Bazar iqtisadiyyatının yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi ölkələrdə əhalinin məşğulluğu və əmək bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi mexanizminə aşağıdakı metodlar daxildir:
- Iqtisadi metodlar – iş yerlərinin yaradılması və mövjud olanların saxlanması üçün sahibkarları stimullaş-dırmaq məqsədilə güzəştli kreditləşdirmə, vergitutma və büdjə siyasəti yeridilməsi, peşəkar kadrların hazırlanması-nın həyata keçirilməsi;
- Təşkilati metodlar–məşğulluq və işədüzəltmə xid-mətinin, informasiya və peşəyönümü, kadrların hazırlanma-sı və yenidən hazırlanması sistemlərinin yaradılması;
- Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan inzibati metodlar–əmək müqavilələrinin bağlanması, iş gününün uzunluğu, işçilər iş vaxtından artıq işlədikləri hallarda əməyin haqqının ödənilməsi, saatlıq minimum əmək haqqının müəyyən edilməsi, məşğulluğun təmin olunması ilə əlaqədar sahibkarlar tərəfindən milli fondlara ödəmələrin tətbiqi, işədüzəltmə kvotalarının müəyyənləşdirilməsi qaydalarının nizama salınması və i.a.
Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan tədbirlər jəmiy-yətdə sosial təbəqələşmənin məhdudlaşdırılmasına yönəl-dilməlidir. Bu zaman dövlət tərəfindən tənzimləmənin dolayı və birbaşa təsiretmə vasitələri arasında optimal nis-bət yaradılmalıdır.
Dolayı təsiretmə vasitələri təsərrüfatçılıq şəraitinin dəyişdirilməsinə yönəldilmiş makroiqtisadi «alət»lərdən istifadə olunmasını nəzərdə tutur, geniş əhali təbəqəsini əhatə edir, əməyə olan tələbin tənzimlənməsinə təsir göstərir.
Birbaşa, bilavasitə təsiretmə tədbirləri isə əmək bazarı ilə əlaqədar dövlət proqoramları vasitəsilə həyata keçirilir.
Dövlət siyasəti, həmçinin aşağıdakı kimi həyata keçirilə bilər:
- Passiv məşğulluq siyasəti yeridilməsi. Bu siyasət boş olan iş yerlərinin tutulmasına və işsizliyə görə müavi-nətin verilməsinə yönəldilir.
- Aktiv məşğulluq siyasəti yeridilməsi. Bu siyasət kütləvi işsizliyin aradan qaldırılmasına yönəldilən investi-siya, maliyyə, kredit, vergi siyasətinin köməyi ilə həyata keçirilir.
Məşğulluğun vəziyyətinə təsir göstərilməsinin ən mühüm yollarından biri də sərbəstləşmiş iş yerlərinə uyğun olaraq iş qüvvəsinin yenidən hazırlanması miqyasının hərtərəfli inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bununla əlaqə-dar olaraq, həm də iş qüvvəsinin peşə-ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək və sahibkarlıq fəallığının stimullaş-dırılması, kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əmək haqqının ödənilməsində yeniliklər edilməsi, əməyin stimullaşdırıjı funksiyasının təmin olunması da az əhəmiyyət kəsb etmir. Məşğulluğun tənzimlənməsinə gəldikdə isə bu proses müəyyən məbləğdə xərj tələb edir.
Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində məşğulluğun təmin edilməsi proqramlarının həyata keçirilməsinə sərf olunan xərjlər ÜDM-də xeyli xüsusi çəkiyə (2,0-5,5%) malikdir. Həm də kütləvi işsizliyin meydana gəlməsinin qarşısını al-maq üçün qabaqlama tədbirlərinə yönəldilən dövlət siyasə-ti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Beləliklə, məşğulluq proqramlarını işləyib hazırla-yarkən aktiv və passiv tənzimləmə arasındakı nisbəti əsas-landırmaq, başqa sözlə, vəsaiti sadəjə olaraq ayırmaqla kifayətlənməmək, həm də pulun kimə və nə üçün verilmə-sini bilmək lazımdır.
