Jül əmi | Gi de Mopassan

Bəyaz saqqallı ahıl dilənçi bizdən sədəqə istədi. Yol yoldaşım Jozef Davranş ona beş frank verdi. Mənim heyrətləndiyimi görən Jozef izah elədi:
— Bu bədbəxt qoca indi sənə nağıl edəcəyim bir olayı mənə xatırlatdı. O əhvalatı heç vaxt unutmuram. Qulaq as.
Əslən mən Havr şəhərindənəm. Çox da varlı olmayan ailəmiz dola­nışığını birtəhər təmin edirdi. İdarədə axşamacan çalışan atamın maaşı qəpik-quruş sayılardı. Məndən başqa iki bacım da vardı.

Hər şeydə qənaət eləmək anamın canını sıxırdı və bundan dolayı atam vaxtaşırı ondan ağır tənbehlər, üstüörtülü kinayələr eşidərdi. Zavallı atamın bunların cavabında etdiyi jest mənə dərin iztirab verərdi. Alnının tərini silməsini xatırladan bu hərəkətdən sonra sus­duğundan onun bu çarəsiz kədəri qismən mənim də çiyinlərimə çö­kər­di. Ev təsər­rü­fatımızda bacardıqca hər şeyə qənaət edərdik: qonaq çağırıldığımız yerlərə getməzdik ki, qarşı tərəfi qonaq dəvət etmə məc­bu­riyyəti duy­ma­yaq. Ərzağın ən ucuzunu, yatıb-qalmışını özümüzə rəva bilərdik. Ba­cılarım donlarını özləri biçib-tikərdilər və metrəsi on beş santimə satılan hər hansı kantı alıb-almamaq barədə uzun-uzadı məs­lə­hətləşərdilər. Hər gün yediyimiz ət şorbasına və mal əti so­yut­ma­sı­na cürbəcür ədviyyatlarla fərqli dad qa­zandırardıq. Bunun çox dadlı və ca­na faydalı olması söylənsə də, şəxsən mən fərqli bir şeyə üstünlük ta­nıyardım.
Hər səfər düyməm qopub düşəndə və ya şalvarım cırılanda atamın amansız kötəklərinə tuş gələrdim.

Bütün bunlara rəğmən, biz hər bazar günü geyinib-keçinib, bəndin üs­tündə sahil gəzintisinə çıxardıq. Başına silindr, əlinə əlcək, əyninə sür­tuk (frakdan daha qısa olan, uzun ətəkli pencək – A.Y.) geyən atam bayramlarda xüsusi bəzədilən gəmini xatırladan anamın qoluna girərdi. Hamıdan əvvəl bu gəzintilərə hazır olan bacılarım bizim yır-yığışımızı gözləməli olardılar. Amma ən son məqamda ailə başçısının sürtukuna düşən, hamının nəzərindən qaçan bir ləkə aşkar olunardı və onun əlüstü təmizlənməsi üçün bütün ümid benzinə batırılmış əsgiyə qalardı.

Ləkələnməsin deyə əlcəklərini çıxaran və yaxını zəif gördüyü üçün gözlüyünü taxan anam həmin ləkəni təmizlədiyi dəqiqələrdə atam si­lindirini çıxarmadan bircə jiletdə, ayaq üstə dayanıb, bu prosedurun bit­məsini gözləyərdi.

Sonra hamılıqla yola düzələrdik. Lap öndə əl-ələ tutan bacılarım gedərdilər. Onların ərə getmə vaxtları yetişdiyindən ata-anam qızlarını camaata göstərmə ehtiyacı duyurdular. Mən anamın sol cinahıyla irəlilə­yərdim, atam isə sağ cinahıyla. Həmin o bazar günü gəzintiləri zamanı imkansız valideynlərimin özündənrazı görkəmləri, donuq çöhrə­ləri və təntənəli yerişləri hələ də gözlərimin önündədir. Ayaqlarını dizdən bük­mə­dən, eyni tempdə addımlarla irəliləyən bu adamlar qamətlərini son dərəcə dik tutardılar, sanardın ki, hansısa vacib bir işin həlli onların qədd-qamətlərinin şuxluğundan birbaşa asılıdır.

Adını bilmədiyimiz uzaq ölkələrdən gələn nəhəng gəmiləri görən atam hər bazar günü mütləq bir arzusunu dilinə gətirərdi:
— Bəlkə də bu gəmiylə əzizimiz Jül geri dönüb! Əcəb sürpriz olardı, vallah!

