Dramaturgiya Haqverdiyevin simasında özünün ən istedadlı nümayəndələrindən birini tapdı
Dramaturgiya Haqverdiyevin simasında özünün ən istedadlı nümayəndələrindən birini tapdı
Dünyanın ən qədim, zəngin və rəngarəng sahələrindən biri olan Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixində özünə layiqli yer tutan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Hacı Daşdəmir”, “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri cadu”, “Millət dostları”, “Kimdi müqəssir?”, “Ac həriflər”, “Xəyalat”, “Qadınlar bayramı”, “Ağac kölgəsində”, “Köhnə dudman”, “Çox gözəl”, “Padşahın məhəbbəti”, “Sağsağan”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar” və başqa dram əsərləri şirin dili, mənalı gülüşü, aydın təşbihləri, dərin mənası, yüksək ideyası ilə oxucunun nəzərini cəlb edir. Görkəmli ədibin “Ayın şahidliyi”, “Ata və oğul”, “Şeyx Şəban”, “Pir”, “Seyidlər ocağı”, “Marallarım” və s. hekayələrində də güclü yumor, tənqidi realizm əsas yer tutur.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyat və yaradıcılıq
yolu o qədər zəngin və rəngarəngdir ki, bəzən “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində gizli imzalarla “Ceyranəli”, “Xortdan”, “Həkimi-Nunisəğir”, “Lağlağı”, “Mozalan”, “Süpürgəsaqqal” kimi (1906-1931), bəzən ali məktəb auditoriyasında mühazirə oxuyan müəllim-pedaqoq kimi (1921-1931), gahdan masa arxasında oturan nasir, dramaturq, tərcüməçi kimi, gahdan da dirijor kürsüsündə (pultunda), rejissor kimi səhnədə özünə mənəvi abidə ucaltmışdır.
Müəllif öz ecazkar qələmi ilə xalqımızı avamlıqdan, cəhalətdən, nadanlıqdan, onu kölgə kimi izləyən mövhumatçılığın, xurafatçılığın təsirindən qurtarmağa çağırmışdır.
Öz sevimli xalqının yeni həyata olan arzu və istəyini bədii yaradıcılığında məharətlə əks etdirən humanist sənətkar dövrünün mütərəqqi ideyalarından ilham almış, müxtəlif imzalarla “Molla Nəsrəddin” jurnlında çıxış edərək xalqını elmə, maarifə səsləmişdir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev pedaqoji fikir tarixində bir tərcüməçi kimi də şöhrət tapmışdır. Görkəmli ədib Maksim Qorkinin “İzergil qarı”, “Makar Çudra”, “Arxip baba və Lyonka”, “Xan və oğru”, Anton Povlaviç Çexovun “Kontrabas romanı”, “Sirr”, “Nadinc uşaq”, “Dəhşətli gecə”, “Şir və Xurşid”, Çirikovun “Yəhudilər”, Vlyam Şekspirin “Hamlet” və “Kral Lir”, Volterin “Soltan Osman”, Şillerin “Qaçaqlar” və “Vilhelm Tel”, Emil Zolyanın “Qazmaçılar”, Andersenin “Şahın təzə libası” və “Bülbüllər”, İ.Krılovun “At və eşşək” s. əsərləri də tərcümə etməklə, azərbaycanlı oxucuların bu görkəmli yazıçı və şairlərin yaradıcılığı ilə tanış olmasına kömək göstərmişdir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Maksim Qorkidən tərcümələr etməklə yanaşı bu dahi yazıçı haqqında həm də böyük bir məqalə yazmışdır. “Maksim Qorkinin həyat və yaradıcılığı” adlanan bu məqalədə müəllifin Qorkinin həyat və yaradıcılığına dərindən bələd olduğunu çox aydın göstərir. Haqverdiyev məqalədə Maksim Qorkinin zəhmət və məşəqqətlə keçən həyatını təsvir etməklə bərabər, yazıçının həyat idealını, yaradıcılıq qaynaqlarını üç dövrə bölərək faktlar əsasında işıqlandırır və elmi şəkildə ümumiləşdirir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pedaqoji fikir tarixindəki mövqeyi bunlarla məhdudlaşmır. İctimai xadim Haqverdiyev Azərbaycan mədəniyyəti tarixində istedadlı alim kimi də tanınmış və şöhrət qazanmışdır. O, 1924-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının ölkəşünaslıq bürosuna üzv seçilmiş, 1928-ci ildə isə Azərbycanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Onun mətbuatda ədəbiyyata, dilə və incəsənətə dair bir sıra elmi məqalələri dərc olunmuşdur. Bunların sırasında “Müsəlmanlarda teatro”, “Azərbaycanda teatr”, “Molla Nəsrəddin haqqında xatiratım”, “Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası”, “Axundovun həyatı və fəaliyyəti”, “Mirzə Fətəlinin faciəsi”, “Ədəbi dilimiz haqqında”, “Bizim yabılığımız” və sair elmi-publisist əsərləri diqqəti cəlb edir.
Azərbaycan dramaturgiyası Haqverdiyevin simasında özünün ən istedadlı nümayəndələrindən birini tapmışdır. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görədir ki, məşhur fransız ədibi Lui Araqon “Qərb və Şərq divanının zəruriliyi” adlı əsərində bir neçə Azərbaycan yazıçısı ilə yanaşı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin də adını çəkir və onun sənətkarlığını yüksək qiymətləndirmişdir.
