı illərdə İngiltərənin əyalətlərində, ya da deyək ki, Fransada, yaxud Polşada homogen bir mədəniyyətin içində boya-başa çatmaq tarix dərdi çəkmədən eləcə yaşamaq demək idi. Halbuki eyni dövrdə Londonda, deyək ki, qapı qonşunuz Pakistanlılarla, yaxud alt mərtəbədəki qonşunuz Hindularla, ya da üzbəüz küçədə Litvalı yəhudilərlə böyümək – indilərdə dəyərini itirmiş – başqaları tərəfindən özünəməxsus tarixi və ictimai bir təcrübə kimi qarşılanırdı.

Şübhəsiz ki, uşaq olanda həyatımın başqalarının gözündə hər hansı şəkildə konkret vəziyyətə bağlı, yaxud eksperiment kimi görüldüyünün fərqində deyildim: həyatın elə bu cür olduğunu düşünürdüm. Sonraları boya-başa çatdığım Londonla bağlı bir roman yazanda, fərqli yerlərdən gələn insanların bir-biriylə nisbi sülh içində, yan-yana yaşadıqları bir mühiti təsvir edərkən, davamlı şəkildə sınaqlara tuş gələn və şərtlərin qəfildən keçərsiz hala düşə biləcəyi bir vəziyyəti “müdafiə etdiyimin” fərqinə varmamışdım. Deməli, iyirmi bir yaşında xeyli saf idim.

Ailəmin qaradərili qanadını Afrikanın qərb sahillərindən qaçıran və köləlik yoluyla Karib adalarına, sonra isə kolonializm və postkolonializm yoluyla İngiltərəyə aparan tarixi güclərin, deyək ki, Milana uzaq olduğu üçün balaca bir İtaliya qəsəbəsini yəhudilərdən təmizləyən, qəsəbəni daha çox ağdərili və katoliklərlə dolduran tarixi güclər qədər qatı və həqiqi olduğunu düşünürdüm, halbuki həmin illərdə İngiltərədəki balaca dünyam çox-irqli və çox-inanclı bir yer olmaqdaydı. O vaxtlar həyatımın İtaliyanın ucqar bir qəsəbəsində yaşayanların həyatı qədər səbəbsiz olduğunu düşünürdüm və hər iki halda da tarix öz bildiyi yeganə tərəfə axmaqdaydı: irəli. Multikulturalizmi sadəcə təsvir edərək, yaxud təzə-təzə başlamaqda olan bir tragediyadan fərqli bir şey kimi göstərərək “müdafiə etdiyimi” başa düşmürdüm.

Eyni zamanda, iyirmi bir yaşında ikən belə, irqi baxımından homogen cəmiyyətlərin sırf homogen olduqları üçün bizdən illah daha xoşbəxt və ya daha rahat olduqlarına inanacaq qədər saf olmadığımı da düşünürəm. Zatən mənim yaşımın yarısındakı bir uşaq belə Antik dövrdə Qreklərin, sonra isə Romalıların, XVII əsrdə Britaniyalıların və XIX əsrdə Amerikalıların bir-birlərinə nələr etdiklərini yaxşı bilirdi. Cavanlığımdakı ən yaxşı dostum – indiki ərim – Şimali İrlandiyalıydı, ora insanların bir-birinə əkiz kimi oxşadıqları, eyni yeməyi yedikləri, eyni paltarları geyindikləri, eyni Tanrıya dua etdikləri, eyni müqəddəs kitabı oxuduqları və eyni bayramları qeyd etdikləri, amma nisbi, xırda doktrina fərqləri ucbatından 400 il döyüşdükləri, sonra isə bu fərqliliyin torpaq, hökümət və milli kimliklə bağlı hər şeyi əhatə edən bir mübahisəyə çevrilməsinə icazə verdikləri yer idi. İrqi homogenlik sülhün və rifahın təminatı deyil, irqi heterogenliyin də uğursuzluğa düşməsi qaçınılmaz olsa da.

