"Don Kixot"dakı gizli magiya

Ola bilər ki, bu tipli qeydlər artıq söylənilib, özü də dəfələrlə; məni onların orijinallığından çox həqiqiliyi maraqlandırırdı.

Digər klassik əsərlərlə müqayisədə ("İlliada", «Eneida», «Farsaliey», Dantenin «Komediyaları», Şekspirin faciə və komediyaları) «Don Kixot» realist kitabdır; bununla belə bu realizm XIX əsr realizmindən fərqlənir. Cozef Konrad yaza bilərdi ki, bütün qeyri-təbii şeyləri yaradıcılığından silib çıxarır, çünki bunun varlığına imkan yaratmaq gündəlik həyatda möcüzəni inkar etmək demək olardı; bilmirəm, Migel de Servantes bu fikirlə razılaşardımı, ancaq mən əminəm ki, «Don Kixot»un öz forması etibarilə prozaik və real dünyanı poetik və uydurma dünyaya qarşı qoymağa məcbur edərdi. Konrad və Henri Ceyms gerçəkliyə roman paltarı geyindirmişdilər, çünki onlar bunu poetik hesab edirdilər; Servantes üçün reallıq və poetiklik — antonimlərdir. O, «Amadisin» geniş və naməlum coğrafiyasını Kastiliyanın tozlu yollarına və çirkli sarayına qarşı qoyurdu; Yanacaqdodurma stansiyasının xidmətini parodiya ruhunda təsvir edən günümüzün romançısını təsəvvürümüzə gətirməyə çalışaq.

Servantes bizim üçün XVII əsr İspaniyasının poeziyasını yaradardı, ancaq onun üçün nə bu əsr, nə də həmin İspaniya poetik olmayacaqdı; Lamançı xatırlayanda kövrələn Unamuno və ya Asoripa, yaxud Antonio Maçado tipli adamları anlamayacaqdı. Onun əsərinin mənası sehrli, möcüzəli bir şeyin bura salınmasını qadağan edirdi; ancaq o, bu strukturda iştirak etməliydi, heç olmazsa müəyyən şəkildə, bilavasitə, detektiv romanı parodiya edən cəza və sirr kimi. Servantes talisman və sehrbazlığa qatıla bilməzdi, ancaq o, fövqəltəbii şeyləri çox incə və səmərəli üsulla aça bilirdi. Ürəyinin dərinliyində Servantes fövqəltəbii şeylərə inanırdı. 1924-cü ildə Pol Qrussak yazırdı: «Servantesin topladığı ədəbi məhsul latın və italyan təsirinin bəzi hələ naməlum çalarları ilə əsasən pastoral və cəngavər romanları, Əlcəzair əsirləri üçün söylənən təsəlliverici sehrli nağılların bazasında boy atmışdı. „Don Kixot“ bu uydurmalara qarşı nəinki anti zəhər kimi bir şey idi, daha çox onlarla vidalaşmanın tam gizli nostalgiyası idi».

Gerçəkliklə müqayisədə hər hansı roman müvafiq ideal planı xatırladır; Obyektivlə subyektivi, oxucunun dünyasıyla kitab dünyasını qarışdırmaq Servantesin xoşuna gəlirdi. Üz qırxmaq üçün ləyənin dəbilqə olub-olmaması müzakirə edilən hissələrdə bu problem açıq şərh edilir; nəzərə çarpdırdığım kimi, digər yerlərdə müəllif bunu saman altdan yeridir. Birinci fəslin altıncı hissəsində ruhani və bərbər Don Kixotun kitabxanasını nəzərdən keçirirlər; təəccüblüdür ki, kitablardan biri Servantesin «Qalateya» kitabıdır və bəlli olur ki, bərbər onun dostuymuş, — bu kitablardan o qədər də xoşu gəlməyən bərbər deyir ki, müəllif şerlərə baxanda bu cazibəli əhvalatları qoşmaqda daha mahirdir, bu kitabda nələrsə uğurlu, nələrsə uğursuz düşünülüb, heç nə, heç nə başa çatdırılmayıb. Servantesin uydurması və ya Servantesin yuxusunun obrazı olan bərbər də öz növbəsində Servantes haqqında mühakimə yürüdür…

Doqquzuncu fəslin başlanğıcında verilən məlumat, yəni romanın bütünlüklə ərəb dilindən tərcümə olması və Servantesin Toledo bazarında əlyazmanı ələ keçirməsi, tərcümə etmək üçün kiməsə verməsi, bu adamın əlyazmanı ay yarımdan çox müddətdə, yəni roman başa çatana qədər evində saxlaması təəccüblüdür. Burada Karleyli xatırlayırıq, guya «Sartor Rezartus» Almaniyada doktor Diogen Teyfelsdrek tərəfindən çap edilən əsərin natamam tərcüməsidir; burada yadımıza «Zoqar və ya aydınlatma kitabını» yazan və bunu II əsrdə yaşamış hansısa Fələstin ravvinin adına çap etdirən Moisey Leonskiy düşür.