Məlumdur ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm də bir rejissor, səhnə xadimi kimi Azərbaycand teatrın yaranması və inkişafı sahəsində əvəzolunmaz xidmətləri olmuşdur. Bu baxımdan, Haqverdiyevi, eyni zamanda, milli teatrın tarixçəsini çox müfəssəl və nəzəri şəkildə, həm də xronoloji ardıcıllıqla keçdiyi inkişaf yolunu ilk dəfə qələmə alan müəllif kimi, başqa sözlə, ilk Azərbaycan teatrşünas-alim kimi də qiymətləndirsək, ancaq həqiqəti təkrar etmiş olarıq. O, “Azərbaycanda teatr” adlı məqaləsində belə bir cəhəti nəzərə çarpdırır ki, Azərbycan teatrı öz tarixi inkişafı yolunda səhnəni “şeytan yuvası” adlandırıb, xalqı ondan uzaqlaşdıran xurafatçı ruhani ideolaqları ilə üz-üzə gəlmişdir. Görkəmli səhnə ustaları isə hər cür təhqir və hədələrə dözmüş, lakin əyilməmişdir. “Azərbaycanda teatr” məqaləsi bu sözlərlə bitir: “O teatr ki, bir zaman yanından keçərkən camaat az qala gözünü yumardı, indi ağzına qədər dolur… Bir zaman hamıya avara və müftəxor görünən dramaturq və artistlər indi şərəf və hörmətlə qarşılanırlar”.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin elmi-nəzəri məqalələrində öz yaradıcılığı və aktyorluğu ilə silinməz iz buraxanlardan biri də mollanəsrəddinçi Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Haqverdiyev “Beş il” adlı məqaləsində yazır ki, ömründə səhnə görməyən Əliqulu Qəmküsar “ilk dəfə səhnəyə çıxıb tamaşaçıları heyrətə gətirdi. Bakı teatr sevənlərindən onu hər kəs “Ölülər” komediyasında Şeyx Nəsrullah rolunda görüb, indi də xəyalından çıxartmayıb. Gözəl natiq, şirin-zəban, dərin fikirli, geniş məlumat sahibi və insanı təəccübə gətirən hafizəli bir vücud idi...”.
Xalqın maariflənməsində teatrın rolunu əvəzsiz sayan mollanəsrəddinçi Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, “1920-ci ildə Azərbaycanda savadsızlar 98 faizi təşkil edirdi. Xalqla danışmaq, onu mədəniyyətə və maarifə çağırmaq üçün ən yaxşı vasitə teatr səhnəsi idi”. Çünki “artist üzünü unluyub acı həqiqətləri sənətin şəkəri ilə şirinlədib camaata yedirdir”. Ancaq qazılar, axundlar teatra “nalayiq yer kimi” baxmış, belə yerə münasibətləri heç də normal olmamışdır. Pedaqoq, dramaturq, tərcüməçi, jurnalist, naşir, həmçinin, “Təzə həyat”, “İttifaq”, “Səda”, “Kavkazeç”, “Sədayi-vətən”, “Sədayi-həqq”, “Sədayi-Qafqaz” qəzetlərinin və “Məzəli” jurnalının redaktoru olmuş Haşım bəy Vəzirovun 1892-ci ildə Şuşada “Evlənmək su içmək deyil” adlı səhnələşdirilmiş komediyasında aktyorlardan birinin “Həzrət Abbasa and olsun” deməsi ilə aləm bir-birinə dəymiş, bununla da 1899-cu ilədək Şuşada teatr göstərilməsinə veto qoyulmuşdur. Ə.Haqverdiyev “Keçmiş günlərdən” adlı məqaləsində əhvalatı belə xatırlayır: “Səhnədə qumar məclisi göstərilirdi. Bir guşədə dörd nəfər əyləşib “dörd aşıq” oynayırlardı. Bir aşığın “alçı” durması üstündə” mübahisə düşür. Oynayanlardan birisi aşığın alçı durduğunu sübut etdikdə, birisi, aşığın alçı durmayıb, ancaq palazın qırışığına söykənib alçıya bənzədiyini söyləyir. Birinci oyunçu öz sözünü isbata yetirmək üçün birdən qışqırdı: “A kişi, Həzrət Abbasa and olsun ki, aşıq alçıdır”. Bu sözlər teatro salonunda bir bomba kimi partlayıb, tamaşaçıların arasında böyük bir qarışıqlığa səbəb oldu. Teatroda olan gənclər: “Bu məlunlar, dinsizlər, Allahı tanımayanlar, araq-çaxır içənlər, nə haqq ilə teatro kimi nalayiq bir yerdə Həzrət Abbasın adını çəkirlər” – deyə xəncər və tapançalara əl atdılar. Teatro yarımçıq pozuldu, “aktyorlar” dal qapıdan qaçdılar. Səhnədə iştirak edən bir müəllim əynindəki qadın paltarını soyunmağa vaxt tapmadığından, öz paltarlarını qoltuğuna alaraq evlərinə qədər qaçmışdı. Sabahısı günü şəhərin gəncləri silahlanıb kənd müəllimlərini avlamağa çıxdılar. Müəllimlər isə hamısı qaçıb öz kəndlərinə getdilər. Müəllim Haşım bəy Vəzirov qapısını bağlayıb evdə gizlənməyə məcbur oldu. Bir axşam Haşım bəy öz qohumlarından bir neçə adam götürüb qazının evinə getdi: Əsərin əl yazması ilə Quranı qazının qarşısına qoyub dedi: “Qazı ağa! Bu mənim yazdığım əsər, oxuya bilərsiniz, ancaq and olsun bu Qurana, “Həzrət Abbas” adını mən kitabıma salmamışam. O nadürüst Bədir (həvəskarın adıdır), dili dinc durmayıb, bu sözləri özündən demişdir”. Qazı inandıqdan sonra cəmaəti sakit etdi”.
