Dualar, alqışlar və qarğışlar
Dualar, alqışlar və qarğışlar
Qarğışlar, dualar, alqışlar təbiət, cəmiyyət hadisələrinə münasibətlərində yaranması və etiqadlarının ifadəsidir. Qarşı tərəflərin bir-birlərinə arzu-istəklərini ifadə edən dualar, ümumi şəkildə konkret zaman içində olmaması səbəbindən, andlar etnoqrafiyanın etiket bölməsinə daxil olur.
Yəni dualar zaman və məkandan asılı olmayaraq, birinin başqasına uğur istəyi ilə deyilir, söylənilir. Bu səbəbdən mərasim, mərasim ayini növü ola bilmir. Bununla belə, bir sıra hallarda mərasimlər, ayinlər keçirilən vaxtlarda da, söylənilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da boyların sonluğunda bildirilir ki, igidlərin uğuru, yaxud kafirlər üzərində qələbələr şərafinə mərasimlər keçirilir. Bu mərasimlərdə iştirak edən Dədə Qorqud dualar söyləyir: Yerli qara dağların yıxılmasın! Kölgəlicə qaba ağacın qurumasın. Qamin aqan görkli suyun qurumasın! Qanadların ucları qırılmasın! Ötkən ağ-boz atın büdrəməsin! Çalışanda qara polat üz qılıncın gödəlməsini şərkən ala göndərin ufanmasın! Ağbirçəkli anan yeri behişt olsun! Ağ saqqallı baban yeri uçmaq olsun! Haqq çırağın yana dursun! Qadir Tanrı səni düşməninə möhtac eyləməsin! Axır-sonu ari camaldan ayırmasın! «Amin» deyənlər behişt görsün! Ağ alınanda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun! Allah verən ümüdün kəsilməsin! Yığışdırsun-duruşdursun günahınızı adı görkli Məhəmməd Mustafa səni bağışlasın! Oğullar qarındaşdan ayırmasın!
Azərbaycanın folklorşünas alimi Bəhlul Abdulla yazır: «Məzmun və deyiliş baxımından dualar alqışlara çox yaxındır. Ayrı-ayrı müstəqil nıəfhum olan „alqış“la „dua“ bəzən paralel şəkildə deyilir. „Kitabi-Dədə Qorqud“da övladı olmayan Dirsə xana məsləhət görülür ki, acları doyursa, onları geyindirsə, borcluları borcdan qurtarsa, Tanrının inayəti ilə övladı ola bilər. Dirsə xan belə də edir. Eyni zamanda, o, böyük bir mərasim düzənləyir. Oğuz bəylərini evlərinə qonaq çağırır. Boyda deyilir ki, mərasimdə nə üçün iştirak etdiklərini bilən bəylər „əl götürdülər, hacət dilədilər. Bir ağzıdualının alqışıyla Allah-Taala bir əyal verdi: Xatını hamilə oldu, bir neçə müddətdən sonra, bir oğlan doğuldu“. Yaxud alqış-qarğışın dua funksiyası yerinə yetirməsi dastandakı „Ol zamanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcab olurdu“ qənaəti ilə dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur.
Canlı danışıqda müşahidə olunan duaların böyük bir qismini bilavasitə islam dini ifadələri təşkil edir: »Allah-Taala səni düşmənə möhtac eləməsin", «Allah-Taalanın köməyi ilə heç vaxt „nə edim, necə edim?“ deməyəsən», «Ey Uca Tanrı, süfrəmizin bərəkətini bol eylə. Bizi çörəklə imtahana çəkmə», «Ey Qadir Tanrı, dərgahına əl qaldırıb, dua eləyirəm ki, bütün gedənlər sağ-salamat evlərinə dönsün, mənim də bircə balam onların içində», «Ya on iki imam, düşmənlərimizi zəlili-xar eylə» və s. Bu sayaq dualardan sonra, adətən, «amin!» deyilir.
Duaların bir qismi də şəxsi münasibətlər nəticəsində yaranır. Görülən xeyirxah işin müqabilində bir kimsə digərinə «Başlıca olasan», «Bir əkib — beş götürəsən», «Dost-düşmən yanında üzüağ olasan», «Kölgən üstümüzdən əskik olmasın» və s. şəkildə dualar söylənilir".
