Qədim türk yazılı abidələri

Qədim türk yazılı abidələri eramızın V yüzilliyində yaranmışdır. Bu yazıların günümüzə qədər gəlib çatan ən əski örnəkləri VII-VIII yüzilliklərə aiddir. Daşlar üzərində Göytürk hərfləri ilə yazılmış bu kitabələr bütün türk xalqlarının tarixində böyük ıdıbi-tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Göytürk kitabələrində ilk dəfə olaraq türk millətinin adı çəkilmiş, türkün tarixi ilk öncə bu daşlar üzərində yazılmışdır. Bu daş yazıları türk ədəbiyyatının ilk əsəri, ulu babasıdır, türk dilinin ilk yazılı qaynağıdır.

1721-ci ildə Güney Sibirdə Yenisey çayının sahillərində yerləşən Abakan bölgəsində iki avropalı gəzib dolaşırdı. Bu yerin təbiəti, yerli xalqların dili, adət-ənənəsi onları ciddi maraqlandırırdı. Onlar kim idi, Biri alman alimi Daniel Messerşmidt və digəri isə isveçli İohan fon Stralenberq idi. Bir gün bir yerli kəndli onların yanına gəlib qəribə daş yazısı və heykəllərdən danışdı. 1722-ci ildə Daniel Çarkov kəndində yazılı daşları görüb heyrətə gəlir. Abakana dönüb dostu yüzbaşı İ.Stralenberqlə görüşəndə bu barədə ona da məlumat verir. Hər ikisi bir yerdə gəlib bu əski yazılara tamaşa edir, bəzilərinin sürətini çıxarırlar.

Orxon – Yenisey abidələri adı ilə adlandırılan bu kitabələr Göytürk abidələri kimi məşhurdur. Bu abidələrin yaranması türklərin tarix səhnəsinə çıxması, onların oyanışı və mədəni yüksəlişinin nəticəsidir. VI yüzillikdə Altay, Mərkəzi Asiya və Sibirdə türk tayfaları birləşib bir dövlət yaratdılar. Türk xaqanlığı adını alan bu dövlət VI-IX yüzilliklərdə hökm sürmüşdü. Dövlətin başında xaqan durardı, ali toplantıları qurultay sayılırdı. Qəbilə başçısına bəy, ondan aşağı gələnlərə isə tikin və şadi, xalqa isə budun və ya qara budun deyilirdi. Dinləri atəşpərəstlik, şamanilik və s. idi.

Orxon-Yenisey abidələri Tonyukuk,Kül-tikin və Bilgə kağanın şərəfinə yazılmışdır. Çin qaynaqlarında Tonyukukun 710-716-cı illərdə öldüyü göstərilir. Tonyukuk türk millətinin keçmişi və gələcəyini düşünürdü, yanar ürəklə belə yazırdi: “Türk milləti öldü, qurtardı, yox oldu. Türk millətinin yerində dörd boy qalmadı. Meşədə, çöldə qalmış olanlar toplanıb 700 oldular. İki bölüyü atlı, bir bölüyü piyadə idi. Yeddi yüz nəfəri idarə edən beş nəfərin böyüyü şadi idi. Yardımçı mən oldum. Bilgə Tonyukuku qağanmı edəlim, düşündüm. Tanrı bilik verdiyi üçün onu qağan etdim. Çinlini, kitayı, oğuzu çox öldürdük. Yardımçısı mən idim.

Bu sözlər Tonyukukun şəxsiyyətini aşkara çıxarır. Buradan görürük ki, o, bilikli, zirək bir vəzir olmuş, ömrü boyu türk tayfalarının taleyini düşünmüş, onları birliyə çağırmışdı. Eyni zamanda, kitabələrdə düşmənə qarşı birləşib üzərinə yürüyəlim. Hamısını yox edəlim. Türkiş qağanı belə demiş: mənim millətim ordadır. Türk boyu yenə qarşılıqlıq içindədir. Oğuz yenə dardadır. Dar gündə birləşmək türkün müqəddəs, pozulmaz adətidir. Onlar öz səadətini ancaq birlikdə axtarır, birliyi pozanlara qarşı amansız olurlar. Birliyi dirlik sayırdılar.

