Natamamlıq effekti
Natamamlıq effekti
Nə üçün biz bir neçə gündən sonra vacib bir hadisəni yada sala bilmirik, ancaq hansısa əhəmiyyətsiz bir vaqiə daim fikrimizi məşğul edir? Yaddaşın seçmə qabiliyyətinə ilk dəfə ciddi olaraq alman psixoloq Kurt Levin və onun rusiyalı tələbəsi Blyuma Zeyqarnik 1920-ci illərin əvvəllərində diqqət yetirmişdir.
Problemi həll etmə fikri tədqiqatçılarda təsadüfən yaranır. Bir dəfə tədqiqatçılar qəlyanaltı etmək üçün işlədikləri Berlin Universitetinin yaxılığındakı izdihamlı bir kafeyə daxil olurlar. Psixoloqlar verdikləri sifarişə ofisiantın heç bir qeyd aparmadan onlarla sifariş arasında dəqiqliklə yerinə yetirdiyini diqqətlə müşahidə edirlər. Levin və Zeyqarnik ofisiantın hansısa sifarişi unuda biləcəyindən çəkinmədiyi haqda maraqlanırlar, cavabında isə ofisiant heç bir sifarişi səhv salmadığını bildirir.
Onlar buna inanmırlar və qonşu stolların nə sifariş etdikləri barədə onu sorğu-sual etməyə başlayırlar. Və bu zaman pərtlik: ofisiant doğurdan da hər stolun nə sifariş verdiyi xırdalığına kimi xatırlayırdı, ancaq… yalnız hesabı ödənməmiş stolların. Lakin 1 dəqiqə əvvəl hesabı ödəyərək kafeni tərk edən müştərilərin nə sifariş etdiklərini o xatırlamırdı.
Bu hadisədən sonra Zeyqarnik tamam və natamam hadisə və fəaliyyətlərin onun yaddaşına müxtəlif cür təsir etdiyini təxmin edir. Psixoloq sınaq silsiləsi həyata keçirir və məlum olur ki, insanın bu və ya digər fəaliyyəti zamanı onda müəyyən emosional gərginlik meydana gəlir.
Fəaliyyət sona çatmırsa, məsələn, yarımçıq kəsilirsə, gərginlik müvafiq olaraq boşalmır və nəticədə yerinə yetirilməyən fəaliyyət uzun müddət yaddaşda qalır. Zeyqarnik müəyyən edir ki, insan natamam fəaliyyəti tamam fəaliyyətə nisbətdə 1,8 dəfə daha yaxşı yadda saxlayır.
Sonralar ХХ əsrin ən məşhur psixoloji açılışı olan Zeyqarnik effekti dəfələrlə nəzəri və təcrübi sınaqlara məruz qalmış və nəticədə natamam fəaliyyətlərin tamam fəaliyyətlərə nisbətdə yadda saxlama qabiliyyəti 1,8 olaraq təsdiq olunmuşdur. Bu gün Zeyqarnik tərəfindən kəşf edilmiş bu qanunauyğunluğa əsasən informasiyanın yadda saxlanılması üçün bir sıra metodikalar yaradılmışdır.
Bu metodikadan mütəmadi olaraq həm də kinematoqraflar və televiziyaçılar istifadə edir: məsələn, tamaşaçını daim intizarda saxlamaq üçün hər bir seriyanı ən maraqlı hissəsində bitirmək, yəni qəhramanların fəaliyyətini yarımçıq saxlamaq kifayətdir.
Zeyqarnik effektinə həmçinin başdan çıxarma texnikası da əsaslanır. Aldadan şəxs əvvəlcə münasibət qurur, sonra ani olaraq münasibəti yarımçıq kəsir və beləcə qurban qarmaqdadır! O, daim nə baş verdiyini anlamağa çalışır və daim fikirlərini baş verən hadisə üzərində cəmləşdirir.
