İsimlər başqa sözlərlə əlaqəyə girərkən bəzi qrammatik şəkilçilər qəbul edərək formaca dəyişə bilir. Bu cür dəyişilmə zamanı cümlədə sözlər arasında əlaqə yaranır. İsimlərin belə dəyişilməsi hallanma adlanır. Dilimizdə ismin altı halı var:
İsmin halı
| Söz |
Hal |
şəkilçisi |
Sualı |
| Adlıq |
Vətən
|
|
kim? nə? hara? |
| Yiyəlik |
Vətənin
|
-ın4,(-nın4) |
kimin? nəyin?haranın? |
| Yönlük |
Vətənə
|
-a2, |
kimə? nəyə? haraya? |
| Təsirlik |
Vətəni
|
-ı4, (-ı4) |
kimi? nəyi? haranı? |
| Yerlik |
Vətəndə
|
-da2 |
kimdə? nədə? harada? |
| Çıxışlıq |
Vətəndən
|
-dan2 |
kimdən? nədən? haradan? |
Adlıq hal
Əsasən kim? (ata) nə?( qəzet) bəzən də hara? (Təbriz) sualını tələb edir.
Lüğətlərdə isimlər adlıq halda verilir. Adlıq halın xüsusi şəkilçisi yoxdur.
Adlıq halda olan isimlər cümlədə daha çox üç mövqedə işlənir:
Mübtəda: Vətən hamımızın baş tacıdır.
Xəbər: Hamımızın baş tacı vətəndir.
Təyin: Daş bina möhkəm olar.
Xitab:Vətən, səndən ötrü can verməyə hazırıq.
Adlıq halda olan isim cəm, mənsubiyyət və şəxs şəkilçiləri qəbul edə bilər. Bu şəkilçilər ayrı-ayrılıqda və eyni zamanda ismin başlanğıc formasına qoşula bilər: kitab-kitablar-kitablarım-kitablarımdır.
Qeyd: Söz birləşməsi və cümlədə olan sifətləşmiş isimlər adlıq halda olur.
Yiyəlik hal
Yiyəlik hallı isimlər özündən sonra gələn sözlərlə əlaqəyə girərək əşyalar, şəxslər arasında aidlik,mənsubluq mənası gətirir.
Xüsusi şəkilçisi: -in4, -nın4
Sualları: kimin? nəyin? haranın?
Yiyəlik hallı isimdən sonra, adətən, mənsubiyyət şəkilçili söz gəlir və söz birləşməsi yaranır. Bu cür söz birləşməsinin birinci tərəfi yiyə (sahib), ikinci tərəfi isə mənsub (aid) olandır:
| Yiyəlik (sahiblik) edən |
Mənsub(aid) olan |
|
| Ağacın |
yarpağı |
|
| Müəllimin |
qələmi |
|
| Atanın |
məsləhəti |
|
Yiyəlik halın iki növü var:
Müəyyənlik bildirən yiyəlik hal.
Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik hal.
Yuxarıda verilmiş nümunələr müəyyənlik bildirən yiyəlik hala nümunə ola bilər. Göründüyü kimi, burada hal şəkilçisi mütləq iştirak edir və konkretlik yaradır.Özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili söz gələrsə, ayrılıqda cümlə üzvü olmur. Müəyyən yiyəlik halda yalnız xəbər olur: Kitab Ayxanındır. Biz və siz əvəzliklər yiyəlik halda təyin Sizin (hansı?), bizim (hansı?) qızlar sinif, digər əvəzliklər isə tamamlıq ola bilər: Sizin üçün, onun üçün, hamı üçün (kim üçün?) aldım.
Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halın xüsusi şəkilçisi yoxdur; vətən sevgisi, dövlət dili dedikdə qeyri-müəyyənlik olduğu aşkar görünür.Nümunələrdən göründüyü kimi daha çox kim? nə? suallarına cavab verir. Cümlədə bu sualı adlıq halın sualı ilə qarışdırmaq olmaz. Bunun üçün üç əsas məsələyə diqqət etmək lazımdır:
Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan ismə asanlıqla kimin? nəyin? sualını vermək olur: müəllim (nə? kimin?) məsləhəti.
Qeyri-müəyyən yiyəlik halda işlənən isim ayrılıqda cümlə üzvü olmur. Özündən sonra gələn III şəxsin təki mənsubiyyət şəkilçili sözlə məna və qrammatik cəhətdən birləşərək bir suala cavab verir: Ata məsləhəti (nə?) faydasız olmaz.
Nümunədən göründüyü kimi, adlıq halda olan isim cümlədə fellə əlaqəyə girir. Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan isim isə mənsubiyyət şəkilçili sözlə.
Qeyd: Müəyyənlik bildirən yiyəlik haldan fərqli olaraq, qeyri-müəyyən yiyəlik hal ayrılıqda cümlə üzvü ola bilmir.
Yiyəlik halın şəkilçisi ilə II şəxs təkinin mənsubiyyət şəkilçisi omonimdir. Fərqləndirmək üçün:
Yadda saxla!
Yiyəlik hallı isim digər hallarda olduğu kimi ikinci dəfə hallana bilmir. Mənsubiyyət şəkiliçisi isə qəbul edir. Sənin kitabın-kitabını-kitabında-kitabından və s.
Mənsubiyyət şəkilçili sözün əvvəlinə sənin əvəzliyini əlavə etmək olar: Kitabın məndədir. Sənin kitabın məndədir.