Bir vaxtlar öz ailəsini çıxılmaz vəziyyətdə qoyan Jül əmi onda bizlər üçün yeganə ümid yerinə çevrilmişdi. Ağlım kəsəndən bəri Jül əmi ba­rədə eşitdiyim xatirələr sayəsində mən özümü inandırmışdım ki, onu gör­səm, elə ilk baxışdan tanıyaram. Amerikaya yola düşənədək onun taleyi barədə evimizdə pıçıltıyla danışılsa da, əmimlə bağlı ən xırda de­tallar mənə bəlliydi. Belə görünür ki, o, avaragor bir yaşam tərzi sü­rür­müş, daha dəqiq de­sək, onun pulu sağa-sola sovurması bizimki tək or­tabab ailələr üçün ən ağır bəla sayılır.

Zənginlər arasında isə bədxərclik edən birisi barədə onun sadəcə şelləndiyi vurğulanır və beləsini istehzalı təbəssümlə «düdəmə» adlan­dı­rırlar. Kasıb ailədən çıxan və ata-anasının yığdığını dağıdan cavana isə «avara» və «havayıyeyən» deyirlər. Bütün davranışlara onların nəticə­lərinə görə qiymət verildiyindən bu iki fərqli yanaşma çox yerindədir.
Bir də ki əvvəlcə ata-anasından aldığı öz mirasını, daha sonra atamın miras payını sonuncu suya qədər xərcləmişdi Jül əmi.

O zamankı imkanlar daxilində onu Havrdan Nyu-Yorka yük daşıyan bir gəmiylə Amerikaya yola salmışdılar. Amerikada məskunlaşandan son­ra Jül əmim doğmalarına yolladığı məktubda bildirirmiş ki, xırda-para ticarət işləriylə məşğuldur, maddi durumu qismən yaxşılaşmağa başlayıb və ən qısa müddətdə vaxtilə atama vurduğu zərəri ödəyəcəyinə ümid bəsləyir.
Bu məktub bütün ailə üzvlərimizdə dərin təəssürat buraxdı. Dünənə qədər qara qəpik qədər dəyəri olmayan Jül birdən-birə xeyirxah ürək sahibinə, dürüst birisinə çevrilmişdi, hamı onu – Davranşlar nəslinin bütün təmsilçiləri kimi – aydan arı, sudan duru elan etmişdi.

Bir gəmi kapitanı günlərin bir günü bizə xəbər verdi ki, əmim orada böyük dükan açıb və ticarəti gur gedir.
Bundan iki il sonra aldığımız məktubda o yazırdı: «Əzizim Filipp! Məndən ötrü narahat olmayasan deyə bu məktubu yazıram. Canım-ba­şım salamatdır, işlərim də yolundadır. Sabah uzun müddətə Cənubi Amerikaya səfərə çıxıram. Bəlkə də qarşıdakı bir neçə il ərzində mən­dən hər hansı xəbər almayacaqsınız. Əgər məktub almasan, heç na­ra­hatçılığa qapılma. Zənginləşən kimi Havra, geri dönəcəyəm. Ümid­va­ram ki, bundan ötrü uzun bir zamana ehtiyac duyulmayacaq və biz ai­lə­likcə şad-xürrəm ömür sürəcəyik».

O gündən bəri bu məktub evmizin müqəddəs kitabına çevrildi. Hər əlverişli imkan düşən kimi açıb oxuduğumuz bu məktubu hamıya gös­tə­rir və öyü­nürdük biz.
Həqiqətən də, sonrakı on il boyu Jül əmidən heç bir xəbər-ətər çıx­madı. Amma illər ötdükcə ümidləri daha da pöhrələnən atam tez-tez anama deyirdi:
— Əzizimiz Jül geri dönəndə hər şey yağ kimi gedəcək. Görəcəksən o, necə zəngin adam olacaq!
Hər bazar günü limana yan alan, göy üzünu tüstü ilə dolduran nəhəng və qara gəmiləri görəndə atam mütləq bu sözləri təkrarlayardı:
— Bəlkə də bu gəmiylə əzizimiz Jül geri dönür! Əcəb sürpriz olardı, vallah!
Bunun ardınca adama elə gəlirdi ki, indicə göyərtədə peyda olacaq əmim dəsmalını yelləyərək, bağıracaq:
— Hey, Filipp!

Dönüşünə heç birimiz şübhə bəsləmədiyimizdən bununla bağlı min bir xülya qurmuşduq. Bir ara biz əmimin puluna Enquvilin ətrafında ev almağı da düşünürdük. Yanılmıramsa, hətta atam bununla bağlı sövdə­ləşmələrə də girmişdi.
Böyük bacım iyirmi səkkiz, kiçik isə iyirmi altı yaşına doldu. Onları alacaq birisi tapılmadığından hamımız məyusluq yaşayırdıq.
Axır ki, bacım üçün adaxlı tapıldı: zəngin olmasa da, abırlı bir məmur idi bu adam. Mən tam əmin idim ki, bu cavanın evlənib-evlənməmək ba­rədə tərəddüdlərinə nöqtə qoyan və ona cürət verən Jül əmimin bir axşam onun əlinə keçən məktubu olub.