Bu günlərdə həm sağ, həm də sol çevrələrdə zamanda səyahət həsrətinin israrlı bir siyasi temaya çevrildiyini görürəm. 10 noyabr tarixli “Nyu-York Tayms”da hər on cumhuriyyətçidən təxminən yeddisinin 50-ci illərin Amerikasını seçdiyi açıqlandı. Əlbəttə ki, bu mənim kimi biri üçün tamamilə əlçatmaz bir nostalgiyadır, çünki o dövrdə seçkilərdə səs verə bilməz, ərimlə evlənib uşaq sahibi ola bilməzdim, indi işlədiyim universitetdə işləyə bilməz, ya da yaşadığım məhəllədə yaşaya bilməzdim. Zamanda səyahət adama görə dəyişir: bəziləri üçün zövqdür, bəziləri üçün qorxu hekayəsi. Bir də sol cinahda qərar tutan bəzilərinin özünəməxsus zamanda səyahət xülyaları var, bir vaxtlar fəhlə haqları, rifah və ticarət məsələlərinə tətbiq edilən eyni qatı ideoloji prinsiplərin sərmayənin sərbəstləşməsiylə qloballaşan dünyaya da tətbiq edilə biləcəyini təxəyyül edirlər.

Digər tərəfdən, bu uğursuz proje məsələsi – bədii yaradıcılığımın balaca irreal dünyasına istinadən – bütövlükdə yersiz deyil. Romanlarım bir vaxtlar günəşli yerlər idi, düzdür, indi isə buludlar çöküb. Bunu qismən orta yaş təcrübəsiylə əlaqələndirirəm: “İnci kimi dişlər” romanımı uşaq olanda yazmışam və onunla böyümüşəm. Orta yaşda sənət gənclikdəkindən, şübhəsiz, həmişə daha buludlu olur, çünki həyatın özü üzü qüruba gedir. Ancaq hər şeyi bununla bağlamaq səhv olar. Fərd olmaqla yanaşı, vətəndaşam və vətəndaş olmağın bizə zamanla öyrətdiyi şeylərdən biri də insani məsələlərdə mükəməliyyətin müzakirə mövzusu olmadığıdır. İyirmi bir yaşındaykən hələ müəmmalı olan bu anlayış, qırx bir yaşına çatmış bir qadın üçün bir az daha aydınlaşır.

Vəzifəsindən ayrılan prezidentin də yaxşı başa düşdüyü kimi, bu dünyada ancaq mərhələli inkişaf mümkündür. Ancaq korlar görməzdən gələ bilər ki, insan ekzistensiyasının tarixi eyni zamanda ağrının, qəddarlığın, cinayətin, soyqırımın, deqradasiyanın hər növünün və dəhşət növbələşməsinin tarixidir. Heç bir torpaq parçası bundan kənar deyil, heç bir xalq yoxdur ki, əli qana batmamış olsun, heç bir qəbilə bütövlükdə məsum deyil. Yenə də mərhələli inkişafla gələn kompensasiya məsələsi hələ də var. Apokaliptik baxış bucağına sahib olanlar üçün əhəmiyyətsiz görünə bilər, amma yaxın tarixə qədər səs verə bilməyən, digər vətəndaşlar kimi eyni bulaqdan su içməyən, yaxud sevib-seçdiyi adamla evlənə bilməyən, ya da konkret bir məhəllədə yaşaya bilməyən qadınlar üçün bu cür mərhələli irəliləyişlər möhtəşəmdir.

Amma zamanda səyahət arzusu – yeni prezidentlər, jurnalistlər və yazıçılar üçün – sadəcə bir yuxudan ibarətdir. Üstəlik zamanda səyahət yalnız bu gün bizə verilən haqq və imtiyazlar keçmiş dövrlərdə də veriləndə mənalı olur. Bugün bəzi bəyaz kişilərin tarixlə bağlı hamıdan daha emosional olması elə də təəccüblü deyil: onların haqq və imtiyazları daha qədimlərə qədər gedib çıxır. Qaradərili bir qadın üçün yaşanası tarix dövrlər daha azdır. 1360, 1760, 1860 və ya 1960-cı illərdə nə olardım, nə edərdim, ya da daha dəqiqi, mənə nə edərdilər? Bunu mükəmməl bir zərərçəkmiş və ya tarixi bir məsumiyyət pyedestalına qoyulmaq tələbiylə demirəm. Qərbi Afrikalı əcdadlarımın öz qəbilələrindəki əmi uşaqlarını və qonşularını necə satdığını, kölə etdiyini çox yaxşı bilirəm. Saf məsumiyyət və mütləq dürüstlük iddiasındakı hər hansı siyasi və ya şəxsi kimliyə inanmıram.

