İnformatika nədir?
İnformatika nədir?
İnformatika – verişənlərin yaradılması, saxlanılması, əks etdirilməsi, canlandırılması, emalı və ötürülməsi qaydalarını hesablama texnikasının vasitələri ilə sistemləşdirən, həmçinin bu vasitələrin və onların idarə etdiyi metodların fəaliyyət prinsiplərini sistemləşdirən bir elmdir. Bu tərifdən görünür ki, informatika texnologiyaya çox yaxındır. Ona görə də onun predmetini çox vaxt informasiya texnologiyaları adlandırırlar.
Texnologiya (yunan sözü techne- məharət, ustalıq, bacarıq, peşə, sənət, vərdiş, sənətkarlıq, qabiliyyət və yunan sözü logos- söz, fikir, qərar, hökm, öyrənmə, nəzəriyyə, elm sözlərinin birləşməsindən yaradılmışdır) – məhsulun istehsalı prosesində istifadə olunan xammalın, materialın və ya yarımfabrikatın formasını, xassələrini, vəziyyətini dəyişdirmək, emal etmək, hazırlamaq metodlarının yığınıdır, məcmusudur.
Maddi texnologiyaların əsas komponentləri bunlardır: xammalın və materialın hazırlanması, maddi məhsulun istehsalı, istehlakçılara istehsal olunmuş məhsulun satışı.
İnformasiya texnologiyasında ilkin material kimi informasiya çıxış edir. Son məhsul kimi də həmçinin informasiya çıxış edir, lakin bu, obyektin, prosesin və ya hadisənin vəziyyəti haqqında kefiyyətcə yeni informasiya olur. Bununla bərabər informasiya texnologiyalarının əsas komponentləri bunlardır: verilənlərin toplanması (ilkin informasiya), verilənlərin emalı, yekun informasiyaların əldə olunması və onun istehlakçıya göndərilməsi.
İnformasiya texnologiyalarının aşağıdakı bir necə nəslini ayırd edirlər:
- Ən qədim nəsli- «qaya üzərində və ağac qabığında yazılar» adlanır;
- Çap qurğusunun ixtirası ilə əlaqədar olan «kağızlı» nəsil (XV əsrin ortaları);
- EHM-in meydana gəlməsi ilə yaranmış «kağızsız» və ya «elektronlu» nəsil (XX əsrin ortaları);
- Fərdi EHM-lərin və telekommunikasiya vasitələrinin tətbiqləri ilə bağlı olan «yeni informasiya texnologiyası» nəsli (1980-ci ilin ortalarından başlayaraq).
Yeni informasiya texnologiyası (kompyuterli informasiya texnologiyası)- fərdi kompüterlərin və telekommunikasiya vasitələrinin istifadəsinə əsaslanan texnologiyadır.
İnformatikanın predmetini aşağıdakı anlayışlar təşkil edir:
- Hesablama texnikasının aparat təminatı;
- Hesablama texnikasının proqram təminatı;
- Aparat və proqram təminatlarının qarşılıqlı əlaqə vasitəsi;
- İnsanın aparat və proqram vasitələrilə qarşılıqlı fəaliyyət vasitəsi.
Bu siyahıdan görünür ki, informatikada qarşılıqlı əlaqə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir. Bunun üçün hətta xüsusi anlayış – interfeys adlanan anlayış da vardır. İnsanın aparat və proqram vasitələrilə qarşılıqlı əlaqə metodları və vasitələri istifadəçi interfeysi adlanır. Uyğun olaraq aparat interfeysi, proqram interfeysi və aparat-proqram interfeysləri də vardır.
İnformatikanın əsas məsələsi hesablama texnikasının aparat və proqram vasitələri ilə işləmək qaydalarının və metodlarının sistemləşdirilməsindən ibarətdir. Sistemləşdirilmənin məqsədi qabaqcıl, daha effektiv texnologiyaları seçməkdən, onları tətbiq etməkdən və inkişaf etdirməkdən, verilənlərlə işləməyin mərhələlərini avtomatlaşdırmaqdan, həmçinin yeni tədqiqatların metodiki təminatından ibarətdir.
