Atmosferdə temperatur

Havanın temperaturu termometr adlı cihazla ölçülür. Termometri metereoloji stansiyada 2 m hündürlükdə quraşdırılan qutuya qoyurlar. Orta sutkalıq temperaturu bilmək üçün hər 3 saatdan bir (sutkada 8 dəfə) temperaturu ölçürlər. Sonra temperaturları toplayaraq ölçmələrin sayına (8-a) bölürlər. Əgər gün ərzində həm müsbət həm də mənfi temperaturlar olarsa, müsbət və mənfi temperaturlar ayrılıqda toplanır, böyük rəqəmdən kiçik rəqəm çıxılır və ölçmələrin sayına bölünür. Bu zaman nisbətdə bölünənin işarəsi saxlanılır. Orta sutkalıq temperaturları toplayıb, aydakı günlərin sayına bölməklə orta aylıq temperaturu, orta aylıq temperaturları toplayıb ilin 12 ayına bölməklə orta illik temperaturu tapmaq olar.

Yer səthində Günəş istiliyinin qeyri-bərabər paylanması - Yerin formasından və günəş şüalarının düşmə bucağının müxtəlifliyindən asılıdır. Sutka ərzində ən alçaq temperatur, səhər Günəş çıxmamışdan bir az əvvəl, ən yüksək temperatur isə günortadan 2-3 saat sonra (saat 14.00-15.00) olur. Buna səbəb Günəşin əvvəl yeri, sonra isə havanı qızdırmasıdır. Deməli troposfer havasının qızmasının əsas mənbəyi -Yer səthidir.
Sutka ərzində havanın temperaturunun ən yüksək və ən alçaq qiymətləri arasındakı fərqə sutkalıq amplituda deyilir. Sutkalıq amplituda - coğrafi enlikdən, səth örtüyündən, bululudluqdan və relyefdən asılıdır. Coğrafi enlik artdıqca sutkalıq amplituda da artır. Havanın enən hərəkəti və buludluluğun az olması nəticəsində tropik enliklərdə temperaturun sutkalıq amplitudası böyük olur. Sutkalıq ampletuda - su səthində, buludlu havada, meşə sahəsində, qışda, sahildə az; quru səthində buludsuz, aydın havada, səhrada, yayda, sahildən uzaqda isə çox olur. Relyefin qabarıq formaları temperaturun sutkalıq amplitudunu azaldır. Çökək formaları isə artırır.

Ilin ən isti və ən soyuq aylarının orta temperaturları arasındakı fərqə temperatur dəyişmələrinin illik amplitudası deyilir. Ekvatordan qütblərə doğru getdikcə illik temperatur amplitudası artır. Ən böyük illik temperatur amplitudası kontinentallığın çoxluğu ilə əlaqədar mülayim enliklərdə, ən az isə ekvatorda müşahidə olunur. Quru səthində temperaturun illik maksimumu iyulda, minimum isə yanvarda (Şimal yarımkürəsində) qeyd edilir, bu kəmiyyət su sahələri üzərində avqust və fevralda baş verir. Çünki dünyada ən yüksək istilik tutumu suya məxsus olsa da, su çox zəif istilik keçirmə qabiliyyətinə malikdir. Bu səbəbdən su gec qızır və gec də soyuyur.
Dünyanın orta illik temperaturu 14°C-dir. Ekvatordan qütblərə doğru getdikcə Günəş şüalarının düşmə bucağı kiçildliyi üçün temperatur aşağı düşür.
Günəş şüaları əvvəl yeri, sonra isə havanı qızdırdığından hündürlük artdıqca, temperatur hər 100 m-də 0,6°C aşağı düşür (1 km-də 6°C). Lakin bəzən temperaturun yuxarıya doğru artması müşahidə olunur ki, buna temperatur inversiyasi deyilir. (Məs. Talış dağlarında).

Xəritədə eyni temperatura malik olan nöqtələri birləşdirən əyri xətlərə izotermlər deyilir. Iqlim xəritələrində göy rənglə yanvar, qırmızı rənglə isə iyul izotermləri göstərilir. Əgər Yer kürəsində quru sudan daha çox olsaydı - havanın orta illik temperaturu və yağıntıların illik miqdarı azalardı, sutkalıq temperatur amplitudası isə artardı.

Dünyanın ən yüksək temperaturu ekvatorda deyil, tropiklərdə müşahidə edilir. Buna səbəb burada buludluluğun az olmasıdır. Dünyada ən isti yer - Liviyada-Tripoli şəhərində + 58C qeydə alınıb.(Şimal yarımkürəsində). Ikinci yüksək temperatur ABŞ-da - Ölüm dərəsində + 56,7°C (Qərb yarımkürəsində ən yüksək temperaturdur). Üçüncü yerdə Tar səhrası durur +53°C). Cənub yarımkürəsində ən yüksək temperatur Avstraliyada Nollarbor düzənliyindədir (+51DC). Dünyada ən alçaq temperatur - Antraktidanın «Vostok» stansiyasında -89°C qeydə alınıb. Şimal yarımkürəsində isə Oymyakonda (Yakutiya) -77,8°C qeydə alınıb. Azərbaycanda isə ən isti və ən soyuq yer-Naxçıvanda (Culfada) qeydə alınıb.

