Kamünün ölümü | Jan Pol Sartr

Altı ay əvvəl, hətta dünən, soruşurdular ki, “o, nə edəcək?” Sayğı duyulmalı ziddiyətlərlə yaralanmış halda müvəqqəti müddətə sükutu seçmişdi. Amma ağır-ağır keçən və seçdiyinə sadiq qalan nadir insanlardan olduğu üçün sükutunun sonunu gözləyirdik. Bir gün danışacaqdı. Onun deyəcəkləri haqqında ehtimallar irəli sürmək cəsarətini belə göstərmirdik. Amma hamımız kimi, dünya ilə birgə dəyişdiyini düşünürdük: bu, varlığının canlı qalmağına bəs edirdi.

Küsülüydük; inciklik – heç görüşəsi olmasaq da – boş şeydir; olsa-olsa, içində olduğumuz dar, balaca dünyada bir-birimizi gözdən qaçırmadan və birgə yaşamağın bir növü. Bu küsülülük onu düşünməyimə, oxuduğu bir kitab səhifəsinə, ya da bir qəzetə baxışını hiss etməyimə və öz-özümə “nə fikirləşir?”, indi bu dəqiqə “nə edir?” sualını özümə verməyimə əngəl törətmirdi. Hadisələrə və içində olduğum ruhi vəziyyətə görə, bəzən çox sıxıntılı, bəzən çox qəddar şəkildə ittiham etdiyim sükutu – istilik, yaxud işıq kimi, günün özəlliyi idi, insaniydi.

Kitablarının – xüsusilə, bəlkə də ən gözəl və ən az başa düşüləni “Çöküş”ün – ifadə etdiyi düşüncələrin ya yanında, ya da qarşısında olur, amma həmişə o düşüncələrlə birlikdə yaşayırdıq. Bu, mədəniyyətimizin müəyyən bir macərası, dönəmləri və nəticəsi axtarılan bir davranış idi. Çağımızda və tarix qarşısında etdikləri fransız ədəbiyyatında bəlkə də ən qəribə olan qədim əxlaqçılar həlqəsinin günümüzdəki irsini təmsil edirdi. Onun inadçı, məhdud və saf, duyğulu və sərt humanizmi, dövrümüzün biçimsiz, kütləvi hadisələri ilə nəticəsi şübhəli bir mübarizəyə girmişdi. Amma bununla bərabər rədd etməkdəki inadkarlığı ilə epoxamızın tən ortasında realizmin ideallarına və makiavelistlərə qarşı əxlaqın varlığını müdafiə edirdi.

Bu sarsılmaz inadkarlığa müdafiə də demək olardı. Nə qədər az oxunur-oxunsun, nə qədər az düşünülür-düşünülsün, onun ovcunda bərk-bərk sıxıb tutduğu insani dəyərlərlə qarşı-qarşıya qalırdılar: məsələn, ortaya siyasi davranış problemini qoyurdu. Ya yanından sivişib getmək, ya da döyüşə girişmək lazım gəlirdi: kəsəsi, fikir həyatını yaradan gərginlik üçün vazkeçilməz idi. Son illərdə sükutunun da müsbət tərəfi vardı; absurdun dekartçısı, əxlaqın güvənli ərazisini tərk edib, tətbiqetmənin nəticəsi qeyri-müəyyən yollarına sürüklənməyi rədd edirdi. Bunu görür, sükutuna səbəb olan problemlərin nə olduğunu hiss edirdik. Çünki əxlaq tək başına götürülsə, inqilabı həm zəruriləşdirir, həm də günahlandırır.

Gözləyirdik, gözləmək, bilmək lazım idi: axırda nə edir-etsin, nəyə qərar verir-versin, Kamü mədəni həyatımızın güclərindən biri olmaqdan, dövrünü və Fransa tarixini özünəməxsus şəkildə təmsil etməkdə davam edəcəkdi.

Amma danışsaydı, bəlkə tutduğu yolu öyrənəcək, onu başa düşəcəkdik. Hər şeyi etmişdi və həmişə olduğu kimi, hər şey aydın idi. Özü deyirdi: “Əsərlərimi bundan sonra yazacağam.” Bitdi artıq. Ölümün özünəməxsus bir rəzalliyi var: ölüm – insani olmayanın insani olanı ortadan qaldırmasıdır. İnsani olan hələlik xaotikdir, haqsızdır, ötəridir, orda ölürsən, aclıqdan öldürülürsən; fəqət insanlar tərəfindən qurulub, onların əliylə ayaqda qalmaqda və mübarizəsi aparılmaqdadır. Bu dünyada Kamü yaşamalıydı; daim inkişaf edən bu adam bizim problemlərimizi ortaya qoyurdu. Bizim üçün, özü üçün, düzəni quran və inkar edən insanlar üçün uzun bir ömrün ortasında yaşayırdı; sükutdan çıxması, qərar verməsi və hər şeyi bir nəticəyə bağlaması önəmli idi. Qocalıb ölən adamlar var, həmişə ertələdikləri yaşantılarının və həyatlarının mənası dəyişmədən ölə biləcək adamlar var. Amma bizim kimi qərarsız, çaşqın olanlar üçün, lazımdır ki, ən yaxşılarımız qaranlıq tunelin axırına gəlsin. Çox nadir olur ki, bir adamın yazdıqlarının özəlliyi və tarixi anın şərtləri bir yazıçının yaşamasını bu qədər açıq şəkildə zəruri etsin.

Kamünü öldürən qəzaya rəzalət deyirəm. Çünki bu qəza insani dünyada ən dərin ehtiyaclarımızın absurdunu ortaya çıxarır. Kamü 20 yaşında olarkən, qəfildən tutulduğu, həyatını alt-üst edən xəstəlik vasitəsilə absurdla – insanı axmaqca yox olması ilə – tanış oldu. Buna alışdı, dözülməzliyini düşündü və özünü xilas etdi. Bu sağalmış xəstə gözlənilməz və kənardan gələn bir ölümlə əzildiyi üçün, təkcə ilk əsərlərinin həqiqəti söylədiyini zənn edilə bilər. Absurd nə kimsənin ona, nə də onun kiməsə verdiyi sual deyil; bu, sükut belə deyə bilməyəcəmiz, heç nəyi olmayan səssizlikdir.

Düşünmürəm ki, belədir. İnsani olmayan özünü göstərən kimi, insanın bir hissəsi olur. Nöqtəsi qoyulan hər həyat – bu qədər cavan bir adamınkı da olsa – həm qırılan bir val, həm də bütöv bir həyatdır. Bu ölümdə onu sevənlər üçün dözülməz bir absurd var. Yenə bu parçalanmış əsəri bütöv bir əsər kimi görməyi öyrənmək lazımdır. Biz Kamünün humanizmində onu qəfildən alıb aparan ölümə qarşı insani bir davranış olduğunu, şərəfli xoşbəxtlik axtarışının, ölümün anti-insani labüdlüyünü də içində əridən, zəruriləşdirən bu əsərlərdə və bu əsərlərdən ayrılması qeyri-mümkün olmayan yaşantıda, gələcəkdəki ölümə qarşı mövcudluğunun hər anını əhatə etmək istəyən bir insanın saf və uğurlu təşəbbüsünü tapacağıq.

Tərcümə: Qismət