İnformatika praktik elmdir. Onun nailiyyətləri gərək praktikada təsdiqdən keçsin. Əldə edilən nailiyyətlər o halda qəbul olunur ki, onlar yüksək effektivlik kriteriyasına uyğun gəlsinlər. Bu gün informatikanın əsas məsələlərinin tərkibində, praktik tətbiqlər üçün aşağıdakı istiqamətləri qeyd etmək olar:
- Hesablama texnikalarının arxitekturası (verilənlərin avtomatik emalı üçün nəzərdə tutulan sistemin qurulması üsulları və metodları);
- Hesablama texnikalarının interfeysləri (aparat və proqram təminatlarının idarə edilməsinin üsul və metodları);
- Proqramlaşdırma (kompüter proqramlarının hazırlanması vasitələri, üsulları və metodları);
- Verilənlərin çevrilməsi (verilənlərin strukturunun çevrilməsi üsulları və metodları);
- İnformasiyanın müdafiəsi (verilənlərin müdafiəsi vasitələrinin, metodlarının işlənib hazırlanması və qaydaların, üsulların ümumiləşməsi);
- Avtomatlaşma (insanın iştirakı olmadan proqram- aparat vasitələrinin fəaliyyət göstərməsi);
- Standartlaşma (aparat və proqram vasitələri arasında, həmçinin müxtəlif hesablama sistemlərinin tiplərinə aid olan verilənlərin təqdimatı formatları arasında uyuşmanın təminatı).
İnformatika üçün informasiya proseslərinin texniki təminatlarının bütün mərhələlərində acar anlayış effektivlikdir. Aparat vasitələri üçün effektivlik dedikdə, qurğunun məhsuldarlığının, onun dəyərinə (təchizat və xidmət dəyərliliyi nəzərə alınmaqla) münasibəti başa düşülür.
Proqram təminatı üçün effektivlik dedikdə, onunla işləyən şəxsin (istifadəçinin) məhsuldarlığı, səmərəliliyi başa düşülür. Proqramlaşdırmada effektivlik dedikdə, proqramlaşdırıcıların zaman vahidində yaratdığı proqram kodunun həcmi başa düşülür.
İnformatikada hər şey qəti olaraq effektivliyə istiqamətlənmişdir. İnformatikada bu və ya digər əməliyyatı necə etmək məsələsi vacib sayılır, lakin əsas da deyil. Əsas isə verilmiş əməliyyatı necə effektiv etmək olar məsələsidir.
İnformatika sözü Informacion (informasiya) və Automatique (avtomatika) terminlərinin birləşməsi nəticəsində yaranmış fransız sözü olan Informatique sözündən əmələ gəlmişdir. Hansı ki, onun mahiyyəti, informasiyanın avtomatik emalı haqqında elm kimi ifadə olunur. Fransadan başqa informatika termini bir sıra Şərqi Avropa ölkələrində də istifadə olunur. Eyni zamanda Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyətində və ABŞ-da başqa bir termin – Computer Science (hesablama texnikasının vasitələri haqqında elm) termini işlədilir.
İnformatikanın mənbələri kimi, adətən iki elm sayılır: Dokumentalistika və kibernetika.
Dokumentolistika XIX əsrin sonunda istehsal münasibətlərinin surətli inkişafı ilə əlaqədar formalaşmışdır.
Onun çiçəklənməsi XX əsrin 20-30-cu illərində baş vermişdir. Əsas predmeti isə sənəd mübadiləsinin effektivliyinin yüksəldilməsi üçün səmərəli vasitə və metodların öyrənilməsi olmuşdur.İnformatikaya yaxın olan kibernetika texniki elminin əsasları, amerikan riyaziyyatçısı Nobert Vinerin 1948-ci ildə dərc olunmuş riyazi məntiq üzrə əsərlərində qoyulmuşdur. Adın özü isə yunan sözü olan Kyberneticos – idarəetmədə bacarıqlı (usta, mahir) sözçündəndir.
Elmə ilk dəfə kibernetika terminini, XIX əsrin birinci yarısında fransız fiziki Andre Mari Amper daxil etmişdir. O bütün elmlərin vahid təsnifat sistemlərinin işlənib hazırlanması ilə məşğul olmuş, bu termin ilə idarəetmə haqqında o zaman mövcud olmayan hipotetik (fərziyyəyə əsaslanan) elmi ifadə etmiş, fərziyyə kimi belə bir elmin olacağını söyləmişdir.
Bu gün kibernetikanın predmeti avtomatik idarəetmə sistemlərinin qurulması prinsiplərindən və fəaliyyətindən ibarətdir, əsas məsələləri isə qərar qəbuletmə proseslərinin modelləşdirilməsi metodları, insan psixologiyası ilə riyazi məntiq arasında əlaqə, ayrıca individumun (fərdin) informasiya prosesləri və cəmiyyətdəki informasiya prosesləri arasında əlaqə, süni intellektin prinsip və metodlarının işlənib hazırlanmasıdır. Praktikada kibernetika bir çox hallarda hesablama texnikasının, informatikanın əsaslandığı eyni proqram və aparat vasitələrinə əsaslanır, informatika isə öz növbəsində kibernetikadan bu vasitələrin inkişafı üçün riyazi və məntiqi bazanı götürür.
