32. Antiinflyasiya siyasətinin məsrəfləri

THE COST OF REDUCING INFLATION
1979-cu ildə neftin qiymətinin 2 -ci qəfil qalxmasından və dünya iqti­sa­diy­yatında təklifin müvafiq şok dəyişikliyindən sonra 2 ay əvvəl FES-in sədri vəzifəsinə təyin edilmiş Pol Volker cavab tədbirləri barədə qərar qəbul etdi. Milli pul sisteminin qoruyucusu kimi o, başa düşürdü ki, yalnız bir çıxış yolu var —  antiinflyasiya siyasəti. Pol Vorker FES-nin tabeçiliyində olan alət­lərin (pul kütləsinin idarə olunması) inflyasiyanın sürətini azalt­ma­ğa imkan verəcəyinə şübhə etmirdi. Lakin qısamüddətli dövrdə an­ti­inflyasiya siyasətinin məsrəfləri nədir? Bu suala cavab vermək çox çətin idi.

Itkilərin əmsalı- THE SACRIFICE RATIO
Inflyasiyanın sürətinin azaldılmasına nail olmaq üçün FES sərt monetar siyasət həyata keçirməlidir (Şəkil 32.10-da bunun bəzi nəticələri göstəril­miş­dir). Pul kütləsinin artım sürətinin azaldılması məcmu tələbin məhdudlaş­dırıl­ma­sına səbəb olur, bu isə öz növbəsində əmtəə və xidmət­lə­rin istehsalının həc­minin və işsizliyin  səviyyəsinin azalmasına gətirib çıxarır. Ilkin vəziyyətdə iqti­sadiyyat A nöqtəsində yerləşir, sonra isə aşağı infl­ya­siya və yüksək iş­siz­liklə xarakterizə olunan qısamüddətli Fillips əyrisi bo­yunca B nöqtəsinə tərəf yerini dəyişir. Müəyyən müddətdən sonra iqtisadi agentlər qiymətlərin artım sü­rə­tinin azaldığını anladıqca, inflyasiya göz­ləmələri aşağı düşür, qısa­müd­dətlli Fillips əyrisi aşağıya tərəf yerini dəyişir və iqtisadiyyat B nöqtəsindən C-yə keçir. Qiymətlərin artım sürəti azalır, işsizlik isə təbii səviyyəsinə qayıdır.

Yönədilmiş sərt monetar siyasətin mütləq nəticəsi işsizliyin səviy­yə­sinin artması və istehsalın həcminin azalmasıdır. Şəkil 32.10-da antiinfl­ya­siya siyasətinin məsrəfləri  iqtisadiyyatın B nöqtəsindən keçmək şərti ilə A nöqtəsindən C nöqtəsinə yerdəyişməsi ilə göstərilmişdir. Məsrəflərin ölçüləri Fillips əyrisinin bucaq əmsalı və yeni pul-kredit siyasətilə uyğun olaraq inflyasiya gözləmələrinin təsbit olunma sürətindən asılıdır.
Inflyasiyanın azaldılması xərclərinin qiymətləndirilməsi çox vaxt nəticələri itkilərin əmsalı adını almış statistik göstəricidə ümumiləşdirilən bir çox tədqiqatların mərkəzində dururdu. Itkilərin əmsalı — inflyasiyanın sürətinin 1% azalması zamanı məhsul buraxılışı həcminin (ÜDM-un real həcmi) orta illik azalması göstəricisinin faizlə ifadəsidir. Itkilərin əmsalının tipik göstəricisi 5-ə bərabərdir, yəni inflyasiyanın hər 1% azaldılması orta illik məhsul buraxılışı həcminin 5% azalması hesabına başa gəlir.
Belə qiymətləndirmə Pol Volkeri narahat edə bilməzdi. Amerika iqtisadiyyatında inflyasiyanın göstəricisi ildə 10%-ə çatırdı. Qiymətlərin aşağı düşməsi (fərz edək ki, ildə 4%) 30% orta illik məhsul buraxılışının qur­ban verilməsi deməkdir. Fillips əyriləri və antiinflyasiya siyasətinin məs­­rəflərinin tədqiqi əsasən qurban vermənin müxtəlif formalarına yol verilir. «Inflyasiya» lokomotivinin qəfil dayandırılması il ərzində məhsul bura­xılışı həcminin 30% ixtisar edilməsinə bərabər «əyləc yolu» demək idi. Lakin əlbəttə ki, P.Volker kimi antiinflyasiya «şahini» üçün belə nəticə yol verilməz idi. Çoxları qeyd edirdi ki, məsrəfləri bir neçə il «uzatmaq» yaxşı olardı. Misal üçün əgər inflyasiyanın sürətinin azaldılmasına 5 il ayrılarsa, bu dövr ərzində məhsul buraxılışı həcmi təxminən illik məhsul buraxılışı həcminin trendindən yalnız 6% aşağı ola bilər. Lakin istənilən halda itkilər əmsalının minimumlaşdırılması praktiki cəhətdən çox mürək­kəb məsələdir.

