Qapalı yer qorxusu: Klostrofobiya

Panik pozğunluğu məşhur anksiyete pozğunluğu və fobiyalardən bəhs edib, insanın ən fundamental qorxularından biri olan claustrophobic`dən bəhs etməmək əskiklik olar.

Bunu bəzən özbaşına dilə gətirirlər, bəzən də əhəmiyyət vermirlər, hətta normal qarşılayır amma soruşduqda izah edirlər. Ən çox qarşılaşılan vəziyyət, həyatını liftə minə bilməmə, qapısı bağlı otaqda yata bilməmə, dar sahədə durmama kimi bəzi əlamətləri, öz idarəsində basqılayan, bu vəziyyətlərdən qaçınan və əhəmiyyət verməyən adamın MR çəkilişi lazım olduğunu öyrənməsi ilə yaşadığı böhrandır.

Tibbi bir zərurət vardır, tunel kimi dar bir maşına girməsi və orada yarım saata yaxın müddət keçirməsi lazımdır. Amma bu onun üçün tabuta girib məzarın içində gözləməkdən fərqsizdir. MR çəkdirməyə müraciət zamanı 10 % -də klostrofobiya müəyyən olunmuşdur. Bu kəslərə ya anesteziya altında yatırdılaraq çəkiliş edilər, ya açıq MR-ə girərlər ya da klostorfobiya üçün müalicə görüb dərman qəbul etdikdən sonra girə bilərlər.

MR ən dəqiq tətikləyən vəziyyətdir, amma lift, hamam, kiçik və basıq tavanlı otaqlar, qapının kilidli olduğu bilinən hər hansı bir yer, sıxlıq mühitlər, mağaralar, tunellər, metro və hətta boğazı bir az sıxan bir qalstuk və ya boğazlı paltar belə claustrophobic bir vəziyyət ola bilər.

Bəzi klostrofobiklərin bərbər kreslosunda oturarkən belə qalxa bilməyəcəklərini düşünərək panikaya qapıldıqlarını bilirik. Adam da nəfəs darlığı, hava aclığı, baş gicəllənməsi, ölüm qorxusu, ağlını itirmə qorxusu kimi bir sıra əlamət yaradır. Bu hala çatdığında, vəziyyət artıq panik ataktır. Onsuz da bir çox hallarda klostrofobiya ilə panik atak pozğunluğu oxşardır.

Sözün kökü, Latınca claustrum yəni «bağlı yer» və phobia «qorxu»dan gəlir. Tətikləyən düşüncə adamın o an orada çarəsiz və bağlı olduğu, istəsə də çıxa bilməyəcəyi, kömək ala bilməyəcəyi fikridir. Klassik psixologiyadakı bu öyrənilmiş, şərtlənmə şərhinin yanında klostorfobiya üçün daha bioloji şərh də vardır. Beyində duyğuları idarə edən amygdala adlı sahənin claustrophobic kəslərdə daha kiçik olduğunu göstərən tədqiqatlar vardır.

Bir digər görüş isə bəzi ailələrdə claustrophobic daha tez olduğu, bunun genetik faktorla açıqlana biləcəyidir. Bəlkə də insanın içində yaranmasından bu yana olan ölüm qorxusuna işarə edir.

Müasir həyatda əsrlər boyunca, insanın ən dərin, gizli qorxularından biri ölmədən məzara girməkdir. Qəzada öldü sanılmaq və basdırılmaq, oyandığında çarəsiz və hərəkət edə bilməz halda məzarın içində olmaq. Bu qorxu tarix içində özünə yeni ticarət sektorları yaratmışdır. Daha köhnə dövrlərdə cənazənin biləyinə bir ip bağlayıb ipin ucunu məzarın xaricindəki bir çana məzmuna daha yaxın zamanlarda izə kameralarla təchiz tabutlar insanın bu qorxusunun məhsuludur.

Uşaqlıqda başı barmaqlıqlar arasına sıxışan, bir hovuza düşüb boğulma təhlükəsi keçirən, qaranlıq bir otaqda kilidli qalan, ailə tərəfindən kilidli bir avtomobildə buraxılan uşaqlarda klostrofobi inkişaf riski daha çoxdur. Bu da claustrophobic öyrənilən bir tərəfi olduğunu düşündürər.

Klostorfobiyanın müalicəsində müxtəlif müalicə üsulları istifadə edilər. Claustrophobic adam, yaşadığı vəziyyətdən deyil, o vəziyyətə aid nəticələrdən qorxur. Qorxulan liftə minmək deyil, orada bağlı qalar və liftdən çıxmasa huşunu itirmə keçirib kimsədən kömək alamamaqdır. Koqnitiv müalicədə adamda lift və bağlı qorxu ilə əlaqədar məlumatlar yenilənir, yenidən qurulur.

Liftin qorxulacaq, zərər verəcək, həyati təhlükə meydana gətirəcək bir alət olmadığı, bağlı qalması vəziyyətində nələr ediləcəyini yenidən öyrədirlər. Məruz qalma müalicəsindən isə insan gedərək artan şiddətdə qorxduğu vəziyyətə məruz qalar, bu vəziyyətə öyrəşməsi gözlənilər. Məsələn, liftə terapevt ilə birlikdə minmə və qapının açıq olaraq gözlənilməsi, biri aşağıda gözləyərkən bir mərtəbə çıxma, birinə xəbər verərək beş mərtəbə çıxma kimi. Bilinən ən təsirli müalicə üsulu budur, müvəffəqiyyət nisbəti 70%-ə yaxındır.

Nərmin Quliyeva