Sözün sehr gücünə inamı əks etdirən «alqış» və «qarğış»ın yaranması əski mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Bəllidir ki, ruhlar bir varlıq kimi zənn edilməklə, ibtidai dünyabaxışı sistemində «xeyirxah» və «bədxah» deyə iki qismə ayrılır. Əsatirə görə, bu ruhlar insanların həyatlarında çox mühüm rol oynayırlar. Adamların arzu və istəyini müsbət və mənfi mənada həyata keçirən, onları müəyyən bir işə sövq edən də guya elə bu ruhlardır. Elə «alqış»dakı «al» da, «qarğış»dakı, əslində, «qara» da ruh adlarıdır. Bunlardan birincisi uğurun, ikincisi isə uğursuzluğun rəmzidir. Sözsüz, bu adların hər ikisində çoxmənalılıq da vardır. «Al» bir sıra digər məna çalarları ilə yanaşı, həm də nəsil, tayfa, hiylə və yalan deməkdir. Ümumiyyətlə, qədim tarixli «al» leksik vahidinin qoşulduğu sözlər çoxdur. Onlardan ikisini — «alov» və «alçı» sözlərinin işlənmə məqamına diqqət edək. Dilimizdə işlənən «alov dili» ifadəsi, «Səni görüm alov aparsın», «Alov aparmış» qarğışları «al»ın canlı varlıq olmasına şahidlik edir. «Alçı»nın isə daşıdığı mənası bütün çağlarda müsbət olmuşdur. "Alçı" qoyunun dizindən çıxarılan aşığın bir üzünə verilən addır və aşığın bir üzü uğur və xoşbəxtlik əlaməti bildirir. Filankəsin (ad deyilir) aşığı alçı durur (durub). Buradakı «aşığı alçı durub» söyləməsi «baxtı gətirib», «işi uğurludur» mənasındadır.İnsanlar tarix boyu «al» və «qara»ya uyğun söz və şəkilçilər qoşmaqla alqışlar və qarğışlar yaratmışlar. «Qaragünlü», «qarabəxt», «qaradiş», «qarasu», «qara-yaxa», «qaraqabaq», «qaragünlü», «qarabasma» və s. ifadələr, sözsüz ki, «qara» ilə bağlıdır. Burada «qarabasma» («qarabasdı») ifadəsi xüsusi maraq doğurur. Azərbaycanda indinin özündə də «Məni qara basır», «Qara məni basınca, mən qaranı basım» deyilir. Buradakı «qara», bilavasitə xofla, qorxu ilə bağlı olub insanlara bəla gətirən şər qüvvənin, bədxah ruhun adıdır.
İstər «alqış», istərsə də «qarğış» ifadələrindəki «qış//ğış», əslində, çağırmaq, səsləmək, söyləmək mənasında olan «qışqırmaq» felindəndir. «Qışqırmaq» özü də aşağıdakı mənanı daşıyır: a) sadəcə olaraq, qışqırıq ilə kimisə səsləmək, çağırmaq; b) qışqırığın özünə bir «qara» da qoşulur və «qara qışqırıq» mənasın alır. Bu da mənfi mənalı ifadə olub hay-küyçünün, özündən müştəbeh olanın xasiyyətini səciyyələndirir.
B.Abdullanın fikrincə, məişətdə alqış və qarğışlar insanların arzu və istəklərinin həyata keçəcəyi inamı ifadə edir. Alqış və qarğışların yaranıb-formalaşmasına insanların təbiətdə əsrarəngizlik qarşısında naşı olmaları da təsir göstərmişdir. Bir az da açıq deyilsə, bu, hələ o vaxtlardır ki, əfsun-ovsuna, sözün sehrli gücünə inam və etiqad çox qüvvətlidir. Hətta bu vaxtlarda alqış və qarğışın həyata keçəcəyinə o qədər inanılıb. Onun nahaq, ünvansız söylənilməsi ilə böyük fəlakətin və uğursuzluğun baş verəcəyi düşünülüb. Odur ki, belə halda tezliklə səhvi düzəltməyə, bununla da, xüsusilə, qarğışın törədəcəyi qada-balanı sovuşdurmağa cəhd edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Dirsə xanın xanımı oğlu Buğacı Qazılıq dağında qan içində olduğunu gördükdə, dağa qarğış söyləyir.
Qədim zamanlarda insanlar düşünüblər ki, alqış və qarğışı söyləməyə təhrik edən, onları həyata keçirən də, elə ruhlardır. Astral görüşlərlə bağlı «Tapdıq» nağılında Şəms Tapdığı yerə çırpıb, başını kəsmək istəyəndə, o deyir: — Ey pəhləvan, igid basdığını kəsməz. Məni öldürmə, qoy gedim, bacımı azad edim. Bacımın üzünü görməmiş ölsəm, ruhum sənə qarğış elər.
«Qurbani» dastanında isə, adamlar haqq aşığı saydıqları Qurbaninin ahından qorxuya düşür və onun ölümünə fərman verən Ziyad xana: — Xan, aşığın ah-vəbalı tutar. Bunu öldürmə, — deyə yalvarırlar. Alqış və qarğışların söylənilməsi üçün bəzən qabaqcadan zəmin, şərait hazırlanır. Belə halda mifoloji obrazlara da müraciət olunur. Bu baxımdan, Yel baba, Xızır baba, Əkinçi (Cütçü) baba, Dağ baba, Şah baba, Piri baba, Ata baba, Aran baba, Baba Sücəddin, Baba Dərviş, Aldədə və b. bu sıradan olanlar ayrıca maraq doğurur.
