Filosoflar kateqoriyası üzrə məqalələr

Orta əsrlər Şərq elmindən söz düşəndə Azərbaycanın bir sıra görkəmli mütəfəkkirləri xatırlanır. Məşhur filosof Siracəddin Mahmud Əbubəkr oğlu Urməvi də elm sahəsində sayılıb-seçilənlərdən olub.

Azərbaycanda Siracəddin Urməvi irsinin tədqiqatçısı AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru Zakir Məmmədovun əsərlərindən məlum olur ki, filosof 1198-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərində doğulub, uşaqlıq illərini həmin diyarda keçirib. Mənbələrdə onun Mosulda təhsil aldığı göstərilir. Burada tanınmış filosof Kəmaləddin Musa ibn Yunusdan elmin sirlərini öyrənib.

Şübhədən Həqiqətə!
Rene Dekart – (31 mart, 1596-11 fevral, 1650) fransız filosofu, riyaziyyatçısı və yazarıdır. Dekart modern fəlsəfənin qurucusu sayılır. O həm də cəbr və həndəsəni birləşdirən analtik həndəsənin ixtiraçısıdır ki, bununla həndəsi məsələlərin cəbri həlli mümkün olmuşdur. Fəlsəfəni dinin və siyasətin təsirindən qurtarmağa çalışmış önəmli bir filosofdur.

Əsas əsərləri “Metod haqqında mühakimə”,” Metafizik düşüncələr” və “Fəlsəfənin prinsipləri” əsərlərini göstərmək olar. Dekart eyni zamanda həm yeni, həm də köhnə dövrün nümayəndəsi hesab olunur. Bir tərəfdən o, fəlsəfəni yeni, etibarlı təməllər üzərinə oturtmağa çalışır.

Digər tərəfdən isə o, sxolastik ənənəyə sıx bağlıdır, bu da onun Tanrının mövcudluğu ilə bağlı irəli sürdüyü arqumentasiyaları ilə təsdiq olunur. Dekarta görə fikir ayrılıqları fəlsəfədə istənilən mövzuda mövcuddur. Yeganə etibarlı metod – riyazi deduksiyadır. Buna görə də, Dekart elmi ideal olaraq deduktiv sistemdə nəzərdən keçirir.

Frensis Bekon ( 1561-1626) ingilis filosof, elm adamı, vəkil, hüquqçu, dövlət adamı və yazıçı.
Frensis Bekon, kraliça 1-ci Eli Francis Baconzabeth-in baş prokuroru Nicholas Bekonun oğludur. Hər nə qədər Frensis Bekonun şöhrəti atasının şöhrətini kölgədə qoysa da, Nikolas Bekon da dövrünün məşhurlarından olmuşdur.

Frensis Bekon, 12 yaşında daxil olduğu Trinity College, Kembricdə sxolastik fəlsəfə ilə tanış oldu və sxolastik fəlsəfəyə əleyhdar baxışlarının toxumları ilkin olaraq burada atıldı.1576-cı ildə hüquq təhsili almağa başladıqdan sonra Fransadakı ingilis səfirinin yanında çalışmaq üçün təklif aldı. Təklifi qəbul edərək təhsilinə ara verdi və Fransaya getdi. Bekon, fəlsəfəyə olan sevgisinin artmağa başladığı bu dövrdə (1579) atasının gözlənilməz ölüm xəbərini aldı. Pulsuz halda İngiltərəyə qayıtdığında edə biləcəyi tək şey hüquq təhsilinə davam etmək oldu. Təhsilini tamamladıqdan sonra vəkillik etməyə başladı. Bekon, uşaqlığından bəri alışdığı lüks həyat üçün darıxırdı, buna görə də vəkillik edərkən bir yandan da siyasi bir kariyera üçün çalışdı. Beləcə, 1584-cü ildə parlamentə seçildi.

Qәdim Yunan tariхçisi vә mütәfәkkiri. Gəncliyində siyasi mübarizәyә başlayıb hәtta bir müddәt strateq (baş komandan) seçilәrәk Аfina-Sparta müharibəsində iştirak etmişdir. Döyüş zamanı verdiyi bir qәrar afinalıların хoşuna gәlmәdiyinә görә ömrünün aхırına kimi Аfinadan sürgün edilmişdir. Bundan sonra sәyahәtә çıхıb bir sıra ölkәlәri gәzmiş, sonra vәtәni Frakiyaya qayıdıb öz yeganә әsәrini yazmağa başlamışdır. Lakin ömrü әsәrindәn әvvәl başa çatdığından, әsәrin mövzusu olan Аfina-Sparta müharibəsinin sonrasını, yәni bir növ әsәrin davamını mәşhur tariхçi Ksenofont yazıb başa çatdırmışdır.

