Farsca yazmaq və oxumaq Quranı öyrənmək üçün təbii və düzgün yol idisə, onda XIII əsrdə klassik Azərbaycan ədəbi dili nə üçün yarandı? İlk növbədə, Azərbaycan türklərinin islamı qəbul və ona yiyələnmə prosesini sürətləndirmək üçün. Səlib yürüşləri və müharibələri səngiyəndən sonra missionerlik həm xristian, həm də müsəlman dünyasında güclü hərəkat şəklini aldı. Allahın dinini yaymaq müsəlmanlar arasında da müqəddəs hünər sayılırdı.
Bu məqsədlə həmişə şifahi təbliğatdan başqa dini yeni qəbul edən tayfaların dilində yazılmış mətnlərdən də istifadə olunurdu. Müsəlmanlığı qəbul etmək tək Allaha inamdan başqa islamın mürəkkəb ehkam və qanunlarını mənimsəmək tələb edirdi. Bunun üçün külli miqdar ərəbcə olan islam terminologiyasını bilmək lazım idi. Quranın milli dillərə tərcüməsinin qadağan edilməsi bu işi çox çətinləşdirirdi. Belə halda müsəlman sufilərinin fars və ərəb dilində yaratdıqları dini ədəbiyyat köməyə gəldi.
Sufi ədəbiyyatı islamda heç zaman rəsmi statusa malik olmamışdır. Amma qeyri-rəsmi və formaca alleqorik bir söz sənəti kimi poeziya şəklində mövcud olmuşdur. Sufilik xristianlıqda dərin kökləri olan panteist Allah təlimi ilə qırılmaz şəkildə bağlı idi. Panteistlər mövcud olan bütün varlığı canlı vəhdət sayırdılar. Sonralar bu canlılıq anlayışı Allah anlayışına çevrildi. Sayılırdı ki, Allah hər şeyi yaratmaqla hər şeydə öz yaradıcı cövhərindən əlamət və qəlpələr qoymuşdur. Ona görə şərqdə Allah haqqında bütün vücudatın vəhdəti, birləşdiricisi təsəvvürü yarandı və qısaca “vəhdəti-vücudat” adı aldı. Hər bir sufi özünü Allahdan qopma bir qəlpə sayır və Allaha qovuşmaq, Allaha qayıtmaq arzuları barədə qəzəllər yazırdı. Alleqorik səkildə sufi qəzəlində şair Aşiq kimi, onun can atdığı Allah isə Məşuqə obrazında verilirdi. Bundan başqa müsəlman aləmində Allaha müraciətlə yazılan ilahilər, nət və minacat kimi lirik formalar da var idi. Bunların hamısı ərəb və fars dillərində idi.
XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan türkləri kütləvi səkildə islam dinini qəbul etdikdən sonra sufi dərvişləri yuxarıda qeyd olunan dini lirika nümunələrini ana dilimizə tərcümə və təbdil etməyə və nəğmələr şəklində oxumağa başladılar. Klassik dini üslub bu yolla, islami bilikləri təbliğ etmək niyyəti ilə ilk sufi dərvişlərim missionerliyinin nəticəsi kimi meydana çıxdı. Allaha məhəbbət, ona yaxınlıq, onu dərk etmək, ona qayıtmaq arzuları sufi poeziyasının əsas motivləri idi.
Klassik ədəbi dildə isimlər və təyinlər əsasən ərəb və fars sözlərindən ibarət idi. Fellər və sintaktik normalar, cümlə quruluşu və söz sırası isə türk dillərinə məxsus qanunlarla verilirdi. Nə üçün belə idi? Klassik şeirdəki isim və sifətlərin türk dilindəki qarşılığını işlətmək olmazdımı? Bu sadəlövh sualı çox zaman şagirdlər və tələbələr, dini terminologiyanın təbiətini bilməyən insanlar verirlər. Monoteizm iudaiz-min, xristianlığın və islamım vahid mətn ənənəsindən gələn ümumu termin, xüsusi və dini adlar və anlayışlar bazasına əsaslanır .Ona görə islam dininin əsaslarını şərh edən termin bazası o zamankı Azərbaycan türkcəsinə dəqiq tərcümə oluna bilməzdi.