Əkinçi baba ilk zəhmətkeş insandır və torpağı əkib-becərməyin binasını o qoymuşdur. Bu işi ondan öyrənən insanlar sonralar əkinçini baba ucalığına qaldırıb qutsallaşdırmış, ona əkin hamisi kimi baxmışlar. İndinin özündə belə, adamlar özlərini bu əkin hamisinə oxşadaraq, "Əkinçi babayam", «Cütçü babayam» ifadələrini işlətməkdədirlər.
Xızırla İlyas arasında olduğu kimi, Yel baba ilə Əkinçi baba arasında da bir yaxınlıq və qohumluq bağlılığı vardır. Bu qohumluq və yaxınlıq barədə əfsanə də var. Deyirlər ki, Yel baba ilə Əkinçi baba qardaş imişlər. Əkinçi baba buğda əkər-biçər, Yel baba isə onu xırmanda döyüb sovurar, sonra da başqalarına kömək edib, əvəzində pay alarmış. Bir kərə adamlar buğdanı döyüb gözləyirlər ki, Yel baba gəlib sovursun. Amma Yel baba gəlmir ki, gəlmir. Səbri tükənən adamlar özləri buğdanı sovurmağa başlayırlar və Yel babanın xeyirxah əməllər sahibi olmasını söyləməyə imkan verirlər. Bu, doğrudan da belədir. Totemist, animist görüşləri özündə yaşadan «Göyçək Fatma» nağılında Fatmanın məşəqqətli yaşayışından pəjmürdə olan Yel baba yardım etmək fıkrinə düşür. Nağılda deyilirki, o, Fatmanın yumağını götürüb aparanda, Göyçək Fatma: «A Yel baba, yumağımı aparma» - deyə onun arxasınca yüyürdü. Yel baba yumağı aparıb bir evin bacasından içəri salır. Qarı nənə Fatmanın ağıllı-kamallı bir qız olduğunu görüb, ona alqış söyləyir. Bu alqış sayəsində «Fatma elə bir qız oldu ki, heç misli-bərabəri olmadı. Aya dedi sən çıxma, mən çıxacam, günə dedi sən çıxma, mən çıxacam. Yanaqlar qıpqırmızı alma kimi, dolaqları dişləri inci, gözü maral gözü». Elə Fatmanın xoşbəxt günləri də bundan sonra başlanır.
«Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında da alqış və qarğışların söylənilməsinə görə sıra mifoloji obrazların iştirakı müşahidə olunur. «Təpəgöz» boyunda mifik obrazlar olan pəri qızlardan söz açılır. Bəlli olduğu üzrə, xalq yaradıcılığı örnəklərindən olan pəri qızlar həm xeyirxah, həm də bədxah olurlar. Xatırlanan boyda isə pəri qızlar müsbət səciyyəlidir. O, Oğuz eli üçün bəlaya çevrilmiş Təpəgözün anasıdır. Təpəgözün basılmaz olmasına da səbəb, məhz odur. Belə ki, ana oğlunun barmağına üzük taxaraq, onu sehrli etmiş, «Oğul! Sənə ox batmasın! Tənini qılınc kəsməsin» deyə alqış diləmişdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsində animist, totemist inam da çox qüvvətlidir. Elə bu inamın nəticəsidir ki, burada suya ehtiramla yanaşılır, Oğuzun yol göstəricisi olan qurdun üzü mübarək sayılır, ağacların deyiləni başa düşməsi zənn olunur. Misal üçün, Salur Qazanın oğlu Uruz əsirlikdə olarkən, anasının namusunu ölümündən üstün tutur və kafirlər onu asmaq istədikdə o, aslacağı ağaca qarğış söyləyir:B.Abdullanın qeyd etdiyi kimi, xalq görmədiyi, bilavasitə şahidi olmadığı iş və hadisə barədə söz qoşmur. Amma bu da var ki, müəyyən zaman içində hadisə, adət-ənənə, mərasimlərlə bağlı yaranan və xüsusi məna daşıyan bəzi ifadələr ictimai inkişafın, gündəlik yaşayışın tələblərinə uyğun olaraq, elə mündəricəsi ilə bərabər ya tamamilə unudulur, ya da elə bir kökə düşür ki, onun əsl varlığının, məna tutumunun nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmaq çox çətin olur. Dilimizdə ilk mənası dəyişilmiş, yaxud unudulmuş ifadələr az deyil. Misal üçün, «Başına dolanım», «Başına dönüm», «Qurbanın olum», «Ayağının altında ölüm» və s. Bu ifadələr müsbət mənada işləndikləri kimi, «Başıma dönəsən», «Qurbanım olasan», «Ayağımın altmda öləsən» şəklində də deyilir və bu məqamda, məcazi məna daşımaqla, qarğış mahiyyəti kəsb edir. Müəyyən ölçüdə şamanizmlə də bağlı olan bu ifadələr, əslində, elə çağın məhsuludur ki, onda adamlarda bir işin icrası ilə başqasına təsir etməyin — təqlidi sehrin gücünə boyük inam olmuşdur. Qədimlərdə bir adam naxoşlayanda, onun başına heyvan dolandırıb kəsər və bununla belə zənn edərmişlər ki, azarlayan kimsə mütləq sağalmalıdır. Etiqada görə, onun bütün qada-bəlası, ağrı-acısı guya başına dolandırılmış heyvana keçir, sonralar adamlar bu ayini söz şəklində özlərinə şamil etmiş və inanmışlar ki, bir kimsə xəstənin başına dolansa, guya o özü xəstələnər, azarlı isə sağalardı. İndinin özündə belə, görürsən ki, bir uşaq oturan şəxsin çevrəsinə dolananda, tez ona «başıma dolanma» deyirlər. Əgər o, bu işi edibsə, onda hərəkəti əks istiqamətlərdə təkrar etdirir, bununla, xətanın sovuşacağı zənnində olurlar.