Səmərəli gözləmələr və antiinflyasiya siyasətinin imkanları- RATIONAL EXPECTATIONS AND THE POSSIBILITY OF  COSTLESS DISINFLATION
Məhz Pol Volker məsrəflərin minumumlaşdırılması yollarını axtardığı zaman intellektual inqilab baş verdi, buna bir qrup ekonomiks professorları başçılıq edirdi (Robert Lukas, Tomas Sarcent və Robert Barro),onlar hamı tərəfindən qəbul olunmuş itkilər əmsalı məntiqinə qarşı çıxırdılar. Ekonomiksə və siyasətə yeni yanaşma səmərəli gözləmələr nəzəriyyəsi adını aldı. Bu nəzəriyyəyə görə  iqtisadi subyektlər öz proqnozlarında dövlət tərəfindən həyata keçirilən siyasət də daxil olmaqla ixtiyarlarında olan bütün informasiyanı istifadə edirlər. 
Inflyasiya və işsizlik arasındakı əks asılılığın öyrənilməsi üçün is­ti­fadə olunduqda səmərəli gözləmələr nəzəriyyəsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. M.Fridmen və E.Felpsin qeyd etdiyi kimi inflyasiya göz­ləmələri uzunmüddətli dövrdə deyil, qısamüddətli dövrdə qiymətlərin artımı və işsizlik arasındakı əks asılılığın izah olunması üçün çox vacibdir. Qısamüddətli asılılığın nə qədər tez öz qüvvəsini itirməsi inflyasiya göz­ləmələrinin dəyişmə sürətindən asılıdır. Səmərəli gözləmələr nəzə­riy­yəsinin tərəfdarları M.Fridmen və E.Felps təhlilə əsaslanaraq, iddia edirdilər ki, iqtisadi siyasət dəyişdikdə uyğun olaraq iqtisadi aqentlərin inflyasiya gözləmələri də dəyişir. Alimlərin dövlətin monetar siyasətinin inflyasiya gözləmələrinə birbaşa təsirini nəzərə alaraq itkilərin əmsalını qiy­mət­lən­dirmək cəhdi baş tutmadı. Səmərəli gözləmələr nəzəriyyəsinin tərəfdarları belə hesab edirdilər ki, deməli onlara iqtisadiyyatın etibarlı istiqa­mət­lən­diriciləri kimi baxmaq olmaz.
«Dörd böyük inflyasiyanın sonu» məqaləsində (1981) Tomas Sarcent yeni nəzəriyyəni belə izah edir:
Alternativ «səmərəli gözləmələr nəzəriyyəsinin» tərəfdarları belə hesab edirlər ki, inflyasiya-kifayət qədər ətalətli prosesdir. Onlar hesab edirlər ki, əgər firma və fəhlələr inflyasiyanın yüksək sürətini gözləyirlərsə müqavilələri bağlayarkən onlar iqtisadi vəziyyətin perspektivləri barədə öz fikirlərinə əsaslanırlar. Lakin iqtisadiyyatın subyektləri inflyasiyanın yüksək sürətini ona görə gözləyirlər ki, hökumətin cari monetar və fiskal siyasətləri onların fikirlərini təsdiq edir… Burdan beldə çıxır ki, qiymətlərin artım sürəti «ətalətli» yanaşmanın tərəfdarlarının hesab etdiyindən daha tez məhdudlaşdırıla bilər və sonuncuların məhsul buraxılışı terminlərində inflyasiyanın dayandırılması üçün lazım olan vaxt və xərclər barədə fikirləri yanlışdır… Bu o demək deyil ki, hökumət inflyasiyanın qarşısını heç bir problemsiz alacaq. Əksinə, onun cilovlanması böyük cəhd tələb edəcək və mü­vəqqəti məhdudlaşdırıcı maliyyə-büdcə və pul-kredit tədbirləri ilə bitməyəcək. O, siyasi rejimdə dəyişikliklər edilməsini təklif edir…Məhsul buraxılışı terminlərində bununla bağlı xərclərin kəmiyyəti və arzu olunan nəticələrin əldə olunması müddəti daha çox hökumətin inflyasiyanın aradan qaldı­rılmasına nə qədər sadiq və qərarlı olmasından  asılıdır.
T.Sarcentə görə itkilərin əmsalı gözlənildiyindən əhəmiyyətli dərə­cədə az ola bilər. Doğrudan da fövqəladə vəziyyətdə o, sıfıra bərabər ola bilər. Əgər hökumət aşağı inflyasiya sürətinə inandırıcı sadiqlik göstərirsə iqtisadi aqentlər qiymətlərin artması gözləmələrini dərhal buna uyğun dəyişdirmək üçün kifayət qədər çevikdilər. Qısamüddətli Fillips əyrisi aşağıya tərəf yerini dəyişəcək və iqtisadiyyat aşağı inflyasiyaya tez və müvəqqəti işsizliyin yüksək səviyyəsi və aşağı məhsul buraxılışı həcmi for­masında məsrəflər olmadan nail olacaq.