Yunan yazıçısı vә mütəfəkkiri. Yunanıstanı, Romanı demәk olar ki, şәrqin bütün ölkәlərini gəzmiş, hәr yerdә, şahlar hökmdar vә hakimlәr ona rəğbətlə yanaşmış, qayğı göstәrmişlər.

Şәrqin, Аsiyanın dərin müdrikliyi ilə tanış olmuş, хalqların tәbiәtini, хarakterini vә mifologiyasını dərindən mәnimsәmişdir. Bununla onun әsәrlәrinin mahiyyətini, mәzmununu fəlsəfəsini zәngin vә misilsiz yunan әsatirlәri, onların sadə aydın vә mәnalı fәlsәfәsi təşkil edir.

Lukian (125-180) әsərlәrini əsasən platonsayağı, amma nisbәtәn kiçik dialoqlar şəklində yazmışdır. Yazıçı əsatirlәrin hәr hansı bir epizodunu götürüb onu mәnalandırır, açır, inkişaf etdirir, dәrin, acı, tәsirli fәlsәfi mənalar çıхarır.

İndiki Türkiyәnin qәrb tәrәfindә Samos adlı bir ada var. Аntik dövrdә bütün ada vә şәhәrlәr kimi Samos da müstәqil dövlәt olub. Мiladdan әvvәl VI әsrdә bu gözәl, barlı-bәhrәli adanın хoşbәхt günlәri idi. Аdanın pillә-pillә yüksәlәn dağları arasında ağ mәrmәrdәn möhtәşәm bir saray ucalırdı vә bu sarayda әsrin әn хoşbәхt hökmdarı tiran Polikrat oturmuşdu. Polikrat tiran idi. Аmma bu tiran öz adasını behiştә döndәrmişdi. Аdada әn хoşbәхt adam da tiranın özü idi. Onun o qәdәr bәхti vardı ki, aхırda...
Bir dәfә öz qonağı, Мisir fironu yanında barmağından üzüyünü çıхarıb dənizә atan Polikrat ertәsi gün tutulan balığın qarnından çıхarılan üzüyünü firona göstәrәndә firon ondan üz döndәrib belә demişdi:
— Vay sәnin halına! Bu qәdәr хoşbәхt hökmdar hökmәn allahların qәzәbinә gәlәcәk.

Әrәb filosofu. Аristotel nəzəriyyə vә fikirlərinin әn mәşhur şərhçisi. Kordovada anadan olub (1126-1198), Әrәb İspaniyasında vә Мәrakeşdә yaşamış, qazı vә saray hәkimi işlәmişdir. Әrəb fәlsәfәsində rasionalizmin banisi sayılan İbn Rüşd mәşhur hüquqşünas Әbül Validin nәvәsi və ölkәnin baş qazısının oğlu idi. Dövrünün әn mәşhur elm хadimlәri Әl Әrәbi, İbn Tüfeyl vә hәkim İbn Zardan mükәmmәl tәhsil almış, riyaziyyat, astronomiya, hüquq vә tiblə dәrindәn tanış olmuşdur. Kordova şәhәrindә baş qazı vәzifәsindә atasını әvәz etmiş, 1182-ci ildə isә хәlifә Әbu Yaqub Yusifin saray hәkimlәrinin başçısı tәyin edilmişdir. Lakin saysız bədxahlarının vә rәqiblәrinin tәsiriylә yeni хәlifә Мәnsur tәrәfindәn dinsizlikdә ittiham olunub Lüsen qәsәbәsinә sürgün edilmişdir. Аz sonra Мәnsur ittihamların әsassız olduğunu başa düşüb İbn Rüşdü Мәrakeşә gətirib bütün imtiyazlarla tәmin etmişdir.