Fantastik ikimənalılıqlarla oyun ikinci hissədə kulminasiyasına çatır; burada romanın personajları artıq birinci hissəni oxuyub qurtarmışlar, yəni «Don Kixot»un personajları elə «Don Kixotun oxucularıdır». Burada «Hamletin səhnəsinə başqa bir səhnəni qoşan Şekspiri necə xatırlamayasan, burada o, demək olar ki, „Hamlet“də olduğu kimi faciəni təqdim edir»; əsas və ikinci pyesin tam uyğun gəlməməsi bu tamaşanın effektini azaldır. Servantesin üsuluna oxşar üsul olsa da bir az daha parlaq şəkildə Valmikinin Ramanın qəhrəmanlıqları və onun şeytanlarla döyüşünü mədh edən «Ramayane» poemasında tətbiq edilmişdir. Sonuncu kitabda Ramanın atalarının kim olduğunu bilməyən oğulları meşədə — bir tərkidünyanın onlara oxumaq öyrətdiyi yerdə sığınacaq axtarırlar. Bu müəllim qəribə deyil ki, elə Valmikinin özüdür; onlara dərs öyrədilən kitab «Ramyana»dır. Rama atların qurban verilməsini tələb edir; Valmiki bayrama şagirdləri ilə gəlir. Onlar lut alətinin sədaları altında «Ramayananı» oxuyurlar. Rama öz əməllərinin tarixçəsini eşidir, beləliklə oğullarını tanıyır və şairə ənam verir...

«Min bir gecə»də də belə bir vəziyyətlə rastlaşırıq. Bu fantastik əhvalatlar kompilyasiyasında ana nağıl bölünür və başgicəlləndirici dərəcədə köməkçi hissələrə ayrılır, ancaq burada onların reallıq səviyyələrini fərqləndirmə cəhdləri müşayiət edilmir və buna görə də effekt (gözlənilirdi ki, çox dərin olacaq) səthidir, şərq xalısındakı butalar kimi. Bütün dövrəni dolaşan əhvalatlar onlara məlumdur: hər gecəni bir bakirə qızla keçirən və səhər açılanda qızın başını vurmağı əmr edən şahın qəzəb içində içdiyi and və onu nağıllarla əyləndirən Şəhrizadın niyyəti hələ ki min bir gecə həddini ötüb keçməmişdir, və bu zaman o, şaha oğlunu göstərir.

Min bir hissəni doldurmaq zərurəti nağılı qələmə alanları əllərindən gələn interpolyasiyanı etməyə məcbur edirdi. Onların heç biri bütün gecələr içində ən magik olan 1001-ci gecə kimi ürəyi həyəcana gətirmir. Bu gecə şah şahzadənin dilindən onun öz hekayətini dinləyir. Əvvəlcə o, bütün digər əhvalatları, ən əsası isə onun özünü də ehtiva edən hekayətin başlanğıcını dinləyir. Bu interpolyasiyanın sonsuz imkanları və həm də onunla bağlı təhlükə görəsən oxucuya tam aydındırmı. Birdən şahzadə nağılına son verməz və şah «Min bir gecənin» bir daha bitməyəck hekayətini fasiləsiz olaraq dinləmək məcburiyyətində qalar…



Fəlsəfənin qadir olduğu uydurmalar incəsənətdə olduğundan az fantastik deyildir: Cosaya Roys özünün «The World and the Individual» (Dünya və Fərd) adlı əsərinin birinci cildində (1899) belə bir mülahizə söyləmişdi: «Təsəvvür edək ki, İngiltərədə yerin hər hansı bir hissəsi ideal şəkildə hamarlanıb və xəritəçi orada İngiltərənin xəritəsini çəkib. Onun əsəri qənirsizdir — ingilis torpağında elə bir künc-bucaq yoxdu ki, bu xəritədə əks olunmasın, burada hər şey təkrarlanıb. Bu halda sözü gedən xəritə xəritələr xəritəsini əhatə edən xəritələr xəritəsini… və beləcə sonsuza qədər xəritələr xəritəsini əhatə etməliydi».

Nəyə görə xəritə içində xəritənin, min bir gecənin «Min bir gecə» haqqında kitaba daxil olması bizi həyəcanlandırır? Nəyə görə Don Kixotun «Don Kixot»un oxucusu olması, Hamletin isə «Hamletin» tamaşaçısı olması bizi həyəcanlandırır? Görünür, mən səbəbini tapmışam: bu tipli işlər beynimizə belə bir fikri salır ki, uydurma personajlar oxucu və ya tamaşaçı ola bilərlərsə, onlarla müqayisədə oxucu və ya tamaşaçı olan bizlər də bəlkə uydurmayıq. 1833-cü ildə Karleyl sezmişdi ki, ümumdünya tarixi bütün insanların oxuduğu və yazdığı, həm də anlamaq istədikləri sonsuz ilahi kitabdır.

Tərcümə etdi: Cavanşir Yusifli