Danışıq prosesində nitq axınl parçaları müxtəlif fonetik çalarlıqda tələffüz olunur və buna görə də nitq axını dalğalı axına bənzəyir.Ümumiyyətlə, bir hecanın tərkibində o qədər də güclü və aydın tələffuz olunmayan,hecadüzəltməyən səslərə nisbətən , hecadüzəldən bir səs aydın və güclü tələffüz olunanaraq fərqləndiyi kimi ,çoxhecalı ayrı-ayrı sözlərdə bir heca ,cümlədə isə bir söz digərlərindən uca və ya güclü bir tərzdə tələffüz olunması ilə də fərqlənir.Digər hecalar və ya sözlər isə ucadan və güclü tələffüz olunan heca və yaxud söz ətrafına toplanır. Məsələn
Hecalarda-
kəl-mə, söy-lə-mə ,a- ğac-lar və s.
Sözlərdə,
Bu kitabı kim yazdı?Mən yazdım.Bu gün məktəbə getdim, kitab oxudum, yazı yazdım .Sözlərdəki hecalardan və cümlələrdəki sözlərdən birinin daha güclü və daha ucadan tələffüz edilməsinə vurğu deyilir .
Nitq axınındakı müxtəlif fonetik boyaların məqamından, istiqamətindən, məqsəd və şəraitindən asılı olaraq vurğunun müxtəlif növləri yaranır ki, bunlardan xüsusın aşağıdakı növləri ədəbi dildə daha geniş dairədə işlənir. Heca vurğusu,məntiqi vutğu, həyacanlı vurğu.
Heca vurğusu.
Tonun artması və ya gücünün çoxalması ilə sözdə heca düzəldən hissənin fonetik boyasındakı dəyişiklik heca vurğusu adlanır.Heca vurğusu ilə tələffüz olunan hecaya isə vurğulu heca deyilir.
Heca vurğusu əsasən sözündə ölcüsüdür,çünki hər bir sözdə ancaq bir əsas heca vurğusu olur.Buna görə də nitq axınında neçə əsas heca vurğusu varsa,o qədər də əsas nitq hissəsi halında işlənilən söz vardır demək olar.
Vurğulu hecanı müxtəlif çalarlıqda tələffüz etmək olur.Elə buna görə də heca vurğusu müxtəlif təzahürlərə malikdir.
Bəzən bir hecanı təşkil edən sait digər hecaları təşkil edən saitlərdən daha güclü və daha gərgin məxrəcdə tələffüz edildiyinə görə həmin sait ilə formalaşan heca da bütövlükdə güclü tələffüz olunur ki,belə vurğu güclü vurğu (dinamik vurğu) adlanır.
Bəzən isə avazın –tonun yuxarı dərəcəyə qaldırılması nəticəsində bir heca digərinə nisbətən yüksək avazla tələffüz olunur ki,belə vurğu avazlı vurğu (tonik vurğu) adlanır.
Azərbaycan dilində ən çox güclü vurğu işlənir.Lakin bəzi hallarda,xüsusən hiss –həyacan ifadəsi üçün avazlı vurğudan da istifadə olunur.
Ümumiyyətlə, vurğulu hecanın yerinı və xüsusiyyətinə görə dünya dillərinin əksəriyyətində heca vurğularının iki əsas növdə olduğu müəyyənləşdirilmişdir: sərbəst vurğu, sabit vurğu.
Sərbəst vurğu
Sərbəst vurğu dildə olan çox hecalı sözlərin tərkibində müxtəlif mövqedıki bu və ya digər heca üzərinə düşən vurğuya deyilir.
Bu baxımdan rus dili nümunəvi bir dil sayılır .
“Rus dilində vurğu müxtəlif məkanlı ,yaxud sərbəstdir,yəni vurğunun yeri sabitləşdirilməmiş,sözün müəyyən bir hecasına (baş və ya son hecasına),yaxud sözün müəyyən hissəsinə(əsasa və ya şəkilçiyə)təhkim olunmamışdır: o sözün hər hansı bir hecasına vı ya müxtəlif morfoloji hissəsi üzərinə düşə bilər.Bunu aşağıdakı misallarda müşahidə etmək olar:
Stolik,devoçka ,vıvel,morojenoe berza, spala ,delami ,belovatıy ,moloko...”
Rus dilində vurğunun müxtılif məkanlı olmas mühüm fono- semantik və morfoloji vasitədir.Buna görə də vurğu sözlərin sövti qabığına görə ,mənaca formaca fərqləndirməyə xidmət edir:
zamok-zamok, muka-muka ,,plaçu-plaçu, moy-moy və s.
Bir nçə söz ,xüsusənalınma sözlə ,müstəsna oimaq şərti ilə ,demək olar ki Azərbaycan dilində belə sərbəst vurğu yoxdur.
Sabit vurğu
Dildəki sözlərin tərkibində müəyyən mövqedə olan hecalara daimi təhkim edilmiş vurğuya sabit vurğu deyilir .Belə vurğu dünya dillərininçoxunda vardır .Bəzisində vurğu sözlərin bir hecasında olur(fin,eston ,latış dillərində),bəzisində vurğu sözlərin sonuncu hecasından əvvəlki yanaşı hecada olur(gürcü, polyak dilində),bəzisində isə vurğu sözlərin son hecasında olur (fransıp dilində,türk dilləriailəsinə mənsub dillərdə.)
Türk dilləri ailəsindən olan Azərbaycan dilində də heca vurğusu sabitdir ,çünkü heca vurğusunun əsaə mövqeyi, yəni təhkim olunduğu məqam sözün sonuncu hecasdır .Bunu aşağıdakı misallarda müşahidə etmək olar: ata, oğul ,yaşayış, tələbə,kolxozçuiar,tələbələrin və s
Müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki vurğu qəbul etməyən şəkilçilər,əsasən ,aşağıdakılardır:
1)İnkar şəkilçiləri -m,-mə,-ma, məsələn ,sil-mə ,oxutdur-ma, çalış-mır və s.
2) Sual şəkilçiləri -mı,-mu,-mi,-mü: məsələn: alacaq-mı,işləyəcək-mi, gördün-mü və s.
3) Birgəlik bildirən –la,-lə şəkilçiləri: məsələn:qardaşım-la,atam-la,gül-lə və s.
4) Zaman şəkilçilərindən sonra bitişdirilən şərt şəkli şəkilçisi -sa ,-sə; məsələn: almış-sa,qalar-sa, biləcək-sə, görür-sə və s.
5)Seçilmə bildirən zərfləri əmələ gətirən -ca-cə şəkilçisi: məsələn: məzmun-ca, ağıi-ca ,mən-cə, siz-cə fikrim-cə və s.
6)Tərkibində inkar şəkilçisi olan feli bağlama şəkilçiləri:
a)-madan,-mədən:mə sələn; oxu-madan,(danışmazlar),bil-mədən(söyləmə), və s.
b)-mamış,-məmiş; məsələn: salamlaş-mamış(keçmə).Məni gör-məmiş(getməz) və s.
7)Feli bağlama düzəldən -kən şəkilçisi ; məsələn;olar-kən, ge-dər-kən ,bilmiş-kən bə s