Zamanda səyahətə də inanmıram. İnsanın məhdud olduğuna inanıram, hər hansı bir fatalizmə görə yox, həm yaxın, həm də uzaq tarixdən dərs alaraq öyrəndiyim ehtiyata görə. Əsla mükəmməl olmayacağıq: bu bizi məhdudiyyətimizdir. Bununla yanaşı, həqiqətən qürur duya biləcəyimiz anlar ola bilər və olub da. 1999-cü ildə yaşadığım məhəlləmlə, uşaqlığımla qürur duyuram. Mükəmməl deyildi, amma imkanlarla dolu idi. Əsərlərimə buludlar çökübsə, bunun səbəbi əvvəllər mənə mükəmməl gələnin artıq boş gəlməsi deyil, indilərdə bir vaxtlar mümkün hala gəlməkdə olanın – ki, hələ də milyonlar bununla yaşayır – sanki heç vaxt mövcud olmamış, ya da mövcud olmayacaqmış kimi inkar edilməsidir.

Bu sətirləri yazarkən bir ədəbiyyat mükafatını müşayət etməsi zəruri olan xoşbəxtlikdən uzaqlaşdığımı hiss edirəm. Bu böyük şərəfi qəbul etdiyim üçün çox məmnunam, lütfən məni səhv başa düşməyin. Hətta məmnunluqdan çox, heyrət içindəyəm. Yazmağa başlayanda, nəinki İngiltərədən kənardakıların, ya da atamın dediyi kimi, “qitə”dəkilərin, heç məhəlləmdən kənardakıların belə kitablarımı oxuyacağını təsəvvür etmirdim. Axırıncı dəfə 1945-ci ilin yenidənqurma prosesində gənc bir əsgər kimi Almaniyada olan atamla birlikdə kitablarımı tanıtmaq üçün çıxdığım ilk Avropa turnesi çərçivəsində Almaniyaya gedərkən nə qədər çaşıb qaldığımı xatırlayıram. Atam üçün nostalgiya dolu səyahət idi: Bir alman qız sevmişdi və ən böyük peşimanlığının o qızla evlənmək əvəzinə, evə, İngiltərəyə qayıtmaq və əvvəlcə birinci həyat yoldaşıyla, sonra isə anamla evlənmək olduğunu mənə bu səyahətdə etiraf etmişdi.

Bu səyahət sırasında gülməli bir cütlük kimi göründüyümüzdən əminəm: cavan qaradərili bir qızla ixtiyar və ağdərili atası səyahət atlasından möhkəm yapışıb və təxminən 50 il qabaq atamın Berlində ziyarət etdiyi yerləri axtarırıq. Həm optimizmimi, həm də ümidsizliyimi atamdan miras almışam. Atam Belsen konslagerindəki xilaskarlar arasındaymış, yəni bu dünyada baş verəcək ən pis şeyləri görmüşdü, yenə də çox ürəkli və açıq fikirli şəkildə bunları içindən keçirdib öz yoluna davam edə bilmişdi, bir uğursuz evlilikdən o birinə keçərək hər ikisində də sosial sinfi, dəri rəngini və temperamenti heçə sayaraq yenə də həyatda sevinmək, hətta xoşbəxt olmaq üçün səbəblər tapmışdı.

İndi düşünürəm ki, tanıdıqlarım arasında siyasətə ən az bulaşmış adamlardan biriydi: Başına gələn hər şeyi – istəyərək, ya da qeyri-iradi – ümumiləşdirmədən xüsusi vəziyyət kimi dəyərləndirərdi. Dolanışıq imkanlarını itirdi, amma ölkəsinə olan inancını itirmədi. Təhsil sistemi onu üzü üstə buraxdı, amma o yenə də təhsilə hörmət etməyə davam etdi və uşaqlarıyla bağlı bütün ümidlərini təhsilə bağladı. Qadınlarla münasibətləri çox vaxt problemliydi, amma qadınlarından nifrət etmədi. Onun fikrincə o qaradərili bir qızla evlənməmişdi, “İvonni” ilə evlənmişdi, biz onun üçün eksperimental bir qrupun üzvləri olan mulat uşaqlar deyildik; hər birimiz – mən, qardaşlarım Ben və Lyuk – onun övladlarıydıq, vəssalam.

