31.Monetar siyasətin məcmu tələbə təsiri
31.Monetar siyasətin məcmu tələbə təsiri
HOW MONETARY POLICY INFLUENCES AGGREGATE DEMAND
Məcmu tələb əyrisinin təhlili bizdə qiymətlərin hər bir səviyyəsinə əmtəə və xidmətlərə təqdim edilən tələb haqda təsəvvür yaranmasına imkan yaradır. Əvvəlki fəsildən bildiyimiz kimi məcmu tələbin əyrisi aşağıdakı səbəblərə görə azalma meylinə malikdir:
Məcmu tələbə dövlətin təsir metodlarını aydınlaşdırmaq üçün faiz dərəcəsi amilini daha dəqiqliklə tədqiq edək. Biz faiz dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi nəzəriyyəsi (likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsi) ilə tanış olacağıq vəbu nəzəriyyənin köməyi ilə məcmu tələb əyrisinin azalma meyli səbəblərini və ona dövlətin pul kredit siyasətinin təsirini təfsilatı ilə aydınlaşdıracağıq. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin təhlili bizim qısamüddətli iqtisadi müvazinətsizliklər haqda anlayışımızı genişləndirəcək.
Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsi-THE THEORY OF LIQUIDITY PREFERENCE
C.M.Keyns «Məşğulluq, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi » əsərində faiz dərəcəsini müəyyən edən amilləri izah etmək üçün likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsini təklif etdi, əslində, bu nəzəriyyə tələb və təklif nəzəriyyəsinə əlavədən ibarətdir. Keynsə görə faiz dərəcəsi pul təklifi və ona olan tələbi tarazlaşdırılması istiqamətində dəyişir.
23-cü fəsildə iqtisadçıların nominal və real faiz dərəcələrini fərqləndirdiklərini öyrəndik. Nominal faiz dərəcəsi adətən rəsmi olaraq qəbul olunur, real faiz dərəcəsi isə inflyasiyanı nəzərə almaqla nominal faiz dərəcəsinə bərabərləşdirilir. Bu halda biz hansı faiz dərəcəsini nəzərdən keçirməliyik? Məlum olur ki, hər ikisini. Daha sonrakı təhlildə biz inflyasiyanın sürətini daimi hesab edəcəyik. (Biz iqtisadiyyatı qısamüddətli dövrdə nəzərdən keçirdiyimiz üçün bu ehtimal məqsədyönlü hesab oluna bilər.) Beləliklə, nominal faiz dərəcəsinin yüksəldiyi və yaxud azaldığı zaman real faiz dərəcəsinə uyğun insanların faiz gəliri əldə edəcəklərini düşündükləri real faiz dərəcəsi nominal faiz dərəcəsinə uyğun olaraq artır və yaxud azalır. buna görə də təhlil zamanı biz onu yadda saxlamalıyıq ki, həm nominal, həm də real faiz dərəcəsi eyni istiqamətdə dəyişir.
Indi isə pul təklifi, pula olan tələbi, eləcə də onların faiz dərəcəsindən asılılığını nəzərdən keçirək.
Pul təklifi. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin birinci hissəsi pul təklifinə həsr olunmuşdur. ABŞ iqtisadiyyatında pul təklifini Federal ehtiyat sistemi idarə edir. Pul kütləsi həcminə əsas təsir vasitəsi açıq bazarda dövlət istiqrazlarının satışı və alışı vasitəsilə bank ehtiyatlarının tənzimlənməsidir. FES açıq bazarda dövlət istiqrazlarını əldə etdikdə onlara görə ödənilən dollarlar adətən banklarda yerəşdirilir və bank ehtiyatlarını artırır. FES dövlət istiqrazlarını satdıqda isə əldə olunan pullar bank sistemindən çıxarılır və bankların ehtiyatları azalır. Öz növbəsində bankların borc alma və pul əldə etmək imkanları bank ehtiyatlarının dəyişməsindən asılıdır. Açıq bazarda əməliyyatlarla bərabər FES pul təklifinə ehtiyat normalarını (bankların təmin etməli olduqları ehtiyatların əmanətlərə nisbətən müəyyən norması) və uçot dərəcələrini (bankların FES-dən aldıqları borclara görə faiz dərəcəsi) dəyişməklə təsir göstərir
FES-in siyasətini həyata keçirmək üçün monetar tənzimlənmə mexanizminin detalları çox vacibdir, lakin bu fəsildə onlar bizim təhlilimizin predmeti deyil. Bizim məqsədimiz pul təklifinin dəyişməsinin əmtəə və xidmətlərə olan məcmu tələbə necə təsir göstərməsini tədqiq etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün FES-in siyasətinin detallarını nəzərə almamaq olar və sadəcə fərz etmək olar ki, FES bilavasitə pul təklifini idarə edir. Başqa sözlə iqtisadiyyatda təklif olunan pulların miqdarı FES-in qərarına uyğun olaraq, istənilən səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər.
