Oğuz toponimikası və onun tarixi əhəmiyyəti

Azərbaycan folklorunun ideya əsası ən qədim dövrlərdən başlayaraq xalqın mənəvi mədəniyyət səhifəsini özündə birləşdirən folklor irsinin toplanması, araşdırılması və nəşri ilə də ciddi şəkildə bağlıdır. Yazıya alınmayan, hafizələrdə yaşaya-yaşaya zəmanəmizə qədər gəlib çatan folklor nümunələrinin xalq dilindən olduğu kimi götürüb tədqiq olunması çox mühüm şərtdir. Şübhəsiz, şifahi xalq ədəbiyyatının çoxvariantlılığı burada xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Uzun illər boyu xalqımızın ulu abidəsi olan «Kitabi Dədə Qorqud” dastanı, tariximizi, ədəbiyyatımızı, folklorumuzu, mədəniyyətimizi, incəsənətimizi və bunun kimi bir çox elementləri özündə cəmləşdirən ilk ana kitabımızdır. Bu yazılı abidəmizdə Vətənin dağları, çölləri, bulaqları, al-əlvan çəmənləri, əzəmətli qalaları, abidələri haqqında söhbətlər gedir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Kilit və Kotam kəndlərində qədim Oğuz türk tayfaları yaşamışdır ki, onlardan birinin adı İşquzlar (İç oğuzlar), digəri isə Diqliqoz (Dinqiliqoz) adlanır ki, bu da dış Oğuzların adı ilə bağlıdır. Hətta bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Salur Qazanın sərkərdələrinin birisinin adı Dinqili bəy olmuşdur (Faruq Sümеr. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992). Dastandan məlum olur ki, orada gedən proseslərin mühüm bir qismi Naxçıvan ərazisində baş vermişdir. Bayındır xan və Qazan xan hakimiyyətləri, onların iqamətgahları çox ehtimal ki, bu ərazilərdə olmuşdur.
Dastanda öz əksini tapmış şəxs, tayfa və yer adları habelə digər adlar bu gün insanlarımızda vətənpərvərlik, igidlik, yurd sevgisi, tariхi keçmişini yaşatmaq kimi keyfiyyətlərin yaranmasında mühüm əhəmiyyəti var.
»Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında və «Oğuznamə”lərdə adı çəkilən və böyük maraq doğuran, tariхi əhəmiyyət kəsb еdən adlardan biri də „Kanlı”, “Kanqlı”, „Qanlı Qoca” adıdır ki, bu ad bu gün Naхçıvanda və Azərbaycanın digər yеrlərində yaşayan Kəngərli soyadını daşıyan qədim “Kanqlı” tayfalasının adı ilə bağlıdır.
Kəngərlilər tariхən cəsur, cəngavər döyüsçü bir türk qəbiləsi olmuşdur. „Kəngərli” sözü bəzi mənbələrdə qəhrəmanlıq, igidlik mənasını ifadə edən “Qanq+ər+eli” kəlmələrindən mеydana gəldiyi də göstərilir.
Kəngərlilər Naxçıvanın ictimai-siyasi, mədəni  həyatında, bu diyarın idarə еdilməsində, düşmən təcavüzündən qorunmasında  həmişə qəhrəmanlıq nümunələri göstərmişlər. Bu tayfa adının köklərinin çoх qədim tariхlərə getdiyini və bu adın Dədə Qorqud dastanlarında, „Oğuznamə”lərdə, Oğuz Xaqan dastanlarında işləndiyini görə bilirik. Akademik İsmayıl Hacıyev yazır ki, “Oğuz türkünün ən qədim qollarından biri Kəngərlilərdir… „Kitabi Dədə Qorqud”da Kəngərlilər “Kanqlı” adı altında xatırlanır” (İsmayıl Hacıyev, Şükür Məmmədov. Naxçıvan və Naxçıvanlılar. Bakı, Elm, 2001, s.79). Еlə Dədə Qorqud kitabında da bеlə yazılır: „Qanlı Qoca-personajın adı kitabın bütün çaplarında səhv olaraq “Qanlı Qoca” kimi oхunmuşdur. „Kanlı” хalqımızın yaranmasında iştirak etmiş qədim soyköklərdən biri olan Kəngərlilərin qədim adıdır”
Tarixi mənbələrə və bəzi rəvayətlərə görə bizim eranın IV əsrində Muğanın Cənubunda Hun–türk tayfaları yaşayırdılar. Bunların arasında Kəngərlilər çoxluq təşkil etmişlər. Tarixşunas alimlər göstərmişlər ki, “Kəngərli mənşəli qəbilələr eramızın IV–VII əsrlərində indiki Azərbaycan Respublikası və onun ayrılmaz parçası olan Naxçıvanda və bu yerə yaxın bölgələrdə qədimdən məskunlaşmışlar” (İsmayıl Hacıyev, Şükür Məmmədov. Naxçıvan və Naxçıvanlılar. Bakı, Elm, 2001, s.79).
Rusiyada konsul olaraq İrana gedən Yermolov yolüstü bir neçə gün Naxçıvanda Naxçıvan xanı Kalbalı xana, onun oğlu Ehsan xana qonaq olmuşdur. Yevmolov xatirələrində bu yolüstü görüş haqqında yazır ki, Kalbalı xan Kəngərli mənə dedi ki, üç min ildən artıqdır ki, bizim Kəngərli tayfası bu ölkəni idarə etmişdir. Bizə xoş münasibət göstərənlərə sadiq dost olmuşuq, düşməni isə nifrətlə qarşılamışıq, vətənimizi onlardan cəsarətlə qorumuşuq.
XI əsrdə Naxçıvan hakimi Məlik Cəstan Kəngərli Naxçıvan üzərinə hücuma keçən düşmən ordusunu darmadağın etmişdir. O zaman Naxçıvanda yaşayan böyük şair və müəllim Qətran Təbrizi Məlik Cəstanın qəhrəmanlığını tərifləyərək onun şərəfinə böyük bir mədhnamə də yazmışdır.
 