Hazırda el arasında xəstəni ocaq, türbə və pir kimi müqəddəsləşdirilmiş yerlərə aparmaq adəti vardır. Xəstə həmin müqəddəs yerin başına dolanır. Pir və ya ocaqdan şəfa diləyir. İnama görə, pir və ya ocaq azarlının azar-bezarını öz üstünə götürür.
Hər hansı bir şəxsin tutduğu əməl, işinin nəticəsi qarşı tərəfın narazılığına və etirazına səbəb olduqda, o, hiss-həyəcanını, hətta hədə-qorxusunu həmin adama «Başıma dönəsən» və «Başıma dönsün» şəklində ifadə edir. Yaxud başqasının sözünə və xahişinə qulaq asaraq, öz fıkrindən daşındıqda, «Sənin başına dolansın», «Getsin dönsün sənin başına» söyləyir. Əlbəttə, bu da, hər iki halda, həmin şəxsə ölüm arzulamaq və qarğışdır.
«Ayağının altında ölüm» və «Ayağımın altında öləsən» ifadələri də, əslində, fikri müsbət şəkildə özündə ifadə etmişdir. İbtidai dövrün arxeoloji materiallarından bəlli olur ki, rütbəli bir zat öldükdə onun yanına sağlığında istifadə etdiyi bəzi nəsnələrlə bərabər, qul və xidmətçilərindən də öldürüb ayaq tərəfində basdırmışdır. Sözsüz ki, bunlar ölənin yenidən diriləcəyi etiqadına inamla bağlıdır. Guya öldürülənər dirilib öz ağalarının qulluğunda duracaq və ona xidmət edəcəklər.
Sonralar, təbii olaraq, unudulmuş bu adət yalnız qarğış anlamlı ifadə kimi qalmışdır. Bu-gün məsələnin nə yerdə olduğuna məhəl qoyulmadan, deyilən halda, ifadələr özlərində qarğış anlamı daşıyırlar. Amma həqiqət budur ki, indinin özündə belə, təsadüfi hallarda olsa da, bəzən ölən adamı onun vəsiyyəti ilə vəfat etmiş qohumunun ayaqları altında basdırırlar. Kor-koranə olsa da, bu, xatırlatdığımız qədim tarixli adətin yaddaşlardakı izlərinin və əlamətlərinin nişanəsidir. «Başıküllü», «Külbaşlı», «Başına kül ələnsin», «Başına kül», «Mən başıküllü» «Başıma kül», «Daş başına», «Başıdaşlı», «Başına daş düşsün» və s. bu sayaq ifadələr də qarğış mənalıdır.
Qədim zamanlarda hökmdarların cəza tədbirləri sırasında başa kül ələmək var imiş. Hətta deyilənə görə, hökmdarın üzünə ağ olan şəxsi qudurmuş hesab edər və onu xüsusi qazılmış bir xəndəyə salıb, boğulub ölənə qədər başına kül səpirlərmiş. Sonralar bu adət məişətdən çıxsa da, onun izləri etnosun folklor yaddaşında qorunub- qalmışdır. «Qurbani» dastanında buta yuxusuna getmiş Qurbaninin aşiqin oyanmamasının səbəbini soruşduqda, mətləbdən xəbərsiz olan köpək qarı deyir:
— Ay aman, bunu tısbağa dalayıb, qudurub. Qalxıb bu saat məni dalayacaq. Mən də sizi dalayacağam. Adamlar hamısı quduracaq. Tez başına kül ələyin, ölsün.
Yaxud «Göyçək Fatma» nağılında qarğış nəticəsində əcaib-qəraib hala düşmüş qızına anası belə deyir: «Bıy, başıma küllər, ay qız, sənə nə oldu ki, bu günə düşdün?»
