Mopassanın gəncliyinin şahidləri olan Zolya, ya da Floberə desəydilər ki, onun kitabları sevgidən yazılan romanlardan ən yaxşıları sayılacaq, onlar buna xeyli gülərdilər. Çünki möhkəm bədənli, valeh edici bığları olan unter zabit Mopassan qədər romantik sevgiyə nifrət edən çətin tapılardı. Seçməli olsaydı böyük hərflərlə yazılacaq sevgini o, böyük məmnuniyyətlə kobud, cismani sevgiyə düşünsmədən qurban verərdi. O, qadını «şüursuz və təbii şəkildə bədənini ikrah duymadan bağışlayan əbədi fahişə» hesab edirdi. Lev Tolstoyun fikrinə görə «Mopassan kimi qadını həyatın mənası hesab edən, yaşamın mənasını sevgidə görən ikinci yazıçı çətin tapıla. Amma onun kimi həyatın ən gözəl, ali tərəflərini təsvirində ən dəhşətli və eybəcərliklərini bu qədər aydın və dəqiq təsvir etmiş ikinci yazıçı olsun».
Alma ağacından gen düşməz
Mopassan doğulduğu yerə, tərbiyəsinə, həm də ana tərəfdən qohumluğuna görə normand idi. Atasının Lotaringiyadan olmasının heç bir rolu olmadı, çünki bu arvadbaz oğlunun üzünü fərli-başlı görməmiş arvadını iki uşaqla birgə qoyub getmişdi. Uşaqlığında bir dəfə onun bütün həyatını alt-üst edən səhnənin şahidi olur. O, atasının anasını şillələməsi səhnəsini görür. «Mən elə bildim ki, dünyanın axırıdır. Mən həyatın tərs üzünü görmüşdüm. Bu gündən etibarən onun yaxşı tərəfi mənimçün artıq yox idi». Valideynlərinin boşanması 11 yaşlı Gi üçün böyük zərbə oldu.
Gi sıldırım qayalar, kobud balıqçılar və fermerlər arasında böyümüşdü. Onların ləhcəsində danışır, rəvayətlərini dinləməyi sevir, onların xeyirxahlığı ilə bərabər naqisliklərini da canına çəkmişdi. Asudə böyüyən Mopassan ürəyi istəsə balıqçılarla dənizə çıxır, balıq tutmağı və yelkənləri idarə eləməyi də öyrənmişdi. Uşağın 13 yaşı olanda anası onu oxumağa göndərir. Amma ciddi nizam-intizam onun ürəyicə deyildi deyə tez-tez qiyam qaldırır və evə qaçırdı. Anası ziyalı və qeyri-adi təbiətli bir qadın olsa da nevrozdan əziyyət çəkirdi. Mopassan nəql etmək istedadına görə anasına borcludur. Amma irsi əsəb xəstəlikləri də yazıçıdan yan keçməmişdi. Əgər sağlam həyat tərzi sürsəydi yəqin ki, faciəvi sonluqdan qaça bilərdi.
Əla avar çəkən və pis yazan…
Müharibədən sonra ailəsi müflisləşdiyinə görə o, dənizçilik nazirliyində çinovnik vəzifəsində çalışmalı olur. Dənizçilik nazirliyində 10 illik işini o, türmə adlandırdı. Boş vaxt eləyən kimi Mopassan Sena çayına yollanardı. Cibində siçanlar oynayan vaxt o burda əsərlərinin personajlarını arayırdı. Franko-prus müharibəsini sıravi əsgər kimi keçmiş Mopassan irsi xəstəliklərin qarşısını almaq məqsədilə fiziki sağlamlığının qeydinə qalaraq görkəmcə əsil pəhləvana dönmüşdü. Atlet bədənli Mopassan qayıqda avar çəkərək gün ərzində 50 mil üzə bilərdi. Nazirlikdə işlədikdən bir neçə ildən sonra arxivdə Mopassana yazılmış bir xasiyyatnamə tapıldı: «Yaxşı işçidir, amma pis yazır».
Hələ gənc ikən Gi bir parisli xanıma vurulur. Sevgisini şerə çevirib bu xanıma göndərir. Axşam ümidlə dolu Gi gözəlin evinə getdi. Bağçaya yaxınlaşanda xanımın gülməkdən ürəyi gedərək onun şerlərini hamıya oxumasını qulaqlarıyla eşitdi. Həmin bu iztehza və ələ salmağı o, bütün qadınlara heç vaxt bağışlaya bilmədi.