Göründüyü kimi, Azərbaycanda dini fanatizmin tüğyan etməsi, yalançı din xadimlərinin isə bundan istifadə edərək teatra, dram sənətinə, ümumiyyətlə desək sivil mədəniyyətin inkişafına mane törədərək xalqın maariflənməsinin qarşısını hər vəchlə alırdılar.
Ə.Haqverdiyev yazır ki, “1905-ci ilə qədər Azərbaycan tamaşaları aktyorlar və həvəskarlar üçün dəhşətli əzab və işgəncədən ibarət idi. Şəhərlərdə (Bakıdan başqa) teatr binaları yox idi”.
Ə.Haqverdiyev xalqın xoşbəxtliyini həmçinin, maarif toxumu səpən xalq məktəblərində, elmdə, təhsildə görürdü. Qızların məktəbə cəlb olunması məsələsini daim düşünənlərdən biri də Haqverdiyev idi. Qızların məktəbə nə qədər həvəs və marağı olsa da atalar qızlarını məktəbə yox, səkkiz yaşından ərə verib başdan rədd etməyi düşünürlər. Ə.Haqverdiyevin qızların təhsili üzərində apardığı maarifləndirmə işi öz işini görməkdə idi. Artıq atalar qızlarının əlindən yapışır və çəkə-çəkə məktəbə aparmaq məcburiyyətində qalırdılar. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, “Bir vaxt olacaq – çox uzaq da çəkməyəcək, – görəssən təsəttürü nisvanın ən mütəəssib tərəfdarı, məsələn: bir nəfər Kərbəlayı Fərzalı qızının qolundan yapışıb küçə ilə aparır və yolda öz dükan qonşusu Məşədi Meydanəli rast gəlir. Məşədi xəbər alır: “Kərbəlayı bu uşağı hara aparırsan?”
Kərbəlayı: “Neyləyim, ay məşədi, Allah zəmanəni dağıtsın! İki qızım evdə böyüyüb qalıblar, hər kəs yaxınlarına düşmür, qardaşım oğluna istədim verəm, almadı, dedi: “Mən gərək oxumuş qız alam”. Gedib bir yəhudi qızı alıb gətirib. Bacım oğlanlarına yalvardım, özün bilərsən biri bir nemka (nemes, alman – K.C.) deyirlər, nə millət deyirlər alıb, biri də bir rus qızına uyub. Kənardan da gəlib istəyən yoxdur, çünki, əvvəla, cahillərimiz xarab olub və bir də deyirlər: Əgər Kərbəlayı Fərzalının qızları yaxşıdırlar, niyə əmiləri, dayıları oğlanlarına getmirlər?” İndi əlacımız kəsilib, aparıram o dağılmış şeytan yuvasına, bəlkə heç olmasa bu qız evdə qalmıya”.
Yazıçının qələmə aldığı “Odabaşının hekayəsi” əsəri də dövrün hacılarını, ruhanilərini ifşa edən gözəl sənət əsəridir. Hekayədə varlanmaq üçün şəxsiyyət və vicdanlarını qara pula satan, öz şəxsi mənafeləri üçün hər cür fırıldağa əl atan, ürəklərində təmiz məhəbbət gəzdirən cavanları zəhərləyib məhv edən xurafatçıların üç üzü hərtərəfli təsvir edilmişdir.
Göründüyü kimi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev nə yolla olursa-olsun, qadını Şərq ətalətindən, qaragüruhçu dinin təsirindən, kölə vəziyyətindən qurtarmağa və ictimai həyata cəlb etməyə çalışmış və azadlıq uğrunda gedən mübarizəni də, mədəni və siyasi tərəqqini də məktəblə əlaqələndirmişdir. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev ünas məktəbinin əsasını qoyanda “dünyada bir murdar ad qalmadı ki, Bakı camaatı o məktəbə qoymasın. Qulağım elə sözlər eşidirdi ki, bütün bədənim titrəşirdi”.
O zaman məktəb adı ilə yaranmış və illər boyu məscidlərdə fəaliyyətini davam etdirən mollaxanalar və başqa milli tədris müəssisələri dövrün tələblərinə qətiyyən cavab vermir, millətin gələcəyi olan uşaqları şikəst edirdilər. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazırdı ki, “məktəblərdə tədris kitabları və camaatın oxuduğu kitablar ancaq “Leyli və Məcnun”, “Gülüstan”, “Bustan”, “Tarixi-Nadir” və bu qəbil İranda çap olunmuş və əksəri fars dilində yazılmış kitablar idi”. Dövr dünyəvi elmlərin tədrisini, gənc nəslin hərtərəfli bilik səviyyəsinə malik olmasını tələb edirdi.