Beləliklə, alşıq və qarğışlar Azərbaycan xalqının adət-ənənələrində və folklor yaradıcılığında əsas yer tutan mənəvi amillərdən biri kimi əsrdən-əsrə keçərək, bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır.
Müəllif : Vahid Ömərov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Mənbə : sesqazeti.az
Yəni dualar zaman və məkandan asılı olmayaraq, birinin başqasına uğur istəyi ilə deyilir, söylənilir. Bu səbəbdən mərasim, mərasim ayini növü ola bilmir. Bununla belə, bir sıra hallarda mərasimlər, ayinlər keçirilən vaxtlarda da, söylənilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da boyların sonluğunda bildirilir ki, igidlərin uğuru, yaxud kafirlər üzərində qələbələr şərafinə mərasimlər keçirilir. Bu mərasimlərdə iştirak edən Dədə Qorqud dualar söyləyir: Yerli qara dağların yıxılmasın! Kölgəlicə qaba ağacın qurumasın. Qamin aqan görkli suyun qurumasın! Qanadların ucları qırılmasın! Ötkən ağ-boz atın büdrəməsin! Çalışanda qara polat üz qılıncın gödəlməsini şərkən ala göndərin ufanmasın! Ağbirçəkli anan yeri behişt olsun! Ağ saqqallı baban yeri uçmaq olsun! Haqq çırağın yana dursun! Qadir Tanrı səni düşməninə möhtac eyləməsin! Axır-sonu ari camaldan ayırmasın! «Amin» deyənlər behişt görsün! Ağ alınanda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun! Allah verən ümüdün kəsilməsin! Yığışdırsun-duruşdursun günahınızı adı görkli Məhəmməd Mustafa səni bağışlasın! Oğullar qarındaşdan ayırmasın!
Azərbaycanın folklorşünas alimi Bəhlul Abdulla yazır: «Məzmun və deyiliş baxımından dualar alqışlara çox yaxındır. Ayrı-ayrı müstəqil nıəfhum olan „alqış“la „dua“ bəzən paralel şəkildə deyilir. „Kitabi-Dədə Qorqud“da övladı olmayan Dirsə xana məsləhət görülür ki, acları doyursa, onları geyindirsə, borcluları borcdan qurtarsa, Tanrının inayəti ilə övladı ola bilər. Dirsə xan belə də edir. Eyni zamanda, o, böyük bir mərasim düzənləyir. Oğuz bəylərini evlərinə qonaq çağırır. Boyda deyilir ki, mərasimdə nə üçün iştirak etdiklərini bilən bəylər „əl götürdülər, hacət dilədilər. Bir ağzıdualının alqışıyla Allah-Taala bir əyal verdi: Xatını hamilə oldu, bir neçə müddətdən sonra, bir oğlan doğuldu“. Yaxud alqış-qarğışın dua funksiyası yerinə yetirməsi dastandakı „Ol zamanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcab olurdu“ qənaəti ilə dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur.
Canlı danışıqda müşahidə olunan duaların böyük bir qismini bilavasitə islam dini ifadələri təşkil edir: »Allah-Taala səni düşmənə möhtac eləməsin", «Allah-Taalanın köməyi ilə heç vaxt „nə edim, necə edim?“ deməyəsən», «Ey Uca Tanrı, süfrəmizin bərəkətini bol eylə. Bizi çörəklə imtahana çəkmə», «Ey Qadir Tanrı, dərgahına əl qaldırıb, dua eləyirəm ki, bütün gedənlər sağ-salamat evlərinə dönsün, mənim də bircə balam onların içində», «Ya on iki imam, düşmənlərimizi zəlili-xar eylə» və s. Bu sayaq dualardan sonra, adətən, «amin!» deyilir.
Duaların bir qismi də şəxsi münasibətlər nəticəsində yaranır. Görülən xeyirxah işin müqabilində bir kimsə digərinə «Başlıca olasan», «Bir əkib — beş götürəsən», «Dost-düşmən yanında üzüağ olasan», «Kölgən üstümüzdən əskik olmasın» və s. şəkildə dualar söylənilir".
