Dilçilik və onun elmlər içərisində yeri

Kateqoriyalar Azərbaycan dili

Dilçilik və onun elmlər içərisində yeri

Dilçilik elmi dili tədqiq edir. Türklərin ilk ən böyük dilçisi XI əsr alimi Mahmud Qaşğarlıdır.

Dilçiliyin müxtəlif şöbələri var. Buna fonetika, leksi-kologiya, morfologiya və sintaksis aiddir. Dilçiliyin əsas sahələri isə bunlardır: etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya.

1. Etimologiya

Mənşə sözünün sinonimi kimi işlənir. Yunanca etimou (əsl, həqiqət, sözün əsas mənası) və logos (təlim, elm) hissələrindən ibarətdir. Dilçiliyin bu sahəsi sözün mənşəyini, nədən törəməsini öyrənir. Etimologiya iki cürdür:

  • elmi etimologiya
  • xalq etimologiyası

Sözün əslini bərpa etmək, onun başqa sözlərlə və mənalarla əlaqəsini öyrənmək etimoloji təhlil adlanır:

  • Azərbaycan. Görkəmli türk tarixçisi Rza Nur bu sözü Xəzər tayfasının adı ilə bağlayır.
  • Qarabağ. Bu toponim də iki hissədən ibarətdir: qara və bağ. «Qara» qədim dilimizdə «böyük» mənasındadır, «bağ» isə qədim türk tayfalarından birinin adıdır.
  • Arsak. İndiki Qarabağın qədim adıdır. Bu yer adı -toponim iki hissədən ibarətdir: ar və sak. «Ər» sözü qədim dilimizdə igid, cəngavər, qoçaq mənasındadır, «sak» isə qədim türk tayfalarından birinin adıdır.

2. Lüğətçilik

Dilçiliyin təcrübi sahələrindən biridir. Lüğətlərin tərtib olunma, yaranma prinsiplərini öyrənir. Lüğətçiliklə (leksiko-qrafiya) məşğul olan mütəxəssis lüğətçi (leksikoqraf) adlanır. Məşhur lüğətçilər:

  • XI əsr — Mahmud Qaşğarlı. «Divanü lüğat-it-türk» (Türk dillərinin divanı — toplusu).
  • XIII-XIV əsrlər — Cəmaləddin ibn Mühənna, Hinduşah Naxçıvani, Hümam Təbrizi.
  • XIX əsr — Mirzə Məhəmmədəli Kazım bəy.
  • XX əsrin əvvəlləri — Sultan Məcid Qənizadə, Üzeyir Hacıbəyov, Qarabəy Qarabəyov, Əliağa Şıxlinski.
  • XX əsrin 40 -cı illəri — Heydər Hüseynovun rəhbərliyi ilə çıxmış «Rusca-azərbaycanca lüğət» (4 cilddə) və Əliheydər Orucovun müəllifliyi və redaktəsi ilə 1964-1987-ci illərdə nəşr olunmuş «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti» (4 cilddə) yaranır.

Digər lüğətlər də vardır: tərcümə lüğətləri, izahlı lüğətlər, terminoloji lüğətlər.

3. Dialektologiya

Məhəlli xarakter daşıyan dil təzahürlərini, yəni dialekt və şivələri (regionları) öyrənən dilçilik sahəsidir.

  • Ədəbi dildə: gəlir, alır, görür, qurur.
  • Qazax dialektində: gəler, aler, görör, quror.

Bədii əsərlərdə obrazların nitqini fərdiləşdirmək üçün işlədilən məhəlli sözlərə dialektizm deyilir.

Müəllif: KAMRAN ƏLİYEV
Mənbə: AZƏRBAYCAN DİLİ, abituriyentlər üçün köməkçi vəsait, Bakı — «Elm» — 2011, ISBN 978-9952-453-30-0

Top