Xalqın təlimi, təhsili, tərbiyəsi ilə bağlı yazılar yazan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm də bir pedaqoq kimi çıxış edərək xalqın maariflənməsində bənzərsiz xidmətləri ilə pedaqoji fikir tariximizi zənginləşdirmişdir. Haqverdiyev gənc nəslin tərbiyəsi, əxlaqı məsələlərinə həmişə ictimai və mədəni inkişaf baxımından yanaşmışdır. O, bu mövzuda yazdığı hekayə, məqalə, felyeton, Azərbaycan xalq pedaqogikası nümunələrində köhnə, çürük təlim-tərbiyə üsullarını tənqid etmiş, uşaqların, gənc nəslin mütərəqqi üsullar əsasında tərbiyələndirilməsinə çalışmışdır. Əbdürrəhim bəyin qarşıya qoyduğu əsas məqsəd kökdən ayrılmamaq, kökə qayıtmaq, milli-mənəvi dəyərləri qorumaq olmuşdur. Onun ən böyük və nəcib arzularından biri də uşaqları vətənə, xalqın adət və ənənələrinə və ya milli dəyərlərə məhəbbət ruhunda böyütmək, onlara mədəni vərdişlər, müsbət əxlaq normaları aşılamaq və gələcək nəslə ərmağan etmək ideyası idi.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan xalqını vətəni sevməyə, onu düşməndən qorumağa, həqiqi vətənpərvər olmağa çağırırdı. Onlara həyatın mənasını başa salmağa çalışır, öz azadlıq və xoş gələcəyi uğrunda vuruş meydanına çağırırdı. Ə.Haqverdiyev “Həmşəri” adlı felyetonunda Cənubi Azərbaycan xalqını möhkəm iradəli, mübariz, qorxu bilməyən nəsil tərbiyə etməyə çağırırdı.
Ə.Haqverdiyev hər cür vətənpərvərlik hissindən məhrum olan, namus, mədəniyyət, insaniyyət, humanizm, səmimiyyət məfhumlarını tapdalayan şöhrətpərəstləri bir şəkildə tənqid atəşinə tuturdu. Bu nöqteyi-nəzərdən Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin “Marallarım” əsəri çox xarakterikdir. Abbas Zamanovun da qeyd etdiyi kimi “Marallarım”da böyük bədii ümumiləşdirmə vardır”. Belə məlum olur ki, Dəccəlabad maralları məclis qayırıb bir “üsuli-cədid” məktəbi acmaq fikrinə düşürlər. Sonra başlayırlar ki, məktəbin adını nə qoyaq? “Biri deyir: “Məktəbi-şamatət”, biri – “Ləamət”, biri – “Nədamət”, biri – “İftizah”, biri – “İzmehlal”… Sədr təklif edir: “Mədrəseyi-töhmət”. Bu ad məclis tərəfindən qəbul olunduqdan sonra Tehrandan iki müəllim gəlir və dərs deyir. Bunu eşidən Konsul Ağa məktəbə gəlir və müdirdən proqramla tanış olmasını istəyir.
“Müdir başlayır bir-bir oxumağa:
Əvvəlinci: “Vətən – Zavallının əşarından.
Konsul ilan çalmış tək sıçrayır:
Amandı, nə fikirdəsən?
Xan, necə?
Rəhmətlik oğlu, rusun qoşunu Ərdəbildə əyləşib, sən vətən sözünü dilinə gətirirsən? Bəlkə sabah gəlib məktəbi bağladılar.
Eybi yoxdur, bu dursun.İkincisi: “Ayıl ey milləti-İran, oyan bu xabi-qəflətdən”
Ay xanəxarab dayan!
Nə oldu, xan?
Xanəxarab! Rus Təbrizdə əyləşib! Sən milləti-İran sözü danışırsan. Bundan sonra əlbəttə gərək “millət” sözü ortalığa çıxmasın!
Xub, bu da dursun. Üçüncü:
Bir günü tülkü girdi bir bağa,
Baxdı orada sola, həm sağa,
Gördü o bağda üzüm saralıb,
Konsulun bığları əcəb qaralıb.
Bax budur ha, belə-belə əşardan oxut, xalq da ləzzət aparsın. Və bir də çalış qiyamət, insaniyyət, mürüvvət, həmiyyət, ittihad, namus, qeyrət, mədəniyyət sözləri ortalığa gəlməsin!”.
Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev Cənubi Azərbaycanda yaşayan türklərin nümunəsində Şərq xalqlarının cəhalət zəncirini qırmağa, onları vahid bir qüvvə ilə birləşməyə və birləşərək ölkənin varını, yoxunu talayan imperialistləri ölkədən çıxarmağa və daxilindəki istismar dünyasını dağıtmağa çalışmışdır.
Bu gün Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərləri təkcə ana dilində Azərbaycanda deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində (Rusiyada, Gürcüstanda, Litvada, Taciqistanda, Qırğızıstanda, Bolqarıstanda, Türkiyədə, Almaniyada və s.) müxtəlif dillərdə çap olunmuşdur.
