Iki və daha çox sadə cümlənin məna və tələffüzə görə birləşməsindən əmələ gəlib müəyyən bir fikri ifadə edən cümlələr mürəkkəb cümlə (
сложное предложение) adlanır.
Sadə cümlələr mürəkkəb cümlə əmələ gətirmək üçün iki əsas üsulla birləşirlər:
1) bağlayıcılar və nisbi əvəzliklərlə əvəzlikli zərflərdən ibarət bağlayıcı sözlərlə;
2) intonasiya vasitəsi ilə (bağlayıcı və bağlayıcı sözlər olmadan).
Bağlayıcı və bağlayıcı sözlərlə sadə cümlələrin birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb cümlələr də öz növbəsində iki cür olur: tabesiz mürəkkəb cümlə (
сложносочиненное предложение) və tabeli mürəkkəb cümlə (
сложноподчиненное предложение).
Iki və daha artıq sadə cümlə tabesizlik bağlayıcıları vasitəsi ilə birləşərək tabesiz mürəkkəb cümlə əmələ gətirir. Tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələr bir-biri ilə birləşdirici (
соединительный), inkar (
противительный) və bölgü bildirən (
разделительный) bağlayıcılarla əlaqələndirilir. Bu bağlayıcılar aşağıdakılardır:
и, да (i mənasında),
да и, ни… ни, тоже, также, а, но, да (но mənasında
), зато, однако, же; или (иль), либо, то… то, не-то… не то, го-ли… то-ли. Məsələn:
Запел горн, и колонна двинулась к реке, Грачи прилетели, а весны не принесли. Ни волны на море, ни ветерка в небе. Iki və daha artıq sadə cümlə tabelilik bildirən bağlayıcı və bağlayıcılı sözlərlə birləşib tabeli mürəkkəb cümlə əmələ gətirir. Tabeli mürəkkəb cümlələr baş (
главное) və budaq (
придаточное) cümlələrə ayrılır. Burada baş cümlə budaq cümlənin özünə tabe etdirir. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə (budaq cümlədə) aşağıdakı sözlər bağlayıcı kimi çıxış edir:
что, чтобы, будто, как будто, если, раз, хоть, словно, как только, с тех пор как, до тех пор пока, так как, потому что» оттого что, ввиду того что, вследствие того что, благодаря тому что, для того чтобы, с тем чтобы.
Budaq cümlədə aşağıdakı bağlayıcı sözlər də ola bilər: müxtəlif hal formalarında
кто, что, какой, который, чей, сколько—nisbi əvəzlikləri;
где, куда, откуда, почему, зачем, когда, как — zərfləri və s.
Bağlayıcı sözlərin bağlayıcılardan fərqi ondadır ki, birincilər (bağlayıcı sözlər) cümlə üzvü olur.
Budaq cümlənin aşağıdakı növləri var:
- mübtəda budaq cümləsi (придаточное подлежащее),
- xəbər budaq cümləsi (придаточное сказуемое),
- Təyin budaq cümləsi (придаточное определительное),
- Tamamlıq budaq cümləsi (придаточное допални-тельное).
- Zərflik budaq cümlələri aşağıdakı qruplara bölünür:
- zaman budaq cümləsi (придаточное времени),
- yer budaq cümləsi (придаточное места),
- səbəb budaq cümləsi (придаточное причины),
- məqsəd budaq cümləsi (придаточное цели),
- şərt budaq cümləsi (придаточное условия),
- güzəşt budaq cümləsi (придаточное уступительное),
- tərzi-hərəkət və dərəcə budaq cümləsi (придаточное образа действия и степени).