Evlənmə təklifi qəbul olundu və biz nikahdan sonra hamılıqla Cersi adasına yollanmaq qərarına gəldik.
Cersi adasına səyahət – kasıbların gözündə ən əlçatmaz arzu sayılırdı. Aradakı məsafə çox deyildi: paketbotla (sərnişin və poçt daşımaları üçün istifadə olunan xırda dəniz gəmisi ilə – A.Y.) sadəcə dənizdə getməklə, İngiltərəyə məxsus bu xarici adaya çatmaq mümkün idi. İkicə saat sürən bu dəniz səyahəti sayəsində fransız qonşu ölkəyə gedə bilir, oranın, yəni bir az qaba desək, üzərində Britaniya bayrağı dalğalanan adanın – çox da göz-könül oxşamayan yerli əhalisinin yaşayışı ilə yerindəcə tanış olma imkanı qazanırdı.
Cersi adasına səyahət hamımızın könlüncə idi və onun vazkeçilməz sevdası bir dəqiqə də olsun qəlbimizdən, beynimizdən çıxmırdı.

Axır ki, biz yola çıxdıq. Qranvil sahilində dayanan o gəmini indi də eynilə xatırlayıram: atam üç çamadanımızın gəmiyə yüklənməsini bir kənardan qayğıkeşliklə süzür. Kiçik bacım ərə gedəndən sonra özünü tamamilə gərəksiz hiss edən böyük bacım isə həyəcanlanan anamın qoluna girib. Ən arxada isə yeni nişanlılar gəlirdilər: onlar daim dəstədən geri qaldıqlarından bir gözüm elə arxadaydı mənim.

Gəmi fit verdi. Biz göyərtəyə qalxdıq. Bəndi geridə qoyan gəmi yamyaşıl mərmər lövhənin səthini xatırladan hamar dənizə çıxdı. Onun sahildən necə uzaqlaşdığına göz qoymaqla həm sevinir, həm də razılıq hissi keçirirdik: hərdənbir səfərə çıxanların hamısı bənzər duyğular ya­şayırlar.
Qəddini dik tutan atamın qarnı sürtukun altından qabarırdı: bu sabah əməlli-başlı təmizlənən pencəyindən ətrafa benzin qoxusu yayılırdı və bazar günlərindən mənə yaxşı tanış olan bu qoxu əsl bayram qoxusu sa­yılmalıydı.

Qəflətən atamın nəzərləri iki qadını dəniz ilbizlərinə qonaq edən bir cüt kişiyə dikildi. Cın-cındır paltarda olan qoca matros bıçaqla qabıqlarını araladığı ilbizləri kişilərə uzadır, onlar isə bu təamları xanımlara ötü­rürdülər. Qadınlar dəniz ilbizlərini böyük məharətlə yeyirdilər: paltar­ları ləkələnməsin deyə, onlar  altına burun dəsmalı tutduqları ilbiz qa­bıqlarının içindəki təamı dodaqlarını irəli uzatmaqla, cəldliklə və bircə qurtumda sümürür, boş qabıqları isə dənizə atırdılar.
Belə görünürdü ki, bu əyləncə – açıq dənizdəki gəminin göyərtəsində dəniz ilbizi dadmaq – atamın da könlündən keçirdi. Yəqin ki, bu, ondan ötrü əsl kübarlığın, incə zövqün nişanəsi sayılırdı. Arvadına və qızlarına yanaşan atam soruşdu:
— İstəyirsinizsə, sizi dəniz ilbizinə qonaq edim?

Əlavə məsrəfdən hürkən anamın cavabı ləngisə də, bacılarım tez ra­zılaşdılar. Anam narazı bir əda ilə dedi:
— Qorxuram ki, mədəm bulanar. Uşaqlar üçün al, həm də çox alma, yoxsa bundan xəstələnərlər.
Üzünü mənə tutan anam sözünün ardını gətirdi:
— Jozef isə dəniz ilbizi yeməsə də olar. Oğlanları ərköyün böyütməyə gərək yoxdur.

Özümü haqsızlığa uğramış birisi yerində saysam da, anamın yanın­da qalmalı oldum. İki qızının və kürəkəninin əhatəsində, həm də gö­rün­mə­miş əda ilə qoca matrosa yaxınlaşan atamdan gözlərimi çəkmir­dim.