“Kül-tikinin” şərəfinə yazılmış abidə də çox dəyərli bir sənət əsəridir. Kül-tikin 732-ci ildə qırx yeddi yaşında döyüşlərin birində öldürülmüşdür. On altı yaşında döyüşlərə atılan bu igid sərkərdə çoxlu döyüşlərdə iştirak etmiş, yağıya qarşı amansız olmuşdur. Kül-tikin böyük nüfuz sahibi olduğuna görə onun dəfnində Çindən, Gidan, Buxara, Soqda, Tibet və s yerlərdən qonaqlar gəlmişdir. Onun abidəsi Yoluq-tikin tərəfindən tikilmişdir. Ancaq kitabədə sözlər təbii olaraq ölən adamın dilindən verilir, onun xidmətləri sayılır, igidlik və gözəl xasiyyətindən danışılır.Kül-tikin türk millətinə belə deyirdi: Mən tanrı tək göydə yaranmış bilici türk xanı bu taxtda oturdumş Sözlərimi axıradək eşidin. İrəlidə Şantun çölünə qədər qoşun çəkdim, dənizə çatmağıma az qaldı. Yağılar şirin sözü, zərif hədiyyələri ilə aldadıb topladılar. Ey türk xalqı, yağıların şirin sözünə, zərif hədiyyəsinə aldanıb çox məhv oldun”.

İyirmi beş döyüşə çıxıb on üç dəfə döyüşən Kül-tikinin adı ilgidlik rəmzinə çevrilmiş, dillərə düşmüşdür. Hələ cavanlığında qardaşı Magilyan qağanı (Bilgə kağan) taxda oturtduran və on üç il onun baş sərkərdəsi sayılan Kül-tikini qardaşı çox sevirdi: “Humay kimi qadın anamın şərəfinə kiçik qardaşıma qəhrəman Kül-tikin adı verildi. On altı yaşında ikən kiçik qardaşım qağan əmimin el birliyini belə ələ aldı. Altı Cub saqdilərə tərəf qoşun çəkdik, onları məğlub etdik. Kül-tikin piyada qoşunla hücuma keçdi. O qoşunu orada məhv etdik. İyirmi bir yaşı olanda Çaça Senün ilə vuruşduq. Döyüşün lap əvvəlində Boz atını minib hücuma keçdi. Silahına, paltarına yüzdən artıq ox vurdular. Ordu başçısına bir ox dəymədi”.

Abidələrin 3-cüsü Magilyanın yəni Bilgə kağanın şərəfinə hazırlanmışdı. “Bilgə kağan abidəsi” kimi məşhur olan bu kitabələr Yolluq –tikin tərəfindən yaradılmışdır. Burada göstərilir ki, magilyan güclü dövlət yaratmış, hər tərəfə qoşun çəkərək yağılara qalib gəlmiş, həyatın son günlərində nəqqaş gətirərək bütün bu başına gələnləri daşlarda həkk etdirmişdi. Orxon-Yenisey abidələrinin sayı 3 deyil, 3-dən daha artıqdır. Dil, üslub və məzmçun baxımından kitabələr bir-birini xatırladır.

Əski kitabələr bu baxımdan bədii sənət nümunəsi kimi də səciyyəvidir. Kitabədə bədii düşüncə və ifadələr mətnə bir təravət gətirir, onun bədii gözəlliyini təmin edir. Hətta “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili deyim və ifadə tərzi baxımından əski türk abidələri ilə səsləşməsi də çox təbii və qanunauyğundur. Bu yaxınlıq və səsləşmə cümlənin quruluşunda tarixi adlarda, türk həyatının ifadəsi olan anlayış və ifadələrdə özünü göstərməkdədir.  Məsələn “Kül-tikin abidəsində” belə deyilir: “ Sağdakı şadapıt bəylər, soldakı tar kanlar, buyuruq bəyləri! Oğuz tatarı, doqquz oğuz bəyləri, milləti”.

“ Dədə Qorqud”da isə belə deyilir: “ Sağdakı oturan bəylər, sol qolda oturan sol bəylər, eşikdəki inaqlar, dibdə oturan xas bəylər, qutlu olsun dövlətimiz”.
Əski türk abidələri türk xalqlarının ortaq ədəbi tarixi abidəsi kimi böyük əhəmiyyət kəsb eləmiş, türk xalqlarının milli oyanış və inkişafına nəcib təsir gəstərmişdir.Əski kitabələr türk xalqlarının dil və ədəbiyyatının ilkin qaynağı, özülü kimi məşhur olmuş, yaşamış, türk dünyasının təməl daşına çevrilmişdir.