Fransua Rable

Rable Fransa intibahının dünyaya verdiyi dahi bir yazıçıdır. Qərb ədəbiyyatşünasları onu Şekspirdən sonra, bəzənsə onunla bərabər ən böyük ədib sayıblar. Fransız romantikləri Şatobrian və Hüqo isə Rableni bütün dövrlərin və xalqların ən böyük dühalarından biri hesab edirdi.

Uşaqlığı və monastır həyatı

Fransua Rablenin həyatı ilə bağlı informasiya çox azdır. Bəzən bir-biri ilə uyğun gəlməyən qaynaqlardan ətraflı məlumat öyrənmək mümkün deyil. Yazılanlardan öyrənirik ki, Rable Füzuli ilə eyni vaxtda dünyaya gəlib (1494), az qala eyni vaxtda da dünyasını dəyişib (1553). Fransada kiçik məhkəmə məmurunun ailəsində doğulan Fransua ailənin sonbeşiyi olub. Anasını uşaq  yaşlarında itirib. 1510-cu ildə Fransuanı monastıra veriblər. Burada onun günü elə də xoş keçməyib. Monastırda həyat çox yeknəsəq və üzücü idi. Əyinlərində uzun leviton  (köynək), bellərində dəri kəmər, qoyun və ya keçi dərisindən üst çiyinlik – miloti, başlarında kukula. Nə süfrə arxasınada, nə də yataqda milotini və kəməri çıxarmağa icazə yox idi. Gündə iki dəfə birgə ibadət və yemək zamanı isə kapyuşon geyinməli idilər ki, bir-birlərini görməsinlər. Hər biri çox darısqal, qapalı otaqda tənha yaşayardı. Qohumlarla əlaqə saxlamaq günah sayılırdı. Yeməkləri çörək, su, göyərti və paxladan olan xörək idi.
Sonralar monastırlar, oradakı rahib və rahibələr haqqında təəssüratlarında Rable belə yazırdı: «Bizim zəmanədə monastıra qadınlardan çəpgözlər, topallar, qozbellər, kifirlər, yöndəmsizlər, havalananlar, korlanmışlar, pozğunlar və ağıldanzəiflər, kişilərdən isə burnufırtıqlılar, zatı qırıqlar, kütbeyinlər, lazımsızlar gedir». Lakin monastırdakı asudə vaxt bolluğu ona latın və yunan dilini də öyrənməyə imkan verib.

«Fransua həkim»

1528-də monastıra sığmadığını yəqinləşdirən Rable oradan uzaqlaşıb tibbi öyrənməyə başlayıb. Bu dövrdə Fransada bir qədər tolerantlıq yaranmışdı. Çünki ispan kralı 5-ci Karlla döyüşdə uduzub əsir düşən, sonra ağır şərtlərlə azad edilən kral 1-ci Fransisk alman protestant knyazları ilə sıx münasibətlər qurmağa çalışır və buna görə din məsələlərində bir qədər liberal siyasət yürüdürdü. Bu zaman Rable nisbətən sərbəst davrana bilərdi. 1530-cu ildə bakalavr olan Rable tibdən mühazirələr oxumağa başlayır. 1532-ci ildə artıq böyük bir xəstəxananın həkimi idi. Şəhər qospitalı ona çox az (ildə qırx livr) maaş verirdi. İş şəraiti isə ağır olub. Bəzən bir palatada iki yüz xəstə yerləşdirilirdi. Elə vaxt olurdu ki, xəstələrin bir neçəsi bir yataqda yatırdı. Rable tibdə inqilabçı olub. O, dar ağacından asılan adamı leqal şəkildə əməliyyat edir, öz təcrübəsini artırırdı. Bu, o dövrlər üçün görünməmiş hadisə idi. Asudə vaxtlarda yunan və müsəlman tibb alimlərinin əsərlərini oxuyur, Hippokratı, İbn Sinanı dərindən öyrənirdi.