Belə insanlar çox nadirdir! Bu gün belə normal və tolerant bir cəmiyyət yaratmaq üçün tarixin hər hansı dövründə bu insanlardan yetərincə olduğuna inanacaq qədər saf deyiləm. Amma bu cür insanların varlığını və ya atam kimi yaşayanların mövcudluğunu rədd də etmirəm. Atam bəyaz fəhlə sinfindən idi, çox vaxt ümidsizliyə qapılsa da, canındakı optimizmi qoruyub saxlaya bilmişdi. Bəlkə başqa bir əsrdə, fərqli mədəni təsirlər altındakı bir cəmiyyətdə yaşasaydı, bu gün solçuların çox qorxduqları fanatik və qəzəbli yaşlı adamlardan biri çevirlərdi. Bax, belə bir ictimai şəraitdə (1925-ci ildə anadan olan atam 2006-cı ildə dünyadan köçdü) atam uşaqlarının müharibədən sonrakı sivilizasiyanın pulsuz təhsil, eləcə də tibbi xidmətlərindən faydalandağını gördü və minnətdar olmaq üçün xeyli səbəbi olduğunu hiss etdi.

Mənim tanıdığım belə bir dünya idi. İşlər dəyişdi, amma tarix dəyişmələrlə silinmir və keçmişin örnəkləri hamımız üçün yeni imkanlar vəd edir, yeni bir nəsil üçün, bizim də bir vaxtlar faydalandığımız şəraiti yenidən yaratmaq fürsəti təklif edir. Nə oxucularım, nə də mən artıq “İnci kimi dişlər”də təsvir edilən nisbi şəkildə günəş işığı düşən şəhəryanı kəndlərdə yaşamırıq. Mənim burdan aldığım dərs romanımdakı həyatların xəyali olması deyil, əksinə inkişafın qətiyyən qalıcı olmadığı, həmişə təhdid altında olduğu və oturuşması üçün təkrarlanması, yenidən formalaşdırılması və yenidən xəyal edilməsinin vacibliyidir. Bunun asan olduğunu iddia etmirəm. Mənim bununla bağlı bir cavabım yoxdur. Təbiət etibarilə siyasi şəxs də deyiləm, amma içində yaşadığımız dövr siyasi olaraq indiyə qədər yaşadığımız ən qaranlıq dövrdür. Mənim işim, əslində, insanların məhrəm həyatları ilə əlaqədardır. Mənə “multikulturalizmin iflası” haqqında sual verənlər təkcə siyasi bir ideologiyanın çökməsini yox, eyni zamanda şəxsən insanların dəyişdiyini və günümüzdə xeyli fərqlilikləri olsa da, onların sülh içində, bir yerdə yaşamaqdan aciz olduqlarını təlqin edirlər.

Bu cür mübahisədə saf uşaq rolunu oynamaq yazıçıya düşür, amma fikrimcə, əsas anti-tarixi və sadəlövh olanlar insan təbiətindəki fundamental və kompensasiyası olmayan dəyişmələrə inananlardır. Romançıların bildiyi bir şey varsa, o da fərd kimi vətəndaşların öz içlərində plüralist olduqlarıdır: vətəndaşlar mümkün davranışların hər növünü öz içlərində daşıyırlar. Onlar qarışıq musiqi partituraları kimidirlər, qismən dirijora bağlı olaraq, bəzi melodiyalar daha çox vurğulana bilər, bəziləri isə görməzdən gəlinə, ikinci plana atıla bilər. İndi bütün dünyada – son illərdə Amerikada – bu insani orkestrin qabağında dayanan dirijorların fikrində ancaq çox pis, çox bayağı melodiyalar var. Burada, Almaniyada, siz bu savaş marşlarını xatırlamış olarsınız; bunlar çox da uzaq keçmişdə qalmış xatirələr deyil. Fəqət yer üzündə elə bir yer yoxdur ki, bu və ya digər zamanda həmin marşlar çalınmamış olsun. Daha yaxşı musiqiləri xatırlayanlarımız o musiqiləri ifa etməyə davam etməli və mümkün qədər başqalarını də bizimlə birgə oxumağa cəsarətləndirməlidir.

[1] 8 noyabr Donald Trampın ABŞ Prezidenti seçildiyi tarix

Tərcümə: Qismət