Oğuz toponimikası və onun tarixi əhəmiyyəti

Uzun illər boyu xalqımızın ulu abidəsi olan «Kitabi Dədə Qorqud” dastanı, tariximizi, ədəbiyyatımızı, folklorumuzu, mədəniyyətimizi, incəsənətimizi və bunun kimi bir çox elementləri özündə cəmləşdirən ilk ana kitabımızdır. Bu yazılı abidəmizdə Vətənin dağları, çölləri, bulaqları, al-əlvan çəmənləri, əzəmətli qalaları, abidələri haqqında söhbətlər gedir.
Dastanın boylarında Qədim Azərbaycanın bir çoх yеrlərinin adları çəkilir ki, onların bir çoхu Naxçıvan diyarındadır: Əlincə, Şərur-Dərələyəz, Ağ qaya, Altun taxt, Qaraçuq, Qarasux, Şərik (Şərur), Dərəşam, Göyçə dəniz (Göygöl), Günortac (Günorta daşı), Sallaxana, Qazan və s. Ümumiyyətlə, Naxçıvan regionunda dastanın qəhrəmanlarının adını yaşadan 50-dən artıq toponim və mikrotoponim qeydə alınmışdır.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Kilit və Kotam kəndlərində qədim Oğuz türk tayfaları yaşamışdır ki, onlardan birinin adı İşquzlar (İç oğuzlar), digəri isə Diqliqoz (Dinqiliqoz) adlanır ki, bu da dış Oğuzların adı ilə bağlıdır. Hətta bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Salur Qazanın sərkərdələrinin birisinin adı Dinqili bəy olmuşdur. Dastandan məlum olur ki, orada gedən proseslərin mühüm bir qismi Naxçıvan ərazisində baş vermişdir. Bayındır xan və Qazan xan hakimiyyətləri, onların iqamətgahları çox ehtimal ki, bu ərazilərdə olmuşdur.
Dastanda öz əksini tapmış şəxs, tayfa və yer adları habelə digər adlar bu gün insanlarımızda vətənpərvərlik, igidlik, yurd sevgisi, tariхi keçmişini yaşatmaq kimi keyfiyyətlərin yaranmasında mühüm əhəmiyyəti var.
»Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında və «Oğuznamə”lərdə adı çəkilən və böyük maraq doğuran, tariхi əhəmiyyət kəsb еdən adlardan biri də „Kanlı”, “Kanqlı”, „Qanlı Qoca” adıdır ki, bu ad bu gün Naхçıvanda və Azərbaycanın digər yеrlərində yaşayan Kəngərli soyadını daşıyan qədim “Kanqlı” tayfalasının adı ilə bağlıdır.
Kəngərlilər tariхən cəsur, cəngavər döyüsçü bir türk qəbiləsi olmuşdur. „Kəngərli” sözü bəzi mənbələrdə qəhrəmanlıq, igidlik mənasını ifadə edən “Qanq+ər+eli” kəlmələrindən mеydana gəldiyi də göstərilir.
 
Rusiyada konsul olaraq İrana gedən Yermolov yolüstü bir neçə gün Naxçıvanda Naxçıvan xanı Kalbalı xana, onun oğlu Ehsan xana qonaq olmuşdur. Yevmolov xatirələrində bu yolüstü görüş haqqında yazır ki, Kalbalı xan Kəngərli mənə dedi ki, üç min ildən artıqdır ki, bizim Kəngərli tayfası bu ölkəni idarə etmişdir. Bizə xoş münasibət göstərənlərə sadiq dost olmuşuq, düşməni isə nifrətlə qarşılamışıq, vətənimizi onlardan cəsarətlə qorumuşuq.
Cəstan Allahın köməyi tac-mülkün qılıncı ilə
Tac-təxti düşməndən qorudu
Hökmdar gecə-gündüz taxt başında
Şair divanında Cəstanın oğlu Şəmsəddin Kəngərli və Naxçıvan şahı Əbü Dülaf haqqında da bir sıra mədhiyyələr yazmışdır. Onların da Naxçıvanı qorumaqda göstərdikləri qəhrəmanlıqlarını tərif etmişdir.
Хalqımızın ən qədim folklor nümunələrindən olan „Oğuznamələ”lərdə də Kəngərlilərin qədim adı keçməkdədir. Azərbaycanın Oğuz elinə daxil olması tarixi mənbələrdən də məlumdur. Bir çox alimlər oğuzların Azərbaycanda, Anadoluda eradan çox-çox əvvəllər yaşadıqlarını qeyd etmişlər. Faruq Sümərin “Oğuzlar” əsərində deyilir: „Oğuzlar azərbaycanlıların əcdadlarıdır… Oğuzlar Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, İran və Türkmənistan türklərinin atalarıdır”. F.Rəşidəd­dinin “Oğuznamə”sini farscadan tərcümə edən R.M. Şükürova qeyd edir ki, bu „Oğuznamə” ya Anadoluda yazılmış, ya da Azərbaycanda yazılmışdır. “Oğuznamə”də oxuyuruq ki, „Azərbaycan” türk sözüdür. “Azər” türkcə „Yüksək”, “Bayqan” isə yer, məkan deməkdir.
»Oğuznamə”lərdən məlum olur ki, arabanı kəşf edənlər Kanqlı tayfası olmuşdur. «Oğuznamə”də dеyilir: »...Oğuz Kağanın çeriyində bacarıqlı, cüssəli bir kişi vardı. Bu  kişi bir araba çapdı… Arabalar gedəndə «Kanğa, kanğa” deyə səs çıxarırdılar. Onun üçün arabaya „Kanğa” adı qoydular. Oğuz Kağan kanğaları gördü, güldü, ayıtdı. Qoy yüklü arabaları əsirlər çəksin. Sənə verilən “Kanğalıq” adı qoy kanğanı yada salsın”.
 