Zibil yeşiyi üçün yazılan kitablar
Artıq gənc yaşlarından o, narahatlıq, gizli fikirlərini zarafatcıllıq və əyyaşlıq maskasının altındə gizləməyi öyrənmişdi. Mopassan çox az oxuyur, amma bu ona alma ağacının alma yetişdirdiyi kimi təbii şəkildə roman və novella yaratmasına heç mane olmur. İlk ədəbi əsərlərini Floberin yanına aparır. O isə oxuyandan sonra əlyazmanı zibil yeşiyinə atırdı. Təxminən 8 il belə davam elədi. Flober düşünürdü ki, kitablar çap edilməyə yaramır.
İfrat realizm idealizmə qarşı etiraz kimi
Mopassan Parisə gələndə başda Zolya olmaqla naturalizm romantizmin qalıqları üzərində qələbə çalırdı. Zolya romandan epopeya yaradan vaxt Mopassan novelladan «qəddar etiket» yapırdı. Zolya müharibədən danışan əsərlərdən ibarət kollektiv əmək forması kimi hərəyə bir əsər yazmaq təklif edəndə Mopassan ikiəlli razı idi. Özü əsgər olmuş və qorxaqların əlindən ziyan görmüş adam üçün müharibədən yazmaq nəfəs almaq kimi təbii bir şey idi. İlk əsər o qədər ustalıqla yazılmışdı ki, tənqidçilər də irad tutmağa bir söz tapmamışdılar. «Toppuş»un çapının səhəri günü o, artıq məşhur və tanınmış yazıçı idi. Müəllimi Flober də əsəri «şedevr» adlandırmışdı.
İnnən belə novellalar toplusu görünməz tezliklə çap olunaraq müəllifi varlı adama çevirəcəkdi. Mopassanın yazıçılıq məhsuldarlığı valehedicidir. 29 cild kitabı o, cəmi 10 il ərzində yazmışdı. «Vaxtımın üçdə ikisini darıxmaqda keçirirəm. Bir hissəsində isə yazıram və yazdıqlarımı çox guman ki, dəyərindən baha satıram. Sonra isə bu dəhşətli peşə ilə məşğul olmağımın labüdlüyündən məyus oluram».
Qızılı dəftərçənin qeydləri
Mopassanın 35 yaşı var, amma o, artıq məşhurdur. Salonlar onu dəvət eləmək üstündə mübahisələr edir. Uzun müddət kubar cəmiyyətinə alışa bilmirdi, O, zadəgan qadınlarıyla ünsiyyətdənsə rahat əldə edələn qadınlara üstünlük verirdi. İndi onun Etreta və Kannda imarəti var. Amma arasıkəsilməyən başağrıları və əsəb gərginliyi onu burda rahat yaşamağa qoymur. İmarətindən bezən kimi Parisin dar küçələrindən birində ortabab mebellə bəzənmiş mənzil kirayələyir. Burda kamin qarşısında sərilmiş ağ ayı dərisi və fransız ətir şüşələri kubar məşuqələrinin yolunu gözləyir. Onlar adətən saat beşçün gəlirlər. Onlar bura gəlib Kolber küçəsinin yüngül qızlarının həyatı barədə Mopassandan məlumat almağı sevirlər. Qadınlar onun başına dolanır, əlyazmalarını müzakirə eləyir, səhvlərini düzəldirlər. Mopassanı hər hansı bir qadın nahara dəvət eləyirsə o, qırağı qızılı balaca dəftərçəsini çıxarıb sanki həkim təyinat verirmiş kimi ciddiliklə çox uzaq bir tarix deyib səliqəylə bu günü dəftərçəsinə qeyd eləyir. Axı o, kubar aləmini yaxşı öyrənməsə yaza bilməz. Burda hər şey var — qısqanclıq, şəhvət, təkəbbür, mərhəmət, qüssə, üzüntü… Ən dahilərinin yan keçə bilmədiyi şirnikləndirici cəmiyyətdən qaçmadığına görə yazıçını qınamazlar ki? Onsuz da ədəbiyyatda səriştəsi olmayanlar əsərin qəhrəmanını müəlliflə səhv salırlar və yazdığı hər əsərini avtobioqrafik hesab edirlər. Demək olar ki, həmişə də səhv etmiş olurlar. Çünki yazıçı qəhrəmanına xasiyyət verərkən özünkülərlə yanaşı kənardan gəlmə nüansları da istifadə eləyir.