Sonda qeyd edək ki, əsrlərdən əsrlərə süzülərək gələn xalq pedaqogikası nümunələri – nağıllar, tapmacalar, bayatılar, xalq mahnıları, mövsüm-mərasim nəğmələri, aşıq şeirləri, dastanlar, xalq tamaşaları və s. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığında mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasının mühüm vasitələrindən biri olmuş, hələ təlim və tərbiyə haqqında elm olan pedaqogika yaranmazdan əvvəl gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlər əsasında tərbiyə edilməsində müstəsna rolunu qeyd etmişdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığından qidalanan hər bir oxucuya aydın olur ki, gənc nəslin təlim, tərbiyə və təhsili, elmi-pedaqoji fikrin inkişafı, şübhəsiz ki, xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərindən, soy kökündən qidalanmışdır.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyat və yaradıcılıq
yolu o qədər zəngin və rəngarəngdir ki, bəzən “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində gizli imzalarla “Ceyranəli”, “Xortdan”, “Həkimi-Nunisəğir”, “Lağlağı”, “Mozalan”, “Süpürgəsaqqal” kimi (1906-1931), bəzən ali məktəb auditoriyasında mühazirə oxuyan müəllim-pedaqoq kimi (1921-1931), gahdan masa arxasında oturan nasir, dramaturq, tərcüməçi kimi, gahdan da dirijor kürsüsündə (pultunda), rejissor kimi səhnədə özünə mənəvi abidə ucaltmışdır.Müəllif öz ecazkar qələmi ilə xalqımızı avamlıqdan, cəhalətdən, nadanlıqdan, onu kölgə kimi izləyən mövhumatçılığın, xurafatçılığın təsirindən qurtarmağa çağırmışdır.
Öz sevimli xalqının yeni həyata olan arzu və istəyini bədii yaradıcılığında məharətlə əks etdirən humanist sənətkar dövrünün mütərəqqi ideyalarından ilham almış, müxtəlif imzalarla “Molla Nəsrəddin” jurnlında çıxış edərək xalqını elmə, maarifə səsləmişdir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev pedaqoji fikir tarixində bir tərcüməçi kimi də şöhrət tapmışdır. Görkəmli ədib Maksim Qorkinin “İzergil qarı”, “Makar Çudra”, “Arxip baba və Lyonka”, “Xan və oğru”, Anton Povlaviç Çexovun “Kontrabas romanı”, “Sirr”, “Nadinc uşaq”, “Dəhşətli gecə”, “Şir və Xurşid”, Çirikovun “Yəhudilər”, Vlyam Şekspirin “Hamlet” və “Kral Lir”, Volterin “Soltan Osman”, Şillerin “Qaçaqlar” və “Vilhelm Tel”, Emil Zolyanın “Qazmaçılar”, Andersenin “Şahın təzə libası” və “Bülbüllər”, İ.Krılovun “At və eşşək” s. əsərləri də tərcümə etməklə, azərbaycanlı oxucuların bu görkəmli yazıçı və şairlərin yaradıcılığı ilə tanış olmasına kömək göstərmişdir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Maksim Qorkidən tərcümələr etməklə yanaşı bu dahi yazıçı haqqında həm də böyük bir məqalə yazmışdır. “Maksim Qorkinin həyat və yaradıcılığı” adlanan bu məqalədə müəllifin Qorkinin həyat və yaradıcılığına dərindən bələd olduğunu çox aydın göstərir. Haqverdiyev məqalədə Maksim Qorkinin zəhmət və məşəqqətlə keçən həyatını təsvir etməklə bərabər, yazıçının həyat idealını, yaradıcılıq qaynaqlarını üç dövrə bölərək faktlar əsasında işıqlandırır və elmi şəkildə ümumiləşdirir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pedaqoji fikir tarixindəki mövqeyi bunlarla məhdudlaşmır. İctimai xadim Haqverdiyev Azərbaycan mədəniyyəti tarixində istedadlı alim kimi də tanınmış və şöhrət qazanmışdır. O, 1924-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının ölkəşünaslıq bürosuna üzv seçilmiş, 1928-ci ildə isə Azərbycanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Onun mətbuatda ədəbiyyata, dilə və incəsənətə dair bir sıra elmi məqalələri dərc olunmuşdur. Bunların sırasında “Müsəlmanlarda teatro”, “Azərbaycanda teatr”, “Molla Nəsrəddin haqqında xatiratım”, “Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası”, “Axundovun həyatı və fəaliyyəti”, “Mirzə Fətəlinin faciəsi”, “Ədəbi dilimiz haqqında”, “Bizim yabılığımız” və sair elmi-publisist əsərləri diqqəti cəlb edir.
Azərbaycan dramaturgiyası Haqverdiyevin simasında özünün ən istedadlı nümayəndələrindən birini tapmışdır. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görədir ki, məşhur fransız ədibi Lui Araqon “Qərb və Şərq divanının zəruriliyi” adlı əsərində bir neçə Azərbaycan yazıçısı ilə yanaşı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin də adını çəkir və onun sənətkarlığını yüksək qiymətləndirmişdir.