Sözün sehr gücünə inamı əks etdirən «alqış» və «qarğış»ın yaranması əski mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Bəllidir ki, ruhlar bir varlıq kimi zənn edilməklə, ibtidai dünyabaxışı sistemində «xeyirxah» və «bədxah» deyə iki qismə ayrılır. Əsatirə görə, bu ruhlar insanların həyatlarında çox mühüm rol oynayırlar. Adamların arzu və istəyini müsbət və mənfi mənada həyata keçirən, onları müəyyən bir işə sövq edən də guya elə bu ruhlardır. Elə «alqış»dakı «al» da, «qarğış»dakı, əslində, «qara» da ruh adlarıdır. Bunlardan birincisi uğurun, ikincisi isə uğursuzluğun rəmzidir. Sözsüz, bu adların hər ikisində çoxmənalılıq da vardır. «Al» bir sıra digər məna çalarları ilə yanaşı, həm də nəsil, tayfa, hiylə və yalan deməkdir. Ümumiyyətlə, qədim tarixli «al» leksik vahidinin qoşulduğu sözlər çoxdur. Onlardan ikisini — «alov» və «alçı» sözlərinin işlənmə məqamına diqqət edək. Dilimizdə işlənən «alov dili» ifadəsi, «Səni görüm alov aparsın», «Alov aparmış» qarğışları «al»ın canlı varlıq olmasına şahidlik edir. «Alçı»nın isə daşıdığı mənası bütün çağlarda müsbət olmuşdur. "Alçı" qoyunun dizindən çıxarılan aşığın bir üzünə verilən addır və aşığın bir üzü uğur və xoşbəxtlik əlaməti bildirir. Filankəsin (ad deyilir) aşığı alçı durur (durub). Buradakı «aşığı alçı durub» söyləməsi «baxtı gətirib», «işi uğurludur» mənasındadır.İnsanlar tarix boyu «al» və «qara»ya uyğun söz və şəkilçilər qoşmaqla alqışlar və qarğışlar yaratmışlar. «Qaragünlü», «qarabəxt», «qaradiş», «qarasu», «qara-yaxa», «qaraqabaq», «qaragünlü», «qarabasma» və s. ifadələr, sözsüz ki, «qara» ilə bağlıdır. Burada «qarabasma» («qarabasdı») ifadəsi xüsusi maraq doğurur. Azərbaycanda indinin özündə də «Məni qara basır», «Qara məni basınca, mən qaranı basım» deyilir. Buradakı «qara», bilavasitə xofla, qorxu ilə bağlı olub insanlara bəla gətirən şər qüvvənin, bədxah ruhun adıdır.
İstər «alqış», istərsə də «qarğış» ifadələrindəki «qış//ğış», əslində, çağırmaq, səsləmək, söyləmək mənasında olan «qışqırmaq» felindəndir. «Qışqırmaq» özü də aşağıdakı mənanı daşıyır: a) sadəcə olaraq, qışqırıq ilə kimisə səsləmək, çağırmaq; b) qışqırığın özünə bir «qara» da qoşulur və «qara qışqırıq» mənasın alır. Bu da mənfi mənalı ifadə olub hay-küyçünün, özündən müştəbeh olanın xasiyyətini səciyyələndirir.
B.Abdullanın fikrincə, məişətdə alqış və qarğışlar insanların arzu və istəklərinin həyata keçəcəyi inamı ifadə edir. Alqış və qarğışların yaranıb-formalaşmasına insanların təbiətdə əsrarəngizlik qarşısında naşı olmaları da təsir göstərmişdir. Bir az da açıq deyilsə, bu, hələ o vaxtlardır ki, əfsun-ovsuna, sözün sehrli gücünə inam və etiqad çox qüvvətlidir. Hətta bu vaxtlarda alqış və qarğışın həyata keçəcəyinə o qədər inanılıb. Onun nahaq, ünvansız söylənilməsi ilə böyük fəlakətin və uğursuzluğun baş verəcəyi düşünülüb. Odur ki, belə halda tezliklə səhvi düzəltməyə, bununla da, xüsusilə, qarğışın törədəcəyi qada-balanı sovuşdurmağa cəhd edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Dirsə xanın xanımı oğlu Buğacı Qazılıq dağında qan içində olduğunu gördükdə, dağa qarğış söyləyir.
Qədim zamanlarda insanlar düşünüblər ki, alqış və qarğışı söyləməyə təhrik edən, onları həyata keçirən də, elə ruhlardır. Astral görüşlərlə bağlı «Tapdıq» nağılında Şəms Tapdığı yerə çırpıb, başını kəsmək istəyəndə, o deyir: — Ey pəhləvan, igid basdığını kəsməz. Məni öldürmə, qoy gedim, bacımı azad edim. Bacımın üzünü görməmiş ölsəm, ruhum sənə qarğış elər.
«Qurbani» dastanında isə, adamlar haqq aşığı saydıqları Qurbaninin ahından qorxuya düşür və onun ölümünə fərman verən Ziyad xana: — Xan, aşığın ah-vəbalı tutar. Bunu öldürmə, — deyə yalvarırlar. Alqış və qarğışların söylənilməsi üçün bəzən qabaqcadan zəmin, şərait hazırlanır. Belə halda mifoloji obrazlara da müraciət olunur. Bu baxımdan, Yel baba, Xızır baba, Əkinçi (Cütçü) baba, Dağ baba, Şah baba, Piri baba, Ata baba, Aran baba, Baba Sücəddin, Baba Dərviş, Aldədə və b. bu sıradan olanlar ayrıca maraq doğurur.