Pişiklərə ölüm

Hər halda, dövr, zaman çox ağır idi. Heç kim tonqaldan sığortalanmamışdı. Xristianlıqdan öncəki batil dinlərdən qalma bütün təzahürlərə qarşı mübarizə geniş vüsət almışdı. Camaatın gözü qabağında caducərlikdə ittiham olunan adamların diri-diri tonqalda yandırılması adi şey idi. Din adına törədilən cinayətlər təkcə adamları əhatə etmirdi. Əvvəlki dinlərin qalıqları – xüsusən Misirdə ilahiləşdirilən pişiklər də həm katolisizmin, həm də protestantlığı hədəfində idi. Qara və ala pişik şeytan, bəzən də İblisin özü kimi ittiham olunur, səbətə qoyularaq işgəncə verilərək diri-diri tonqalda yandırılırdı. Ölkənin əmlakının hardasa üçdə birinə sahib olan kilsə adamları vahimə altında saxlayırdı. Belə bir dönəmdə bütün bu dəhşətləri yumor və sarkazmı bir-birinə qatıb təsvir etmək Əzraillə çilinc-ağac oynamaq idi. Amma Rable buna getdi.

İlk qələm təcrübəsi

Nəhayət, Rable yazmağa başlayır. 1533-cü ildə böyük yazar Alkofribas Nasier təxəllüsü ilə (adının anaqramıdır) «Pantaqruel» adlı əsərini yazır. Rableni buna təhrik edən «Böyük və nəhəng Qarqantuanın möhtəşəm və sərgüzəştləri» adlı xalq kitabının işıq üzü görməsi idi. Bu kitab Fransada çox hərisliklə qarşılanmış və böyük sürətlə satılmışdı. Bu barədə Rable belə yazırdı: «İki ayda «Qarqantua» kitabı Bibliyanın doqquz ildə satıldığından çox satılmışdı». Rablenin «Pantaqruel»i bu xalq kitabına bənzəyirdi. Əsərdə cəmiyyətin bütün spektrini hədəfə alan böyük satirik dinə yox, din adına olan cinayətlərə etiraz etməsi haqda belə yazırdı: «İncilin vəzi təmiz, sadə və ətraflı olmalıdır» — protestantlarda olduğu kimi». Rable Kalvinə qədərki protestantlığı nəzərdə tuturdu. Elə ki, Kalvin Cenevrədə öz icmasını rəsmiləşdirib Roma papasından daha qəddar davranmağa başladı, Rable onu da tənqid hədəfləri sırasına daxil etdi.

İtaliyaya səfər

Rablenin dünyagörüşünün genişlənməsində İtaliyaya səfər əhəmiyyətli rol oynayıb. 1534-cü ildə kral Fransiskin səfirliyi ilə yepiskop, Rablenin dostu və himayəçisi Jan dü Belle İtaliyaya səfər edir. Onu şəxsi həkimi kimi Rable müşayiət edirdi. Bu səfər altı aya yaxın çəkdi və təəssüratlar əsasında Rable epopeyanın daha bir cildini yazdı və onu «Pantaqruelin atası böyük Qarqantuanın çox müdhiş həyatı haqqında» adlandırdı. Kitab 1534-cü ildə çap olunur və epopeyanın birinci cildi olub, «Pantaqruel»i arxaya itələyir. Əsərin girişi də Rable üslubunda — satirik-yumoristik tərzdə  yazılıb. Yazıçı giriş sözündə əsərini keçmişdə silen adlandırılan mücrüyüə bənzədir: «Onların üstündə qəribə rəsmlər olardı: Məsələn, buynuzlu quş, Asiya yarasası, yüyənlənmiş ördək, buynuzlu dovşan, qanadlı keçi, arabaya  qoşulmuş maral və başqa gülüş doğuran cızmaqaralar. Bu şəkillər adamlarda gülüş doğurardı — xeyirxah Baxusun müəllimi Silen də belə olub. Bu söz oradandır… Onların içində isə nadir dava-dərman: Məkkə balzamı, ənbər, amom, müşk, tsibet, qiymətli daşların tozu və sair və ilaxır olardı». Yazıçı oxucuları bu yumoristik fonun arxasında əsl həqiqəti tapıb çıxarmağa dəvət edir, təbii ki, yenə özünəməxsus yumorla: «Siz kəllə sümüyü tapmış it görmüsünüzümü? (Platon «Dövlət» adlı kitabında yazır ki, it dünyada ən filosof heyvandır)» Əgər görmüsünüzsə, sezmiş olarsınız, it necə ehtiramla onu qoruyur, necə möhkəm tutur, necə ehtiyatla ağzına alır, necə ləzzətlə gəmirir, necə çalışqanlıqla sorur. O, nədən bu cür çalışır? Əlbəttə, oradakı bir damcı beyni nuş eləmək üçün. Onun bu səyləri boşuna deyil. Qalen özünün «Bədən üzvlərinin təyinatı haqqında» adlı əsərində yazır ki, beyin təbiətin bizə verdiyi ən kamil qidadır. Əziz oxucu, istərdim ki, siz də yuxarıda haqqında danışılan it kimi müdrik olasınız. Bu dadlı kitabın sümüyünü sındırın, gəmirib oradakı beyin substansiyasını sorun, … bu kitabda yalnız seçilmişlər üçün olan, dinimizə, siyasətə və evdarlığa aid çox qiymətli sirlərədən agah olarsınız, xüsusi ruh müşahidə edərsiniz».