Məlumdur ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm də bir rejissor, səhnə xadimi kimi Azərbaycand teatrın yaranması və inkişafı sahəsində əvəzolunmaz xidmətləri olmuşdur. Bu baxımdan, Haqverdiyevi, eyni zamanda, milli teatrın tarixçəsini çox müfəssəl və nəzəri şəkildə, həm də xronoloji ardıcıllıqla keçdiyi inkişaf yolunu ilk dəfə qələmə alan müəllif kimi, başqa sözlə, ilk Azərbaycan teatrşünas-alim kimi də qiymətləndirsək, ancaq həqiqəti təkrar etmiş olarıq. O, “Azərbaycanda teatr” adlı məqaləsində belə bir cəhəti nəzərə çarpdırır ki, Azərbycan teatrı öz tarixi inkişafı yolunda səhnəni “şeytan yuvası” adlandırıb, xalqı ondan uzaqlaşdıran xurafatçı ruhani ideolaqları ilə üz-üzə gəlmişdir. Görkəmli səhnə ustaları isə hər cür təhqir və hədələrə dözmüş, lakin əyilməmişdir. “Azərbaycanda teatr” məqaləsi bu sözlərlə bitir: “O teatr ki, bir zaman yanından keçərkən camaat az qala gözünü yumardı, indi ağzına qədər dolur… Bir zaman hamıya avara və müftəxor görünən dramaturq və artistlər indi şərəf və hörmətlə qarşılanırlar”.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin elmi-nəzəri məqalələrində öz yaradıcılığı və aktyorluğu ilə silinməz iz buraxanlardan biri də mollanəsrəddinçi Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Haqverdiyev “Beş il” adlı məqaləsində yazır ki, ömründə səhnə görməyən Əliqulu Qəmküsar “ilk dəfə səhnəyə çıxıb tamaşaçıları heyrətə gətirdi. Bakı teatr sevənlərindən onu hər kəs “Ölülər” komediyasında Şeyx Nəsrullah rolunda görüb, indi də xəyalından çıxartmayıb. Gözəl natiq, şirin-zəban, dərin fikirli, geniş məlumat sahibi və insanı təəccübə gətirən hafizəli bir vücud idi...”.
Xalqın maariflənməsində teatrın rolunu əvəzsiz sayan mollanəsrəddinçi Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, “1920-ci ildə Azərbaycanda savadsızlar 98 faizi təşkil edirdi. Xalqla danışmaq, onu mədəniyyətə və maarifə çağırmaq üçün ən yaxşı vasitə teatr səhnəsi idi”. Çünki “artist üzünü unluyub acı həqiqətləri sənətin şəkəri ilə şirinlədib camaata yedirdir”. Ancaq qazılar, axundlar teatra “nalayiq yer kimi” baxmış, belə yerə münasibətləri heç də normal olmamışdır. Pedaqoq, dramaturq, tərcüməçi, jurnalist, naşir, həmçinin, “Təzə həyat”, “İttifaq”, “Səda”, “Kavkazeç”, “Sədayi-vətən”, “Sədayi-həqq”, “Sədayi-Qafqaz” qəzetlərinin və “Məzəli” jurnalının redaktoru olmuş Haşım bəy Vəzirovun 1892-ci ildə Şuşada “Evlənmək su içmək deyil” adlı səhnələşdirilmiş komediyasında aktyorlardan birinin “Həzrət Abbasa and olsun” deməsi ilə aləm bir-birinə dəymiş, bununla da 1899-cu ilədək Şuşada teatr göstərilməsinə veto qoyulmuşdur. Ə.Haqverdiyev “Keçmiş günlərdən” adlı məqaləsində əhvalatı belə xatırlayır: “Səhnədə qumar məclisi göstərilirdi. Bir guşədə dörd nəfər əyləşib “dörd aşıq” oynayırlardı. Bir aşığın “alçı” durması üstündə” mübahisə düşür. Oynayanlardan birisi aşığın alçı durduğunu sübut etdikdə, birisi, aşığın alçı durmayıb, ancaq palazın qırışığına söykənib alçıya bənzədiyini söyləyir. Birinci oyunçu öz sözünü isbata yetirmək üçün birdən qışqırdı: “A kişi, Həzrət Abbasa and olsun ki, aşıq alçıdır”. Bu sözlər teatro salonunda bir bomba kimi partlayıb, tamaşaçıların arasında böyük bir qarışıqlığa səbəb oldu. Teatroda olan gənclər: “Bu məlunlar, dinsizlər, Allahı tanımayanlar, araq-çaxır içənlər, nə haqq ilə teatro kimi nalayiq bir yerdə Həzrət Abbasın adını çəkirlər” – deyə xəncər və tapançalara əl atdılar. Teatro yarımçıq pozuldu, “aktyorlar” dal qapıdan qaçdılar. Səhnədə iştirak edən bir müəllim əynindəki qadın paltarını soyunmağa vaxt tapmadığından, öz paltarlarını qoltuğuna alaraq evlərinə qədər qaçmışdı. Sabahısı günü şəhərin gəncləri silahlanıb kənd müəllimlərini avlamağa çıxdılar. Müəllimlər isə hamısı qaçıb öz kəndlərinə getdilər. Müəllim Haşım bəy Vəzirov qapısını bağlayıb evdə gizlənməyə məcbur oldu. Bir axşam Haşım bəy öz qohumlarından bir neçə adam götürüb qazının evinə getdi: Əsərin əl yazması ilə Quranı qazının qarşısına qoyub dedi: “Qazı ağa! Bu mənim yazdığım əsər, oxuya bilərsiniz, ancaq and olsun bu Qurana, “Həzrət Abbas” adını mən kitabıma salmamışam. O nadürüst Bədir (həvəskarın adıdır), dili dinc durmayıb, bu sözləri özündən demişdir”. Qazı inandıqdan sonra cəmaəti sakit etdi”.