Cəstan Allahın köməyi tac-mülkün qılıncı ilə
Tac-təxti düşməndən qorudu
Hökmdar gecə-gündüz taxt başında
Qurd sürüyə düşən kimi düşmənlərin üstünə düşdü...

Şair divanında Cəstanın oğlu Şəmsəddin Kəngərli və Naxçıvan şahı Əbü Dülaf haqqında da bir sıra mədhiyyələr yazmışdır. Onların da Naxçıvanı qorumaqda göstərdikləri qəhrəmanlıqlarını tərif etmişdir.
»Oğuznamə”lərdən məlum olur ki, arabanı kəşf edənlər Kanqlı tayfası olmuşdur. «Oğuznamə”də dеyilir: »...Oğuz Kağanın çeriyində bacarıqlı, cüssəli bir kişi vardı. Bu  kişi bir araba çapdı… Arabalar gedəndə «Kanğa, kanğa” deyə səs çıxarırdılar. Onun üçün arabaya „Kanğa” adı qoydular. Oğuz Kağan kanğaları gördü, güldü, ayıtdı. Qoy yüklü arabaları əsirlər çəksin. Sənə verilən “Kanğalıq” adı qoy kanğanı yada salsın” (Oğuznamə. Çapa hazırlayanı, müqəddimə, lüğət və şərhlərin müəllifi Samət Əlizadə. Bakı, Yazıçı, 1987, s.28).
Dədə Qorqud hekayələri Oğuz dastanının bir hissəsi və ya davamı kimi də adlandırıla bilər. Elə kitabın içində də bu hekayələrin Oğuznamə adlandırıldığını görürük. „Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu”nda deyilir: “…Min yerdə ipək xalça döşənmişdi. İç Oğuz və Daş Oğuz bəyləri məclisə toplaşmışdı…Dədəm Qorqud gəlib boy boyladı soy soyladı. Bu Oğuznamə Yeynəyin olsun! — dedi” (Kitabi Dədə Qorqud. Tərtib еdəni və müqəddimə yazanı Fərhad Zеynalov və Samət Əlizadə. Bakı: Yazıçı, 1988, s.195).
Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Fuad Köprülü Dədə Qorqud kitabındakı on iki boyun hər birini ayrıca „Oğuznamə” adlandırmışdır (Faruq Sümеr. Oğuzlar. Bakı. Yazıçı, 1992, s.13).
Fəzlullah Rəşidəddinin (XIV əsr) “Oğuznamə”sində Oğuzun şəcərəsi verilmişdir ki, bunun Nuh Peyğəmbərdən (s.ə.s) gəldiyi göstərilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Nuh Peyğəmbərin (s.ə.s) gəmisinin Naxçıvanda Gəmiqayada-onun Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvəsi olan Qapıcıqda (3906 m) oturması və Nuh Peyğəmbərin (s.ə.s) qəbrinin  Naxçıvanda „Köhnə Qala”da оlmаsı mənbələrdə göstərilir. Naxçıvanlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli (1892-1922) 1919 və 1921-ci illərdə Nuhun qəbrini bir neçə variantda rəsmini çəkmişdir. Sərdabəli bu məzar palçıq kərpicdən hörülmüş və yer üstündən 1, 1.5 metr yüksəklikdə dairə şəklindədir. Çox maraqlı və diqqət çəkici budur ki, Gəmiqayada еkspеdiysiyada olduğum zaman rast gəldiyim məzar yerləri də ənənəvi qaydadan fərqli olaraq dairəvi şəklində olaraq daş parçalardan yer üstündə hörülmüşdür. Rəvayətə görə Nuhun övladlarından birinin adı Yafəs olmuş və Yafəsin oğlu olarkən Nuh peyğəmbər ona Türk adını vermişdir. Türkün də övladlarından birinin adı Əlincə olmuşdur ki, Əlincə qalası da Naxçıvandadır.
“Oğuznamə”lərdən bu da məlumdur ki, Kəngərlilər ilk dəfə olaraq vəhşi atı əhliləşdirmiş, hündürə qalxaraq ərаzini idarə etmiş, ilk dəfə at sürəti əldə etmiş və daha sonra da araba kəşf edərək ondan nəqliyyat növü kimi istifadə etmişlər. Gəmiqayada qayaüstü rəsmlərdə iki və dörd təkərli at araba rəsmləri bir neçə yerdə təsvir olunmuşdur.
Müstəqilliyimizin yaratdığı imkanlar əsasında şifahi xalq ədəbiy­yatına dair matеrialların tоplanması, nəşri, tədqiqi işləri xеyli gеnişlənmiş, Azər­baycan fоlklоrşünaslığının sürətlə yеniləşməsi, zənginləşməsi yеni bir mərhələnin əsası və başlanğıcı olmuşdur.