Tonqallar alovlanır

Bir müddət sonra Rable romanın yazılışını yenidən dayandırmalı olur. Çünki kral 1-ci Fransisk özünün din siyasətində dəyişikliklər edir. Lüteran və azadafikirlilərin təqibi başlayır. Yenidən inkvizisiya tonqalları alovlanmağa başlayır. Humanistlərin bir qismi tələsik öz «mürtəd» fikirlərindən əl çəkdiklərini bəyan edir, bir qismi gizlənməyə üstünlük verir. Rable ikincilərin sırasında yer almışdı. O, gözdən uzaq olmaq üçün kənara çəkilmişdi. Xoşbəxtlikdən bu vaxt onun yenidən — ikinci dəfə İtaliyaya getmək imkanı yaranır. Yenə də dostu Jan dü Belle ilə. Papa ilə görüş zamanı ona monastırı özbaşına tərk etdiyini deyir və bağışlanmasını istəyir. Papa onu bağışlayır. Vətənə qayıdandan sonra — 1537-ci ildə kral Fransisklə görüşə bilir. Papa 3-cü Pavel İspaniya kralı 5-ci Karlla Fransiskin görüşüməsini istəmişdi. Onları barışdırmağa ehtiyacı var. İki böyük katolik dövlətinin yaxınlaşması artan humanizm hərəkatına qarşı mübarizədə ona lazım idi. Amma razılaşma baş tutandan sonra ölkədə yenidən repressiyalar başlayır. Sorbonna yenidən irəli çıxır. Onun istəmədiyi adamları tonqal gözləyirdi. Rable üçün təhlükə yaranır. Sorbonna onun hər iki əsərini – «Pantaqruel» və «Qarqantua»nı qara siyahıya salmışdı. Onlar Rablenin nə qədər təhlükəli olduğunu yaxşı dərk edirdilər. Rable krala yetərincə inandığı adamlar tərəfindən təqdim olunsa da, Sorbonna ilahiyyatçıları qorxulu idi. Rable məcbur olub hər iki kitaba bir qədər əl gəzdirir və onları yenidən çap etdirir.