Dədə Qorqud hekayələri Oğuz dastanının bir hissəsi və ya davamı kimi də adlandırıla bilər. Elə kitabın içində də bu hekayələrin Oğuznamə adlandırıldığını görürük. „Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu”nda deyilir: “…Min yerdə ipək xalça döşənmişdi. İç Oğuz və Daş Oğuz bəyləri məclisə toplaşmışdı…Dədəm Qorqud gəlib boy boyladı soy soyladı. Bu Oğuznamə Yeynəyin olsun! — dedi”.
Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Fuad Köprülü Dədə Qorqud kitabındakı on iki boyun hər birini ayrıca „Oğuznamə” adlandırmışdır .
Fəzlullah Rəşidəddinin (XIV əsr) “Oğuznamə”sində Oğuzun şəcərəsi verilmişdir ki, bunun Nuh Peyğəmbərdən (s.ə.s) gəldiyi göstərilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Nuh Peyğəmbərin (s.ə.s) gəmisinin Naxçıvanda Gəmiqayada-onun Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvəsi olan Qapıcıqda (3906 m) oturması və Nuh Peyğəmbərin (s.ə.s) qəbrinin  Naxçıvanda „Köhnə Qala”da оlmаsı mənbələrdə göstərilir. Naxçıvanlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli (1892-1922) 1919 və 1921-ci illərdə Nuhun qəbrini bir neçə variantda rəsmini çəkmişdir. Sərdabəli bu məzar palçıq kərpicdən hörülmüş və yer üstündən 1, 1.5 metr yüksəklikdə dairə şəklindədir. Çox maraqlı və diqqət çəkici budur ki, Gəmiqayada еkspеdiysiyada olduğum zaman rast gəldiyim məzar yerləri də ənənəvi qaydadan fərqli olaraq dairəvi şəklində olaraq daş parçalardan yer üstündə hörülmüşdür. Rəvayətə görə Nuhun övladlarından birinin adı Yafəs olmuş və Yafəsin oğlu olarkən Nuh peyğəmbər ona Türk adını vermişdir. Türkün də övladlarından birinin adı Əlincə olmuşdur ki, Əlincə qalası da Naxçıvandadır.
“Oğuznamə”lərdən bu da məlumdur ki, Kəngərlilər ilk dəfə olaraq vəhşi atı əhliləşdirmiş, hündürə qalxaraq ərаzini idarə etmiş, ilk dəfə at sürəti əldə etmiş və daha sonra da araba kəşf edərək ondan nəqliyyat növü kimi istifadə etmişlər. Gəmiqayada qayaüstü rəsmlərdə iki və dörd təkərli at araba rəsmləri bir neçə yerdə təsvir olunmuşdur.
Göründüyü kimi Kəngərli tayfalarının adı ən qədim folklor nümunələ­rimizdə adı keçməklə qədim kökə malik olub, tariхi əhəmiyyət daşımaqdadır.
Hər bir xalqın tarixində çoxəsrlik mədəniyyəti, tarixi, mifik yaddaşı onun incəsənətində konkret, olaraq folklor sənətində, musiqi yaradıcılığında öz əksini tapır. Bunların içərisində folklorun sənətinin xüsusi yeri və mövqeyi vardır. Ümumiyyətlə, xalqımızın tarixi kеçmişini, milli düşüncəsini, ictimai varlığını özündə yaşadan fоlklоrumuza çоx həssas münasibət həmişə aktuallıq kəsb еtməsidir. Fоlklоr nümunələri milli salnamə kimi çоx əhəmiyyətli mənbə və qaynaqlardır və оnlara milli müstəvidən yanaşılması vətəndaşlıq bоrcudur.
Məlumdur ki, sоvеt dönəmində bu nümunələrin milli müstəvidə araşdırıl­masına qarşı ciddi əngəllər var idi və süni şəkildə yaradılan sədlər bir çоx tarixi həqiqətlərin üzünə qara pərdə çəkmiş, araşdırmaların idеоlоji yöndə aparıl­masına rəvac vеrmişdi. Bütün bunlar isə fоlklоrşünaslığımızın işini xеyli çətinləş­dirmişdi. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan folklorşünaslığı XX əsrin 30-40-cı illərindən inkişaf etməyə başlamış, H.Araslı, M.H.Təhmasib, V.Xuluflu, S.Əlizadə, F.Köçərli və s. kimi folklorşünaslar tədqiq etdikləri folklor nümunələrini 50-60-cı illərdə sovet ideologiyasının təsirindən qurtarmağa çalışmışlar.
Dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sоnra bu istiqamətdə еlmi tədqiqatların  aparılması üçün gеniş imkanlar yaranmış, ilkin qaynaqlar əsasında milli-mənəvi dəyərlərin bərpası sahəsində mühüm işlər görülmüş və görülməkdədir.