O iki xanım göyərtəni tərk etmişdi. Qabığın içindəki lət üstlərini bu­la­masın deyə, atam ilbizi əldə necə tutmağı qızlarına başa salırdı. Bunu əyani şəkildə onlara göstərmək üçün ilbiz qabığını əlinə alıb, bayaqkı xanımları yamsılamağa çalışsa da, az sonra bütün ləti sürtukunun üstünə dağıtdı.
Anam əsəbi halda deyindi:
— Elə bil yerində rahat otura bilmirdi!
Bir neçə addım geri-geri gedən atam ilbiz satıcısının həndəvərində duran qızlarını və kürəkənini çaşqınlıqla süzəndən sonra qəfil yerində dönməklə bizə tərəf yönəldi. Anama xısın-xısın bunu dedi:

— Çox təəccüblüdür: o ilbiz satan qoca bizim Jülə hədsiz bənzəyir!
Karıxan anam soruşdu:
— Hansı Jülə, canım?
— Əşşi, mənim qardaşıma… Əgər onun Amerikada olduğunu, həm də şad-xürrəm yaşadığını bilməsəydim, bu adamın Jül olduğuna heç şübhə etməzdim, vallah! – dedi atam.
Anam ürkək-ürkək mızıldandı:

— Başına at təpib deyəsən! Kim də olmasa, sən yaxşı bilirsən ki, bu adam – o deyil. Niyə boş-boş çərənləyirsən?
Amma atam dediyində durdu:
— Klarissa, dur get, özün ona göz qoy: buna sənin də şahid olmanı is­təyirəm.
Anam ayağa qalxıb, qızlarına tərəf getdi və həmin matrosu diqqətlə süzməyə başladı. Yaşlı, kirli-pasaqlı, üz-gözü qırışmış bu adamın isə başı öz işinə qarışmışdı.
Anam geri dönəndə onun əl-ayağının əsdiyini sezdim. O, tez-tələsik atama:

— Məncə, bu adam elə odur, – dedi. – Get, kapitandan da öyrən. Amma eh­tiyatlı tərpən, işdir, bu avara təkrar boğazımıza çöksə, günümüz qara gələcək.
Atam kapitanın yanına getdi. Mən də ardınca düşdüm. İçimi anlaşıl­maz bir həyəcan bürümüşdü.
Uzun bakenbardları olan, arıq və ucaboylu kapitan körpücükdə gə­zişirdi. Özünü elə dartıb durmuşdu ki, deyərdin bu adam Hindistana sə­fərə hazırlaşan gəminin kapitanıdır. Ona hörmət əlaməti olaraq baş əyən atam, iş-gücüylə bağlı bu adama bir-iki tərif deyəndən sonra bu suallara keçdi:
— Cersi ən çox nə ilə ad çıxarıb? Adada hansı istehsal sahələri inkişaf edib? Əhalisi nə qədərdir və kimlərdən ibarətdir? Yerlilərin hansı adət-ənənələri var? Adanın torpağı münbitdirmi?..
Və sair və ilaxır.

Kənardan baxan da düşünərdi ki, söhbət Amerika Birləşmiş Ştatla­rından gedir.
Sonra söhbət sərnişini olduğumuz “Ekspress” gəmisinin, onun heyə­tinin üzərinə gəldi və atam titrək səslə xəbər aldı:
— O dəniz ilbizi satan qoca da yamanca diqqətimi çəkdi. Onun özü və ya taleyi barəsində hər hansı təfərrüatdan xəbərdarsınızmı?

Söhbətin bu axara girməsi kapitanın könlünə yatmadığından quru-qu­ru ca­vab verdi:
— Bu qoca avara bir fransızdır. Ötən il Amerikada gəmimə minərək vətənə döndü. Deyəsən, onun Havrda qohum-əqrəbası da var, sadəcə on­lara borcu olduğundan gözlərinə görünmək istəmir. Adı Jüldür… Jül Darmanş, ya da Rarvanş… buna bənzər bir şeydir. Dediyinə görə, Amerikada bir vaxtlar sərvət sahibi imiş, amma sonradan bu indi gördü­yünüz günə düşüb.
Atamın rəngi meyidinki kimi ağarmışdı, gözləri alacalanırdı. Boğuq bir səslə o, ancaq bunları deyə bildi:
— Belə… belə… Çox yaxşı… Düzü, buna çox da heyrətlənmədim… Çox-çox təşəkkür edirəm, kapitan…
Durub, oradan aralandı. Dənizçi çaşqın-çaşqın onun ardınca baxırdı.
Geri dönən atamın kefinə soğan doğrandığını görən anam dedi:
— Gəl, oturaq… yoxsa bu da gözlərdən yayınmaz.