Beynəlxalq təjrübə, xüsusilə də Isveçin təjrübəsi göstərir ki, aktiv məşğulluq siyasətinin yeridilməsi insan-ların kütləvi surətdə əmək bazarına çıxmalarının qarşısını almaqla, nəinki ən yaxşı sosial müdafiə vasitəsi funksiya-sını yerinə yetirir, həm də passiv məşğulluq siyasətinə nisbətən müəyyən üstünlüklərə malik olduğunu nümayiş etdirir.
Əhalinin məşğulluğu və əmək bazarının dövlət tərə-findən tənzimlənməsi üçün konkret olaraq aşağıdakı
metodlardan istifadə olunur: 1)
proqram-məqsədli metod; 2) normativ metod; 3) balans metodu.
Direktiv xarakterli dövlət planı olmadığı şəraitdə proqram-məqsədli metodun funksiyaları dəyişir və o daha geniş yayılmağa başlayır. Dövlət siyasətinin reallaşdırıl-ması mexanizmi olan məşğulluq proqramı müxtəlif səviy-yələrdə işlənib hazırlanır və həyata keçirilir. Burada məş-ğulluq və əmək bazarına dair regional proqramların, habe-lə müxtəlif demoqrafik qruplar (gənjlər, qadınlar və i.a.) üzrə proqramların işlənib hazırlanması xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Normativ metoddan xidmət sahələrində iş qüvvə-sinə olan tələbi əsaslandırmaq üçün istifadə edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial normativlərin əsaslandırıl-ması xüsusilə vajibdir. Bu normativlərə işsizliyin yol veri-lən səviyyəsi, əhalinin sosial müdafiəsini təmin edən mini-mum sosial normativlər, həyat səviyyəsi və sosial inkişafın minimum standartları aiddir.
Məşğulluqla əlaqədar olaraq balans metodundan da geniş istifadə olunur. Məsələn, ümumi əmək ehtiyatları balansı əmək ehtiyatları ilə onların bölüşdürülməsi arasın-dakı ən ümumi proporsiyaları səjiyyələndirir.
Ümumi əmək ehtiyatları balansını tamamlayan, həm də tarazlığın başqa aspektlərini əks etdirməyə imkan verən iş yerləri balansıdır. Onun əsas məqsədi təsərrüfat-ların ərazi səviyyəsində təşkili zamanı bütün mülkiyyət formalarına mənsub olan müəssisələrin investisiya proq-ramlarını regionların əmək ehtiyatları ilə uzlaşdırmaqdan ibarətdir. O, iş yerləri ilə işləyənlər, iş yerlərinin komplekt-ləşdirilməsi üçün tələb olunan işçilərin sayı ilə normativ növbəlik əmsalı arasındakı tarazlığı göstərir. Onun əsasın-da və iş yerinin dəyəri göstərijisindən istifadə etməklə kapi-tal qoyuluşunun həjmini və onun təkrar istehsal struktu-runu (yeni iş yerlərinin yaradılması və onların texniki jəhətdən təkmilləşdirilməsi və i.a.) proqnozlaşdırmaq olar. Kapital qoyuluşu olmadan əmək məhsuldarlığı ilə fondla silahlanma arasında zəruri nisbəti təmin etmək mümkün deyildir. Odur ki, əmək məhsuldarlığı artımının proqnoz-laşdırılan sürətinə nail olunması üçün kapital qoyuluşunun mümkün olan artımının obyektiv surətdə ölçülməsi çox vajibdir. Iş yerləri balansı region səviyyəsində məşğul əhalinin sayı və strukturunun proqnozlaşdırılması və onun tələb olunan investisiyalarla əlaqələndirilməsinin əsas alətinə çevrilməlidir.
Hazırda ölkəmizdə əmək bazarının tənzimlənməsi sahəsində dünya təcrübəsində özünü doğrultmuş metodlardan istifadə olunur. Şübhəsiz ki, dünyada mövcud olan əmək bazarının tənzimlənməsi modellərinin müsbət cəhətləri ilə yanaşı, mənfi cəhətləri də vardır. Odur ki, həmin təcrübənin müsbət cəhətlərindən yararlanmaq, zaman keçdikjə baş verən yeniliklərdən istifadə etməklə tam məşğulluğun təmin olunması və işsizliyin azaldılması sahəsində məqsədyönlü işlər görmək, tədbirlər həyata keçirməklə ölkəmizin iqtisadi potensialının artırılması və xalqımızın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində çox böyük nailiyyətlər qazanılması mümkündür.