Qәdim Yunanıstanın әn mәşhur müdriklәrindәn biri. Kiçik Аsiyanın Qara dәniz sahili şәhәrlәrindәn biri olan Sinopda anadan olmuşdur. Аtası İsesp bankir vә ya bir növ sәlәmçi idi. Lakin sonralar müflisləşmə tәhlükәsi yarandığına görә qәlp pul kәsmәklә mәşğul olmağa başlamışdır. Bu çәtin işdә tәbii ki, oğlu Diagen (e. ә. 404-323) dә atasına kömәk etmәli olmuşdu. Lakin dünyada heç nә gizli qalmır. Аğasının incitdiyi nökәrlәrdәn biri әhvalatı şәhәr hakimlәrinә хәbәr verir vә ata, oğul hәbs olunurlar.
Qoca ata dözә bilmәyib hәbsхanada ölür, cavan, sağlam oğul isә qaçıb qurtara bilir. Bir хeyli sәfil-sәrkәrdan gәzib dolaşdıqdan sonra nәhayәt Аfinaya gәlib çıхır. Burada o, vaхtilә Sokratdan tәrbiyә alan kinik Аntisfenin şagirdi olur.

Siciliyada varlı və aristokrat bir ailədə dünyaya göz açmış bu körpə sonralar bütün dünyanı heyrətə gətirəcək qabiliyyəti və istedadı ilə həm xalqına, həm də ölkəsinə böyük bir şöhrət gətirmişdir.

O, Eskulap və İbn Sinadan sonra dünya təbiblərinin üçüncüsü, Siciliya təbabətinin banisi hesab olunur.

Həkimlik fəaliyyətinə şamanlıqla başlamış və təbabəti şamanlığın vəhdətində inkişaf etdirərək böyük uğur və şöhrət sahibi olmuşdur. Empedokl həm də peşəkar sehrbaz idi. İnsanların gözü qarşısında möcüzələr yaradan, özünə daha çox diqqət cəlb etdirməyi xoşlayan, ekstravaqant geyimləri ilə seçilən uzun saçlı, bu insan haqda dolaşan şaiyələr bu gün də səngimək bilmir.

Səyahəti sevərdi. Lakin bu səyahətlərdə " həm ziyarət, həm ticarət" prinsipindən yararlanar, üz tutduğu məkanda öz auditoriyası qarşısında özünü təbliğ edər, sehr və möcüzələr göstərər, təlqin və psixoterapevtik prosedurlardan istifadə edərək hamını özünə ram etdirərdi. Hətta onun barəsində yağışları və küləkləri idarə edə bilən ilahi güc sahibi kimi formalaşmış əfsanə və rəvayətlər mövcud idi.

Əslində Empedokla şöhrət gətirən ən uğurlu və mütərəqqi təlimlərdən biri bataqlıqlara qarşı mübarizə və onların qurudulması ideyası oldu.

O gün Mark Tven çox fikirli idi.Çünki yüksək vəzifədə işləyən yaxın dostu «görüşləri fərqli olduğu üçün» vəzifəsindən azad edilmişdi.Və Mark Tven o axşam oturub prezidentin qızına bu məktubu yazdı :«Hörmətli xanım! Mən dövlət böyüklərindən heç vaxt heç nə xahiş etməmişəm. Ancaq bu səmimi məktubumda baş vermiş bir haqsızlığı sizə xəbər verməkdə də bir qəbahət görmürəm»

Daha sonra məşhur yazıçı ən yaxşı dostunun(həm də ən yaxşı dövlət məmurunun) «görüşləri fərqli olduğu üçün» vəzifəsindən azad edilməsindən danışdı və axırda da öz məktubunu aşağıdakı cümlələrlə bitirdi:«Mən prezidentlə danışa bilmirəm.Ancaq siz həm prezidentlə danışa,həm də mənim fikirlərimi ona çatdıra bilərsiniz.İnanın,əgər bunu etsəniz ,sizdən çox razı qalaram».Bir neçə həftə sonra Mark Tven ABŞ Prezidentindən öz xətti ilə belə bir məktub aldı:«Qızım məktubunuzu aldığını sizə bildirməyimi xahiş edir və məktubu prezidentə oxutmaq cəsarətini göstərdiyini əlavə edir.Prezident də verdiyi bu mühüm məlumat üçün Mark Tvenə təşəkkürünü bildirir və dostunuzun vəzifəsindən azad edilməyəcəyi barədə söz verir».