«Kitabımı bitirə bilməsəm özümü öldürəcəm»
Mopassan hər gün yazı masasından qalxmadan səhər 7-dən işləyirdi. Əvvəl beynində kitabların süjetini detallara qədər özüyçün aydın elədiyindən yazıları demək olarki, səhvsiz, dəyişmələrsiz kağıza köçürülürdü. Ola bilər ki, elə bu cür gərgin iş rejimi Mopassanın axırına çıxdı. Onun gözləri ağrayır, yuxusuzluq və miqrendən əziyyət çəkirdi. Qardaşı ağlını itirib sonra vəfat edəndə yazıçı nədənsə qəti qərara gəldi ki, onun da həyatı məhz belə bitəcək. Bioqraflar hesablayıb ki, Mopassan təkcə 1885-ci ildə 1500 çap vərəqi yazı yazıb. Bu nəticələr Balzakı da, Dikkensi də, hətta Düma-atanı da arxadı qoyur. Ömrünün sonuna yaxın iş sürəti çox aşağı düşəndə yazıçı etiraf edir: «Bax bu, mənim «Anjelüs» romanımın 50 səhifəsidir. Bir il ərzində bunu yaza bilmişəm. 3 aya kitabımı bitirə bilməsəm özümü öldürəcəm».
«Tanrıya eşq olsun, məndə siflis var!»
1877-ci ilin martında Mopassan dostu Roberə məktub göndərib civə və yodlu kalium ilə müalicə edildiyini yazır: «Tanrıya eşq olsun, alliluya, məndə sifilis var! Nəhayət ki, zökəmə yox, əsil xəstəliyə yoluxmuşam. Axı bu xəstəlikdən Birinci Fransisk vəfat eləmişdi. Mən fəxr eləyirəm. Ona görə də mən ona yoluxmaqldan gərək qorxmayım». O dövrün təbabəti bu xəstəlik qarşısında aciz olduğundan ona göz yummağa çalışırdı. Dode, Mallarme, Tulus- Lotrek, Qoqen, Nerval, Bodler, Van Qoq, Nitşe, Mane və bir çoxlarını Mopassanın «Mənim əziz sifilitiklərim» adlandırdığı insanlar bu xəstəlikdən vəfat eləmişdi. Deyəilənə görə sifilisi də Mopassan valideynlərindən «miras» almışdı.
«Ağıl olmasa qadınına böyük zövq verə bilməyəcəksən»
Mopassan yazmayanda, müalicə olunmayanda və avar çəkməklə məşğul olmaqdan azad vaxtında qadın ovuna çıxırdı. Qadınlar onu bəyənməsələr də tələyə düşürdülər. Sonra o, əsərlərində onların təsvirini verməklə acıq çıxırdı. Qadınlar onun məzəli əhvalatlarını dinləyərək gülməklə əylənirdilər. Bəzən yazıçı «dördünü birdən cilovlamışam» deyib fəxr eləyirdi. Üç yüzdən və daha artıq rəqəmlərdən danışırlar. Qadınlar onunçün belə yazırdı: «Onun dili pəltəkdir, amma danışıq tərzi o qədər ürəyə yatandır ki, danışığının qüsurunu unudursan. Özünə baxan deyil, pis geyinir, biabırçı köhnə qalstuklar taxır».
Əsərlərinin qəhrəmanları da əksərən özü idi. «Əziz dost» — bu mənəm deyən yazıçının eyniadlı əsəri işıq üzü görən kimi bu ifadə də məşhurlaşdı. Romanın girişində yazıçı fəlsəfi düşüncələrə dalır: «Kişi üçün sevginin daha artıq nəsə olması mənə qəribə gəlir. Sədaqət, daimilik – nə axmaq fiikrlərdir. Məni heç kim bu fikrimdən döndərə bilməz: iki qadın bir qadından, üç qadın iki qadından daha yaxşıdır! Onu isə onlardan da yaxşı… Özünü bir qadınla məhdudlaşdıran adam dəniz ilbizini yeməyi xoşladığından il boyu səhər, günorta və axşam onu yeyən adama bənzəyir». «Arzuların təmin olunması naməlumluq üçün yer saxlamır və sevgini ən vacib qiymətli hissəsindən məhrum edir. Qadın üzərində hər yeni qələbə bir daha sübut eləyir ki, bizim qucağımızda onlar hamısı eynidir…»
Dünyada heç bir qüvvə onun qadınlara olan ehtirasının qarşısını ala bilməzdi. Yazıçı öz sevgi macəralarıyla ədəbi əsərlərindən daha artıq fəxr eləyirdi. Mopassan həmişə deyirdi ki, qadınlar arasında uğurunun səbəbi onun ağlındadır: «Çoxları hesab eləyir ki, cəmiyyətin aşağı səviyyəsinin əhalisi oturaq həyat keçirən zənginlərdən daha yaxşı məşuqdur. Mənsə düşünürəm ki, kişinin ağlı olmasa heç vaxt qadınına böyük zövq verə bilməyəcək».