Papomanlar və papefiqlər

Nəhənglər və cırtdanlar, padşahlar və təlxəklər, papimanlar (papaya dəlicəsinə pərəstiş edənlər)  və papefiqlər (papaya fiqa göstərənlər) – Rablenin obrazlar qalereyası çox zəngindir. O, özünü qorumaq üçün hadisələr zaman və məkanca uzağa aparır. «Qarqantua və Pantaqruel»də göstərilir ki, qəhrəmanlar səfər zamanı papefiqlər və papomanlar ölkəsində olurlar. Birinci ölkədə əvvəl camaat yaxşı dolanırmış. Amma sonra bir «müdhiş hadisə» baş verir. Yerli sakinlərdən biri papanın portretinə şiş — fiqa (birinə sataşmaq mənasında yumruğunu sıxıb, baş barmağını şəhadət barmağı ilə orta barmaq arasndan göstərmək)  göstərir. Bundan sonra onlar lənətə gəlirlər (müəllif protestantları nəzərdə tutur). Papomanlar (katoliklər) ölkəsi isə  papaya sitayişi son həddə çatanların ölkəsidir. Adada otuz iki qapı və on dörd qıfıl arxasında papanın portreti saxlanılır. İldə bir dəfə qapılar və qıfıllar açılır və kahin əlindəki əsanın ucunu papanın şəklinə toxundurur. İştirakçılar növbə ilə təşnəliklə əsanın ucunu öpürlər.
Şübhəsiz, əsərdəki bu dəhşətli ironiya Sorbonna ilahiyyatçılarının diqqətindən yayına bilməzdi. Ona görə müəllifin cəzalanmasını tələb edirlər. Rableni əvvəlcə kral Fransisklə tanışlığı xilas edirdi. Amma kral öləndən sonra qaçıb gizlənməkdən başqa çarəsi qalmırdı.

Canını ölməklə qurtardı

Rable nə qədər ehtiyat tədbirləri görsə də, üçüncü kitabı da birinci və ikinci kimi ittiham predmeti oldu. Sorbonna ilahiyyatçıları ona güzəştə getmirdilər. Yenidən inkvizisiya tonqalları alovlanırdı. 1546-cı ildə Rablenin dostu və əqidə yoldaşı Etyen Dole Parisdə Mober meydanında tonqalda yandırıldı. Kraldan yardım ummaq əbəs idi. Xəstə Fransisk can hayında idi. Bir il keçməmiş o öldü və taxt-tacı oğluna verdi. Onunla Rablenin heç bir tanışlığı yox idi. Böyük yazıçı Parisi tərk etməli oldu, əyalətdə həkimlik eləməyə başladı. Yenə də köməyə köhnə dostu çatdı. Kardinal Belle ona maddi yardım edirdi. 1547-ci ildə isə onu İtaliyaya apardı. Bu dəfə Rable iki ilə yaxın qaldı. Romada papa dəyişdi və Fransa ilə Romanın münasibətləri kəskinləşdi. Bundan istifadə edən Rable dördüncü kitabını yazdı və çap etdirdi. Kitab təzəcə işıq üzü görmüşdü ki, kral papa ilə barışdı və yenə də Rable üçün ağır günlər başladı. Vəziyyətin belə olduğunu görən yazıçı gizlənməli oldu. Camaat arasında söhbətlər dolaşırdı ki, onu ittiham edib öldürüblər. Bir qədər sonra dördüncü kitab və Rablenin üç böyük bacısı itiiham olundu (təfərrüatlar bəlli deyil) böyük yazarın özü isə 1453-cü ildə ölməklə canını qurtardı.  Rable öləndən sonra adamlar deyirdilər ki, o dünyada, yəqin, adamların kefi saz olar – axı Rable onları güldürür! Deyilənə görə, böyük yazar ölməzdən əvvəl belə deyib:  «Tirez le rideau, la farce est jouée» («Pərdələri bağlayın, fars bitdi»).

Aforizmləri

* Hər şey öz zamanında gəlir — gözləməyi bacarsan.
*İnsan əqli yumruqlardan güclüdür.
*İştaha yemək vaxtı gəlir.

Müəllif: Vasif Sadıqlı, «Filoloji Araşdırmalar və Dil Monitorinqi Mərkəzi” İctimai Birliyinin sədri, tanınmış jurnalist
Mənbə: “Bizim Yol” qəzetində çıxmış “Korifeylərin portreti” layihəsi çərçivəsindəki yazı