Faktiki olaraq insan asılılıq dərəcəsində olur. Həmçinin bu cür emosional asılılıqlardan xilas olmaq üçün də Zeyqarnik effektindən istifadə olunur. Psixoloqlar bu şəxslərə məhz onların natamam olduqlarını, yarımçıq qaldıqlarını aşılmağa çalışır və müxtəlif üsullarla tam bir tablonu yaratmağa və münasibəti bitirməyə kömək edirlər.
Problemi həll etmə fikri tədqiqatçılarda təsadüfən yaranır. Bir dəfə tədqiqatçılar qəlyanaltı etmək üçün işlədikləri Berlin Universitetinin yaxılığındakı izdihamlı bir kafeyə daxil olurlar. Psixoloqlar verdikləri sifarişə ofisiantın heç bir qeyd aparmadan onlarla sifariş arasında dəqiqliklə yerinə yetirdiyini diqqətlə müşahidə edirlər. Levin və Zeyqarnik ofisiantın hansısa sifarişi unuda biləcəyindən çəkinmədiyi haqda maraqlanırlar, cavabında isə ofisiant heç bir sifarişi səhv salmadığını bildirir.
Onlar buna inanmırlar və qonşu stolların nə sifariş etdikləri barədə onu sorğu-sual etməyə başlayırlar. Və bu zaman pərtlik: ofisiant doğurdan da hər stolun nə sifariş verdiyi xırdalığına kimi xatırlayırdı, ancaq… yalnız hesabı ödənməmiş stolların. Lakin 1 dəqiqə əvvəl hesabı ödəyərək kafeni tərk edən müştərilərin nə sifariş etdiklərini o xatırlamırdı.
Bu hadisədən sonra Zeyqarnik tamam və natamam hadisə və fəaliyyətlərin onun yaddaşına müxtəlif cür təsir etdiyini təxmin edir. Psixoloq sınaq silsiləsi həyata keçirir və məlum olur ki, insanın bu və ya digər fəaliyyəti zamanı onda müəyyən emosional gərginlik meydana gəlir.
Fəaliyyət sona çatmırsa, məsələn, yarımçıq kəsilirsə, gərginlik müvafiq olaraq boşalmır və nəticədə yerinə yetirilməyən fəaliyyət uzun müddət yaddaşda qalır. Zeyqarnik müəyyən edir ki, insan natamam fəaliyyəti tamam fəaliyyətə nisbətdə 1,8 dəfə daha yaxşı yadda saxlayır.
Sonralar ХХ əsrin ən məşhur psixoloji açılışı olan Zeyqarnik effekti dəfələrlə nəzəri və təcrübi sınaqlara məruz qalmış və nəticədə natamam fəaliyyətlərin tamam fəaliyyətlərə nisbətdə yadda saxlama qabiliyyəti 1,8 olaraq təsdiq olunmuşdur. Bu gün Zeyqarnik tərəfindən kəşf edilmiş bu qanunauyğunluğa əsasən informasiyanın yadda saxlanılması üçün bir sıra metodikalar yaradılmışdır.
Bu metodikadan mütəmadi olaraq həm də kinematoqraflar və televiziyaçılar istifadə edir: məsələn, tamaşaçını daim intizarda saxlamaq üçün hər bir seriyanı ən maraqlı hissəsində bitirmək, yəni qəhramanların fəaliyyətini yarımçıq saxlamaq kifayətdir.
Zeyqarnik effektinə həmçinin başdan çıxarma texnikası da əsaslanır. Aldadan şəxs əvvəlcə münasibət qurur, sonra ani olaraq münasibəti yarımçıq kəsir və beləcə qurban qarmaqdadır! O, daim nə baş verdiyini anlamağa çalışır və daim fikirlərini baş verən hadisə üzərində cəmləşdirir.
Faktiki olaraq insan asılılıq dərəcəsində olur. Həmçinin bu cür emosional asılılıqlardan xilas olmaq üçün də Zeyqarnik effektindən istifadə olunur. Psixoloqlar bu şəxslərə məhz onların natamam olduqlarını, yarımçıq qaldıqlarını aşılmağa çalışır və müxtəlif üsullarla tam bir tablonu yaratmağa və münasibəti bitirməyə kömək edirlər.