Belə tərcümə üçün əvvəlcə Quranın özü Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilməli və bu tərcümənin kanonik variantı rəsmən qəbul olunmalı idi. Lakin islam ortodoksları Quranın dilində və mətnində ilahi sirlər olduğunu əsas gətirərək Quranın milli dillərə tərcüməsini və milli dillərdə Quran ehkamlarının oxunmasını qadağan edirdilər. Beləliklə, Quranın rəsmən milli dillərə və Azərbaycan türkcəsinə tərcümə olunmamağı onun anlayış və terminlərinin də tərcüməsiz qalmasına səbəb olurdu. Nəticədə şairlər, ilk sufi dərvişləri və tərcüməçilər sufi qəzəliyyatı Azərbaycan dilinə çevirəndə, əksər hallarda, Qurandakı termin və məfhumları fərdi qaydada tərcümə etməkdən çəkinirdilər. Yeganə çıxış yolu qalırdı: quranın termin və anlayışları çevrilmirdi. Azərbaycanca klassik sufi qəzəllərində islamın terminləri nəinki tərcümə olunmur, onlar ərəb əlifbasında Quranda olan şəkildə yazılırdı. Bu qayda və ənənə sabitləşəndən sonra klassik şeir dilinin indi bizə məlum olan ağır, ərəb-fars sözləri ilə dolu olan leksikonu formalaşdı. Bu leksikon müəyyən mənada qaçılmaz idi, çünki keçmiş zamanlarda, sufi ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə ilk təbdil və tərcümələri yaranan vaxtda islamı sufi poeziyanın dilini türkləşdirmək mümkün deyildi.
Qeyd etmək lazımdır ki, XIII-XIV əsrlərdə belə təşəbbüslər oldu: bunları əks edən parlaq ədəbi abidə Qazi Bürhanəddinin adı ilə adlanmış divan-müntəxəbatdır. Burada xalis türk sözlərindən ibarət olan qəzəllərə təsadüf edilir. Şübhə yoxdur ki, həmin qəzəllər şüurlu bir türkcələşdirmə-nin nəticəsi idi. Biz bu meyli yuxarıda adı çəkilən kitabımızda xüsusi terminlə — sadəlövh türkcələşdirmə adlandırmışıq. Ona görə sadəlövh adlandırmışıq ki, türk sözlərini işlətməklə islami terminlərin yekməna anlaşılmasına nail olmaq mümkün deyildi. Bunun üçün türk dilində ibtidai və orta təhsil sistemi lazım idi. Yalnız bu təhsil sistemini keçmiş adamlar türkcəyə çevrilmiş islamı terminləri yekməna səkildə başa düşə bilərdilər. Lakin türk leksikasına əsaslanan ədəbi dil və dini üslub olmadan bu mümkün deyildi. Belə ədəbi dil və dini üslub isə ancaq Quranın Azərbaycan türkcəsinə kanonik tərcüməsi nəticəsində formalaşa bilərdi.
Ona görə sadəlövh türkcələşdirmə meyli klassik dini üslubun formalaşdığı ilk onilliklərdə özünü göstərdi. Sonradan ərəb-fars dillərindən sufi qəzəlləri türkcəyə çevirən dərvişlər və tərcüməçilər bu yoldan imtina etdilər. İslam ruhaniləri Quran ehkamlarını yekməna ifadə edən termin bazası üzərində təkid etdilər. Çünki bu dil ağır və qəliz olsa da, mətnlərin və ehkamların yekməna şəkildə anlaşılmasını təmin edirdi.
Belə tarixi şərtlər nəticəsində ərəb və fars sözləri ilə dolu olan ağır klassik dini üslub xanliqlar dövrünə qədər davam etdi. Yalnız xanlıqlar dövründə bəsit şiə təbliğatı ilə məşğul olan az savadlı, ərəb-fars dillərini pis bilən mərsiyə şairləri klassik üslubda özləri də bilmədən reforma apardılar. Onlar ərəb və fars sözlərini xalq dilində işlənən aydın sözlərlə əvəz etməyə başladılar. Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid və Əliağa Vahid yaradıcılığında klassik ədəbi dilin müasir ədəbi dilə uyğunlaşdırılması prosesi başa çatdı.
Klassik ədəbi dil ibtidai savadlı adamların başa düşməsi üçün çətin bir dil idi. Lakin bu ədəbi dil Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə yaratdığı ədəbi, fəlsəfi, dini, elmi, tarixi əsərlərin dili kimi milli mədəniyyətimizin yaranmasında və sonrakı nəsillərə çatdırılmasında misilsiz rol oynadı. Bu Azərbaycan mədəniyyətinin islami epoxasının, qızıl əsirlərinin dilidir, qiymətsiz milli sərvətimizdir.
Müəllif: tənqidçi Rəhim Əliyev
Mənbə: "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitabı, Bakı, 2008