Əkinçi baba ilk zəhmətkeş insandır və torpağı əkib-becərməyin binasını o qoymuşdur. Bu işi ondan öyrənən insanlar sonralar əkinçini baba ucalığına qaldırıb qutsallaşdırmış, ona əkin hamisi kimi baxmışlar. İndinin özündə belə, adamlar özlərini bu əkin hamisinə oxşadaraq, "Əkinçi babayam", «Cütçü babayam» ifadələrini işlətməkdədirlər.
Xızırla İlyas arasında olduğu kimi, Yel baba ilə Əkinçi baba arasında da bir yaxınlıq və qohumluq bağlılığı vardır. Bu qohumluq və yaxınlıq barədə əfsanə də var. Deyirlər ki, Yel baba ilə Əkinçi baba qardaş imişlər. Əkinçi baba buğda əkər-biçər, Yel baba isə onu xırmanda döyüb sovurar, sonra da başqalarına kömək edib, əvəzində pay alarmış. Bir kərə adamlar buğdanı döyüb gözləyirlər ki, Yel baba gəlib sovursun. Amma Yel baba gəlmir ki, gəlmir. Səbri tükənən adamlar özləri buğdanı sovurmağa başlayırlar və Yel babanın xeyirxah əməllər sahibi olmasını söyləməyə imkan verirlər. Bu, doğrudan da belədir. Totemist, animist görüşləri özündə yaşadan «Göyçək Fatma» nağılında Fatmanın məşəqqətli yaşayışından pəjmürdə olan Yel baba yardım etmək fıkrinə düşür. Nağılda deyilirki, o, Fatmanın yumağını götürüb aparanda, Göyçək Fatma: «A Yel baba, yumağımı aparma» - deyə onun arxasınca yüyürdü. Yel baba yumağı aparıb bir evin bacasından içəri salır. Qarı nənə Fatmanın ağıllı-kamallı bir qız olduğunu görüb, ona alqış söyləyir. Bu alqış sayəsində «Fatma elə bir qız oldu ki, heç misli-bərabəri olmadı. Aya dedi sən çıxma, mən çıxacam, günə dedi sən çıxma, mən çıxacam. Yanaqlar qıpqırmızı alma kimi, dolaqları dişləri inci, gözü maral gözü». Elə Fatmanın xoşbəxt günləri də bundan sonra başlanır.
«Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında da alqış və qarğışların söylənilməsinə görə sıra mifoloji obrazların iştirakı müşahidə olunur. «Təpəgöz» boyunda mifik obrazlar olan pəri qızlardan söz açılır. Bəlli olduğu üzrə, xalq yaradıcılığı örnəklərindən olan pəri qızlar həm xeyirxah, həm də bədxah olurlar. Xatırlanan boyda isə pəri qızlar müsbət səciyyəlidir. O, Oğuz eli üçün bəlaya çevrilmiş Təpəgözün anasıdır. Təpəgözün basılmaz olmasına da səbəb, məhz odur. Belə ki, ana oğlunun barmağına üzük taxaraq, onu sehrli etmiş, «Oğul! Sənə ox batmasın! Tənini qılınc kəsməsin» deyə alqış diləmişdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsində animist, totemist inam da çox qüvvətlidir. Elə bu inamın nəticəsidir ki, burada suya ehtiramla yanaşılır, Oğuzun yol göstəricisi olan qurdun üzü mübarək sayılır, ağacların deyiləni başa düşməsi zənn olunur. Misal üçün, Salur Qazanın oğlu Uruz əsirlikdə olarkən, anasının namusunu ölümündən üstün tutur və kafirlər onu asmaq istədikdə o, aslacağı ağaca qarğış söyləyir:B.Abdullanın qeyd etdiyi kimi, xalq görmədiyi, bilavasitə şahidi olmadığı iş və hadisə barədə söz qoşmur. Amma bu da var ki, müəyyən zaman içində hadisə, adət-ənənə, mərasimlərlə bağlı yaranan və xüsusi məna daşıyan bəzi ifadələr ictimai inkişafın, gündəlik yaşayışın tələblərinə uyğun olaraq, elə mündəricəsi ilə bərabər ya tamamilə unudulur, ya da elə bir kökə düşür ki, onun əsl varlığının, məna tutumunun nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmaq çox çətin olur. Dilimizdə ilk mənası dəyişilmiş, yaxud unudulmuş ifadələr az deyil. Misal üçün, «Başına dolanım», «Başına dönüm», «Qurbanın olum», «Ayağının altında ölüm» və s. Bu ifadələr müsbət mənada işləndikləri kimi, «Başıma dönəsən», «Qurbanım olasan», «Ayağımın altmda öləsən» şəklində də deyilir və bu məqamda, məcazi məna daşımaqla, qarğış mahiyyəti kəsb edir. Müəyyən ölçüdə şamanizmlə də bağlı olan bu ifadələr, əslində, elə çağın məhsuludur ki, onda adamlarda bir işin icrası ilə başqasına təsir etməyin — təqlidi sehrin gücünə boyük inam olmuşdur. Qədimlərdə bir adam naxoşlayanda, onun başına heyvan dolandırıb kəsər və bununla belə zənn edərmişlər ki, azarlayan kimsə mütləq sağalmalıdır. Etiqada görə, onun bütün qada-bəlası, ağrı-acısı guya başına dolandırılmış heyvana keçir, sonralar adamlar bu ayini söz şəklində özlərinə şamil etmiş və inanmışlar ki, bir kimsə xəstənin başına dolansa, guya o özü xəstələnər, azarlı isə sağalardı. İndinin özündə belə, görürsən ki, bir uşaq oturan şəxsin çevrəsinə dolananda, tez ona «başıma dolanma» deyirlər. Əgər o, bu işi edibsə, onda hərəkəti əks istiqamətlərdə təkrar etdirir, bununla, xətanın sovuşacağı zənnində olurlar.