Göründüyü kimi, Azərbaycanda dini fanatizmin tüğyan etməsi, yalançı din xadimlərinin isə bundan istifadə edərək teatra, dram sənətinə, ümumiyyətlə desək sivil mədəniyyətin inkişafına mane törədərək xalqın maariflənməsinin qarşısını hər vəchlə alırdılar.
Ə.Haqverdiyev yazır ki, “1905-ci ilə qədər Azərbaycan tamaşaları aktyorlar və həvəskarlar üçün dəhşətli əzab və işgəncədən ibarət idi. Şəhərlərdə (Bakıdan başqa) teatr binaları yox idi”.
Ə.Haqverdiyev xalqın xoşbəxtliyini həmçinin, maarif toxumu səpən xalq məktəblərində, elmdə, təhsildə görürdü. Qızların məktəbə cəlb olunması məsələsini daim düşünənlərdən biri də Haqverdiyev idi. Qızların məktəbə nə qədər həvəs və marağı olsa da atalar qızlarını məktəbə yox, səkkiz yaşından ərə verib başdan rədd etməyi düşünürlər. Ə.Haqverdiyevin qızların təhsili üzərində apardığı maarifləndirmə işi öz işini görməkdə idi. Artıq atalar qızlarının əlindən yapışır və çəkə-çəkə məktəbə aparmaq məcburiyyətində qalırdılar. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, “Bir vaxt olacaq – çox uzaq da çəkməyəcək, – görəssən təsəttürü nisvanın ən mütəəssib tərəfdarı, məsələn: bir nəfər Kərbəlayı Fərzalı qızının qolundan yapışıb küçə ilə aparır və yolda öz dükan qonşusu Məşədi Meydanəli rast gəlir. Məşədi xəbər alır: “Kərbəlayı bu uşağı hara aparırsan?”
Kərbəlayı: “Neyləyim, ay məşədi, Allah zəmanəni dağıtsın! İki qızım evdə böyüyüb qalıblar, hər kəs yaxınlarına düşmür, qardaşım oğluna istədim verəm, almadı, dedi: “Mən gərək oxumuş qız alam”. Gedib bir yəhudi qızı alıb gətirib. Bacım oğlanlarına yalvardım, özün bilərsən biri bir nemka (nemes, alman – K.C.) deyirlər, nə millət deyirlər alıb, biri də bir rus qızına uyub. Kənardan da gəlib istəyən yoxdur, çünki, əvvəla, cahillərimiz xarab olub və bir də deyirlər: Əgər Kərbəlayı Fərzalının qızları yaxşıdırlar, niyə əmiləri, dayıları oğlanlarına getmirlər?” İndi əlacımız kəsilib, aparıram o dağılmış şeytan yuvasına, bəlkə heç olmasa bu qız evdə qalmıya”.
Yazıçının qələmə aldığı “Odabaşının hekayəsi” əsəri də dövrün hacılarını, ruhanilərini ifşa edən gözəl sənət əsəridir. Hekayədə varlanmaq üçün şəxsiyyət və vicdanlarını qara pula satan, öz şəxsi mənafeləri üçün hər cür fırıldağa əl atan, ürəklərində təmiz məhəbbət gəzdirən cavanları zəhərləyib məhv edən xurafatçıların üç üzü hərtərəfli təsvir edilmişdir.
Göründüyü kimi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev nə yolla olursa-olsun, qadını Şərq ətalətindən, qaragüruhçu dinin təsirindən, kölə vəziyyətindən qurtarmağa və ictimai həyata cəlb etməyə çalışmış və azadlıq uğrunda gedən mübarizəni də, mədəni və siyasi tərəqqini də məktəblə əlaqələndirmişdir. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazır ki, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev ünas məktəbinin əsasını qoyanda “dünyada bir murdar ad qalmadı ki, Bakı camaatı o məktəbə qoymasın. Qulağım elə sözlər eşidirdi ki, bütün bədənim titrəşirdi”.
O zaman məktəb adı ilə yaranmış və illər boyu məscidlərdə fəaliyyətini davam etdirən mollaxanalar və başqa milli tədris müəssisələri dövrün tələblərinə qətiyyən cavab vermir, millətin gələcəyi olan uşaqları şikəst edirdilər. Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev yazırdı ki, “məktəblərdə tədris kitabları və camaatın oxuduğu kitablar ancaq “Leyli və Məcnun”, “Gülüstan”, “Bustan”, “Tarixi-Nadir” və bu qəbil İranda çap olunmuş və əksəri fars dilində yazılmış kitablar idi”. Dövr dünyəvi elmlərin tədrisini, gənc nəslin hərtərəfli bilik səviyyəsinə malik olmasını tələb edirdi.