Mopassan ömrü boyu ideal qadın axtarırdı: «Ömrü boyu yeganə qadını- Naməlum, Həsrətilə gözlədiyim, Arzuladığım qadını axtarmışam. Mən onu bütün mükəmməl keyfiyyətlərlə arzularımda bəzəmişəm…» Elə qadın həyatda yox idi. O bunu çox yaxşı bilirdi. Ona görə də etiraf eləyirdi ki, «Mən heç vaxt sevməmişəm».
Xalqa yalnız kitablar məxsusdur
Turgenev və Floberin fikrinə şərik çıxaraq Mopassan hesab edirdi ki, yazıçının yalnız kitabları xalqa məxsus ola bilər. Ona görə də şəxsi həyatını jurnalistlərdən bacardığı qədər gizlədirdi. Öz portretlərinin çapını qadağan eləyir, şaiyələrin qarşısını alırdı. Bir dəfə jurnalistin onun adını qadınla bərabər çəkdiyinə görə bu mübahisə az qala duellə bitəcəkdi. Hələ yazıçının səhhətində ciddi dəyişikliklər olmamış artıq qəzetlər onun dəlixanaya düşüb orda özünü öldürməsindən yazırdı. Sarı fransız mətbuatı Mopassanı «Əziz dost» romanına görə nifrət edirdi. Ona görə də yazıçı arabir guya təsadüfən onun dəli olub olmadığını müzakirə edən qəzetlər alırdı.
«Əziz dost» gəmisi
«Mən ədəbiyyata meteor kimi daxil olmuşam, gedəndə isə ildırım kimi gedəcəm» deyən Mopassanın xəstəliyi artdıqca ruh düşkünlüyü, xəstəlik qarşısında qorxu narahat idealizmə keçirdi. Yazıçı artıq faciəvi sonluqdan başqa heç nə görmürdü. 40 yaşında onda beyin paraliçinin əlaməti kimi allahlıq iddiası və qarabasmaları əmələ gəlmişdi. Hətta bir dəfə boğazını çərtmək cəhdləri də eləyib. Uğursuz özünə qəsddən sonra Mopassanı ruhi xəstələr üçün xəstəxanaya yerləşdirirlər.
Mopassan öz sevimli gəmisinin adını romanına uyğun «Əziz dost» qoymuşdu. Bu gəmi kitabların qonorarından alındığından onunçün yaxşı rifah və güc, əzəmət rəmzi idi. Dəlilik tutması yazıçının yaddaşını pozanda dostları onun xatirələrini oyatmaq üçün bu yaxtanı sahilə yaxınlaşdırır və qolları möhkəm bağlanmış yazıçını sahilə gətirirlər. Gəmi sakitcə suda yırğalanırdı. Göy dəniz, mavi səma sanki xəstəni bir qədər sakitləşdirdi. Onun baxışları yumşaldı. O uzun müddət gəmisini melanxolik baxışlarla gözdən keçirdi. Dodaqları tərpəndi, amma heç nə danışa bilmədi. Onu aparanda dəfələrlə arxaya çönüb gəmiyə tamaşa eləyirdi. Gi de Mopassanı həmən vaxt əhatə eləmiş dostları süzülən göz yaşlarını saxlaya bilmirdilər…
Öləndə nə huşu, nə də yaddaşı yerindəydi. Onun son sözləri «Ah, zülmət, zülmət» oldu. Lətifə:
Qorki Mopassanın əsərlərini oxuyur:
— Yaxşıdı, amma ədəbsizlikdir.
Ardını oxuyur.
— Yaxşıdı, amma həyasızlıqdı.
Yenə də oxuyur.
— Yaxşıdı, amma biabırçılıqdı.
Oxuyub qurtardı.
— Əxlaqsızlıqdı, (pauza)………, amma əladır!