Hazırda el arasında xəstəni ocaq, türbə və pir kimi müqəddəsləşdirilmiş yerlərə aparmaq adəti vardır. Xəstə həmin müqəddəs yerin başına dolanır. Pir və ya ocaqdan şəfa diləyir. İnama görə, pir və ya ocaq azarlının azar-bezarını öz üstünə götürür.
Hər hansı bir şəxsin tutduğu əməl, işinin nəticəsi qarşı tərəfın narazılığına və etirazına səbəb olduqda, o, hiss-həyəcanını, hətta hədə-qorxusunu həmin adama «Başıma dönəsən» və «Başıma dönsün» şəklində ifadə edir. Yaxud başqasının sözünə və xahişinə qulaq asaraq, öz fıkrindən daşındıqda, «Sənin başına dolansın», «Getsin dönsün sənin başına» söyləyir. Əlbəttə, bu da, hər iki halda, həmin şəxsə ölüm arzulamaq və qarğışdır.
«Ayağının altında ölüm» və «Ayağımın altında öləsən» ifadələri də, əslində, fikri müsbət şəkildə özündə ifadə etmişdir. İbtidai dövrün arxeoloji materiallarından bəlli olur ki, rütbəli bir zat öldükdə onun yanına sağlığında istifadə etdiyi bəzi nəsnələrlə bərabər, qul və xidmətçilərindən də öldürüb ayaq tərəfində basdırmışdır. Sözsüz ki, bunlar ölənin yenidən diriləcəyi etiqadına inamla bağlıdır. Guya öldürülənər dirilib öz ağalarının qulluğunda duracaq və ona xidmət edəcəklər.
Sonralar, təbii olaraq, unudulmuş bu adət yalnız qarğış anlamlı ifadə kimi qalmışdır. Bu-gün məsələnin nə yerdə olduğuna məhəl qoyulmadan, deyilən halda, ifadələr özlərində qarğış anlamı daşıyırlar. Amma həqiqət budur ki, indinin özündə belə, təsadüfi hallarda olsa da, bəzən ölən adamı onun vəsiyyəti ilə vəfat etmiş qohumunun ayaqları altında basdırırlar. Kor-koranə olsa da, bu, xatırlatdığımız qədim tarixli adətin yaddaşlardakı izlərinin və əlamətlərinin nişanəsidir. «Başıküllü», «Külbaşlı», «Başına kül ələnsin», «Başına kül», «Mən başıküllü» «Başıma kül», «Daş başına», «Başıdaşlı», «Başına daş düşsün» və s. bu sayaq ifadələr də qarğış mənalıdır.
Qədim zamanlarda hökmdarların cəza tədbirləri sırasında başa kül ələmək var imiş. Hətta deyilənə görə, hökmdarın üzünə ağ olan şəxsi qudurmuş hesab edər və onu xüsusi qazılmış bir xəndəyə salıb, boğulub ölənə qədər başına kül səpirlərmiş. Sonralar bu adət məişətdən çıxsa da, onun izləri etnosun folklor yaddaşında qorunub- qalmışdır. «Qurbani» dastanında buta yuxusuna getmiş Qurbaninin aşiqin oyanmamasının səbəbini soruşduqda, mətləbdən xəbərsiz olan köpək qarı deyir:
— Ay aman, bunu tısbağa dalayıb, qudurub. Qalxıb bu saat məni dalayacaq. Mən də sizi dalayacağam. Adamlar hamısı quduracaq. Tez başına kül ələyin, ölsün.
Yaxud «Göyçək Fatma» nağılında qarğış nəticəsində əcaib-qəraib hala düşmüş qızına anası belə deyir: «Bıy, başıma küllər, ay qız, sənə nə oldu ki, bu günə düşdün?»
Beləliklə, alşıq və qarğışlar Azərbaycan xalqının adət-ənənələrində və folklor yaradıcılığında əsas yer tutan mənəvi amillərdən biri kimi əsrdən-əsrə keçərək, bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır.
Müəllif : Vahid Ömərov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Mənbə : sesqazeti.az