Xalqın təlimi, təhsili, tərbiyəsi ilə bağlı yazılar yazan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm də bir pedaqoq kimi çıxış edərək xalqın maariflənməsində bənzərsiz xidmətləri ilə pedaqoji fikir tariximizi zənginləşdirmişdir. Haqverdiyev gənc nəslin tərbiyəsi, əxlaqı məsələlərinə həmişə ictimai və mədəni inkişaf baxımından yanaşmışdır. O, bu mövzuda yazdığı hekayə, məqalə, felyeton, Azərbaycan xalq pedaqogikası nümunələrində köhnə, çürük təlim-tərbiyə üsullarını tənqid etmiş, uşaqların, gənc nəslin mütərəqqi üsullar əsasında tərbiyələndirilməsinə çalışmışdır. Əbdürrəhim bəyin qarşıya qoyduğu əsas məqsəd kökdən ayrılmamaq, kökə qayıtmaq, milli-mənəvi dəyərləri qorumaq olmuşdur. Onun ən böyük və nəcib arzularından biri də uşaqları vətənə, xalqın adət və ənənələrinə və ya milli dəyərlərə məhəbbət ruhunda böyütmək, onlara mədəni vərdişlər, müsbət əxlaq normaları aşılamaq və gələcək nəslə ərmağan etmək ideyası idi.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan xalqını vətəni sevməyə, onu düşməndən qorumağa, həqiqi vətənpərvər olmağa çağırırdı. Onlara həyatın mənasını başa salmağa çalışır, öz azadlıq və xoş gələcəyi uğrunda vuruş meydanına çağırırdı. Ə.Haqverdiyev “Həmşəri” adlı felyetonunda Cənubi Azərbaycan xalqını möhkəm iradəli, mübariz, qorxu bilməyən nəsil tərbiyə etməyə çağırırdı.
Ə.Haqverdiyev hər cür vətənpərvərlik hissindən məhrum olan, namus, mədəniyyət, insaniyyət, humanizm, səmimiyyət məfhumlarını tapdalayan şöhrətpərəstləri bir şəkildə tənqid atəşinə tuturdu. Bu nöqteyi-nəzərdən Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin “Marallarım” əsəri çox xarakterikdir. Abbas Zamanovun da qeyd etdiyi kimi “Marallarım”da böyük bədii ümumiləşdirmə vardır”. Belə məlum olur ki, Dəccəlabad maralları məclis qayırıb bir “üsuli-cədid” məktəbi acmaq fikrinə düşürlər. Sonra başlayırlar ki, məktəbin adını nə qoyaq? “Biri deyir: “Məktəbi-şamatət”, biri – “Ləamət”, biri – “Nədamət”, biri – “İftizah”, biri – “İzmehlal”… Sədr təklif edir: “Mədrəseyi-töhmət”. Bu ad məclis tərəfindən qəbul olunduqdan sonra Tehrandan iki müəllim gəlir və dərs deyir. Bunu eşidən Konsul Ağa məktəbə gəlir və müdirdən proqramla tanış olmasını istəyir.
“Müdir başlayır bir-bir oxumağa:
Əvvəlinci: “Vətən – Zavallının əşarından.
Konsul ilan çalmış tək sıçrayır:
Amandı, nə fikirdəsən?
Xan, necə?
Rəhmətlik oğlu, rusun qoşunu Ərdəbildə əyləşib, sən vətən sözünü dilinə gətirirsən? Bəlkə sabah gəlib məktəbi bağladılar.
Eybi yoxdur, bu dursun.İkincisi: “Ayıl ey milləti-İran, oyan bu xabi-qəflətdən”
Ay xanəxarab dayan!
Nə oldu, xan?
Xanəxarab! Rus Təbrizdə əyləşib! Sən milləti-İran sözü danışırsan. Bundan sonra əlbəttə gərək “millət” sözü ortalığa çıxmasın!
Xub, bu da dursun. Üçüncü:
Bir günü tülkü girdi bir bağa,
Baxdı orada sola, həm sağa,
Gördü o bağda üzüm saralıb,
Konsulun bığları əcəb qaralıb.
Bax budur ha, belə-belə əşardan oxut, xalq da ləzzət aparsın. Və bir də çalış qiyamət, insaniyyət, mürüvvət, həmiyyət, ittihad, namus, qeyrət, mədəniyyət sözləri ortalığa gəlməsin!”.
Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev Cənubi Azərbaycanda yaşayan türklərin nümunəsində Şərq xalqlarının cəhalət zəncirini qırmağa, onları vahid bir qüvvə ilə birləşməyə və birləşərək ölkənin varını, yoxunu talayan imperialistləri ölkədən çıxarmağa və daxilindəki istismar dünyasını dağıtmağa çalışmışdır.
Bu gün Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərləri təkcə ana dilində Azərbaycanda deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində (Rusiyada, Gürcüstanda, Litvada, Taciqistanda, Qırğızıstanda, Bolqarıstanda, Türkiyədə, Almaniyada və s.) müxtəlif dillərdə çap olunmuşdur.
Sonda qeyd edək ki, əsrlərdən əsrlərə süzülərək gələn xalq pedaqogikası nümunələri – nağıllar, tapmacalar, bayatılar, xalq mahnıları, mövsüm-mərasim nəğmələri, aşıq şeirləri, dastanlar, xalq tamaşaları və s. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığında mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasının mühüm vasitələrindən biri olmuş, hələ təlim və tərbiyə haqqında elm olan pedaqogika yaranmazdan əvvəl gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlər əsasında tərbiyə edilməsində müstəsna rolunu qeyd etmişdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığından qidalanan hər bir oxucuya aydın olur ki, gənc nəslin təlim, tərbiyə və təhsili, elmi-pedaqoji fikrin inkişafı, şübhəsiz ki, xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərindən, soy kökündən qidalanmışdır.
Müəllif: KAMAL CAMALOVPedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Respublikasinin Əməkdar müəllimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Mənbə: modern.az