Ağır yük kimi skamyaya çökən atam dilləndi:
— Bu, odur… Dedim axı, sizə: bu – odur!
Bir qədər susandan sonra soruşdu:
— Yaxşı, indi bəs neyləyək?
Anam tam qətiyyətlə dedi:
— Hər şeydən öncə uşaqları ondan ayıraq. Bir halda ki Jozef hər şeyi öyrəndi, gedib onları gətirsin. Son dərəcə ehtiyatlı olmalıyıq ki, barı kürəkən bundan duyuq düşməsin…
Atam sarsılmışdı. Güclə eşidiləcək bir səslə o:
— Bu, əsl faciədir! – dedi.

Özündən çıxan anam kinini tökdü:
— Mən elə bilirdim ki, o müftəxor həyatda heç vaxt bir şeyə nail olan deyil və gec-tez gəlib, təkrar boynumuza minəcək. Bir də ki, siz Davranşlardan fərli bir şey gözləməyə heç dəyməz!
Atam anamdan danlaq eşidəndə etdiyi hər zamankı jestini təkrarladı: əlini alnında gəzdirdi. Anamın isə dili-dilçəyi açılmışdı:
— Bu dəqiqə Jozefə pul ver, qoy gedib o dəniz ilbizlərinin pulunu ödə­sin… Bir o qalmışdı ki, o dilənçi bizləri tanısın! Bunun digər sərni­şinləri necə heyrətləndirəcəyini təsəvvürümə gətirirəm! Durun, keçək göyərtənin o biri başına. Sən isə onun qeydinə qal ki, biz bir daha o sə­fillə yerli-dibli rastlaşmayaq.
Anam yerindən qalxdı və mənə beş franklıq verəndən sonra vali­deynlərim yola düzəldi. Bacılarım isə çaşqın halda atamın yolunu göz­lə­yirdilər. Anamı ürək bulanması tutduğunu deyərək, mən qocadan so­ruşdum:
— Borcumuz nə qədərdir, cənab?

O ara qocaya “əmi” demək də keçdi hələ könlümdən.
Satıcıdan: “İki frank yarım” cavabını aldım.
Bu adamın arıq, qırışlarla dolu əlinə nəzər yetirdim. Onun əzabkeş, yazıq, yaşlı və məyus sifətini süzərək, öz-özümə dedim: “Bu adam – mə­nim əmimdir, atamın qardaşıdır, dost-doğma əmimdir!”

Çaypulu kimi qocaya on su da verdim. O, mənə ürəkdən təşəkkür elədi:
— Cavan oğlan, Allah sizə pis gün göstərməsin!
Bu sözləri o, sədəqə alan bir dilənçi tövrüylə dilə gətirdi. Düşündüm: yəqin ki, okeanın o tayında da bu qoca sədəqə toplamağa məcbur imiş. Yersiz səxavətimdən karıxan bacılarım məni dörd gözlə süzürdülər.

Pulun qalığı kimi iki frankı anama verəndə o da heyrətləndi:
— Yəni bu dəniz ilbizləri üç frank elədi ki? Heç vaxt inanmaram.
Mən arxayın tərzdə dilləndim:
— Ona on su çaypulu verdim.

Yerindən dik atılan anam məni tərs-tərs süzdü:
— Ağlın çaşıb sənin! O cür vecəyaramaza on su verərlər?!
Amma tez də mumladı, çünki atam başıyla kürəkəni ona göstərirdi.
Hamı ağzına su aldı.

İrəlidə, üfüqdə görünən tünd bənövşəyi rəngdə zolaq sanki dənizin qoynunda bitmişdi. Bu, Cersi adası idi.
Sahilə yan aldığımızdan mən bir daha Jül əmimə yaxınlaşmaq, ona bir-iki xoş, könülaçan söz demək istədim.
Amma dəniz ilbizi həvəskarları qeybə çəkildiyindən artıq o da gözə dəymirdi. Yəqin ki, zavallı qoca indi özünə sığınacaq seçdiyi iylənmiş trümə enmişdi.
Geriyə dönüşdə əmimlə rastlaşmamaq üçün biz Sen-Malo yolunu seçdik. O ara anamın narahatçılığı birə-on artmışdı.

Həyatda bir daha əmimi görmək mənə qismət olmadı.
Elə ona görə də mən dilənçilərə hərdən beş frank verməyi özümə borc bilirəm.

Tərcümə etdi: Azad Yaşar