Günəşdən Yer səthinə gəlib çatan bütün şüa enerjisinin cəminə Günəş radiasiyası deyilir və k.kal/sm2/il ilə ölçülür. Eyni bir paralel üzərindəki məntəqələrdə buludluluq və relyefin müxtəlif olması həmin məntəqələrin müxtəlif miqdarda Günəş radiasiyası almasına səbəb ola bilər. Dağlarda yüksəkliyə doğru buludluluq azaldığı üçün Günəş radiasiyası artır. Radiasiyanın 3 növü var:
1.Günəşdən Yer səthinə birbaşa (maneəsiz) düşən şüalara düz radiasiya deyilir. Bulud olmadıqda düz radiasiya artır. Düz radiasiya buludsuzluğun çox olması ilə əlaqədar tropik qurşaqda çox, ekvatorial qurşaqda isə daha az olur.
2. Atmosferdə qaz, toz, su buxarı və buludlar tərəfindən səpələnən və Yer səthinə daxil olan şüalara səpələnmiş radiasiya deyilir. Buludluluğun çoxluğu ilə əlaqədar olaraq ekvator və mülayim enliklərdə daha çox olur.
3. Düz və səpələnmiş radiasiyanın cəminə ümumi radiasiya deyilir. Ümumi radiasiya tropik səhralarda (200-220 k.kal/sm2) ən çox, qütb sahələrində isə (30-50 k.kal/sm2) ən azdır. Ekvatorial qurşaqda buludluluğun çox olması radiasiyanın (100-140 k.kal/sm2) azalmasına səbəb olur. Ümumi radiasiyanın bir qismi Yer səthi tərəfindən udulur, digər qismi isə əks olunur. Yer səthindən əks olunan radiasiyaya əks olunan, Yer səthi tərəfindən udulan radiasiyaya isə udulan radiasiya deyilir. Udulan radiasiya Günəş, şüalarının düşmə bucağı artdıqda artır, azaldıqda isə azalır. Günəş radiasiyasını ən çox qar və buzlaqlar, ən az isə yaşıl çəmən, meşə və qara torpaq əks etdirir. Arktik və Antarktik iqlim qurşaqlarında qar və buzlaqlar çox olduğundan burada əks olunan radiasiyanın miqdarı da çox olur. Yüksək dağ zirvələrində Günəş radiasiyasının çox olmasına baxmayaraq, buraya Günəş şüalarının zirvələrə kiçik bucaq altında düşməsi və səthin onları əksetdirmə qabiliyyətinin çox olması nəticəsində buradakı qar və buzlaqlar ərimir. Əks olunan radiasiyanın ümumi radiasiyaya olan nisbəti albedo adlanır. Ümumi radiasiya ilə əks olunan radiasiya arasındakı fərq radiasiya balansı adlanır. Bu balans buzlu qütb zonalarından başqa hər yerdə müsbətdir.
Dünyada 7 istilik qurşağı var:
1. Isti qurşaq- hər iki yarım kürənin 20°-lik izotermləri arasındakı ərazini əhatə edir.
2-3. Mülayim qurşaq (2 dənə) - hər iki yarımkürədə 200 və 100 -lik izotermlər arasındakı əraziləri əhatə edir.
4-5. Soyuq qurşaq (2 dənə) hər iki yarımkürədə 10° və 0°-lik izotermlər arasındakı əraziləri əhatə edir.
6-7, Daimi sərt qursaqlar (2 dənə) - hər iki yarımkürədə 0°-dən aşağı temperatura malik əraziləri əhatə edir.

Atmosfer təzyiqi

Havanın Yer səthinə və onun üzərindəki cisimlərə göstərdiyi təzyiqə atmosfer təzyiqi deyilir. 45° en dairəsində dəniz səviyyəsində 0°C temperaturda Yer səthinin 1 sm2 sahəsinə atmosfer havası 1 kq 33 q ağırlıqla təzyiq göstərir ki, bu da 760 mm civə sütununa bərabərdir. Şərti olaraq 760 mm təzyiq normal atmosfer təzyiqi adlanır. Hər bir insan öz çiyinlərində 15 ton hava gəzdirir. Lakin bizim daxili təzyiqimiz bu təzyiqə bərabər olduğundan biz bu ağırlığı hiss etmirik.

Hündürlük və temperatur artdıqca, təzyiq aşağı düşür. Hündürlük artdıqca təzyiq hər 10 m-dən bir 1 mm aşağı düşür. Buna səbəb havanın sıxlığının azalmasıdır. Təzyiqi barometr və barometr-aneroidlə ölçürlər. Təzyiq 760 mm-dən çox olduqda yüksək təzyiq, 760 mm-dən az olduqda isə alçaq təzyiq hesab olunur. Xəritədə eyni təzyiqə malik olan nöqtələri birləşdirən xətlərə izobarlar deyilir.
Dünyada Günəş istiliyinin qeyri-bərabər paylanması və Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində 3 alçaq və 4 yüksək təzyiq qursağı yaranır:
Alçaq təzyiq qurşaqları - ekvatorial və mülayim iqlim qurşaqlarını əhatə edir. Burada hava qalxan hərəkətli olduğundan – hava, buludlu, yağıntılı, səpələnən radiasiyanın miqdarı böyük olur.
Yüksək təzyiq qurşaqları - tropik və qütb iqlim qurşaqlarını əhatə edir. Burada hava enən hərəkətli olduğundan - hava aydın, buludsuz, düz radiasiyanın miqdarı böyük olur.