Beləliklə, pul təklifinin həcmi FES-in siyasəti ilə müəyyən olunur və digər iqtisadi dəyişən kəmiyyətlərdən, xüsusilə faiz dərəcəsindən asılı deyil. Biz təsbit edilmiş pul təklifini şaquli təklif əyrisi ilə təsvir edirik (Şəkil 31.1)
Pula tələb. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin ikinci hissəsi pula olan tələbə həsr olunmuşdur. Xatırladaq ki, likvidlik dedikdə istənilən aktivin iqtisadiyyatda qəbul olunmuş tədavül vasitəsinə çevrilməsinin asanlığı başa düşülür.
Iqtisadiyyatda tədavül vasitəsi puldur, deməli, müəyyən olunduğu kimi bütün mövcud mümkün aktivlərdən ən likvid olanıdır. Pulların likvidliyi onlara olan tələbi izah edir: sahib olmağa görə daha çox gəlir gətirdikləri üçün pullar digər aktivlərdən üstündürlər, ona görə ki, əmtəə və xidmətlərin alınması üçün istifadə olunurlar.
Pula tələbi bir çox amillər müəyyən edir, lakin likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsində qeyd olunduğu kimi, özündə pulların saxlanılmasının alternativ xərclərini əks etdirən faiz dərəcəsi ən vacib amildir. Yəni sizin var-dövlətiniz nəğd pul şəklində saxlanılırsa və gəlir gətirən heç bir qiymətli kağızlarda yerləşdirilməmişdirsə bu zaman siz könüllü olaraq, əlavə gəlirdən imtina edirsiniz. Faiz dərəcəsinin yüksəlməsi nəğd pulların «bekar qalması» xərclərinin çoxalmasına və onlara olan tələbin azalmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, pula tələb əyrisinin qrafiki aşağı enir. (Şəkil 31.1.)
Pul bazarında tarazlıq. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinə görə faiz dərəcəsi pul təklifi və ona olan tələbi tarazlaşdırılması istiqamətində dəyişir. (Şəkil 31.1.) Tarazlıq faiz dərəcəsi adlanan yeganə faiz dərəcəsi mövcuddur. Bu faiz dərəcəsində pula tələbin həcmi təklif olunan pul vəsaitlərinin kəmiyyətinə tam bərabərləşir. Faiz dərəcəsi istənilən başqa qiymətə malik olarsa, iqtisadi subyektlər aktivlərin bütün növlərini təshih etməyə çalışırlar. Nəticədə faiz dərəcəsi tarazlılıq nöqtəsinə çatır.
Fərz edək ki, faiz dərəcəsi tarazlıq səviyyəsindən yuxarıda yerləşir (Şəkil 31.1. –də r1). Bu zaman mövcud tələbə uyğun pulların miqdarı (Md1) FES tərəfindən təklif olunandan az olur. Əlavə pullara malik olan iqtisadi subyektlər gəlir gətirən qiymətli kağızlar əldə edərək, yaxud pulları bank hesablarında yerləşdirərək onlardan qurtulmağa çalışırlar. Qiymətli kağızların emitentləri və banklar daha az faiz ödəməyə üstünlük verdikləri üçün onlar pulların əlavə təklifinə əmanətlərə görə faizlərin azaldılması ilə cavab verirlər. Faiz dərəcəsi aşağı düşdükcə ayrı-ayrı şəxslərin pulları əldə saxlamaq istəyi artır və nəhayət faiz dərəcəsinin tarazlıq qiymətində onlar məmnuniyyətlə məhz FES-in təklif etdiyi kəmiyyətdə nəğd pul vəsaitlərini özlərində saxlayırlar. Tarazlıq səviyyəsindən (r2) (Şəkil 31.1.) aşağı faiz dərəcəsində əhalinin əlində saxlamaq istədiyi pulların miqdarı (Md2) FES-in təklif etdiyindən çox olur. Iqtisadi subyektlər istiqrazlardan və digər gəlir gətirən aktivlərdən qurtularaq pul ehtiyatlarını çoxaltmağa cəhd göstərirlər. Qiymətli kağızlara tələb azaldıqca istiqrazların emitentləri alıcıları cəlb etmək məqsədi ilə daha yuxarı faiz dərəcəsinin qoyulmasının zəruriliyi haqda nəticəyə gəlirlər. Beləliklə, faiz dərəcəsi yüksələrək tarazlıq səviyyəsinə çatır.
Məcmu tələb əyrisinin təhlili bizdə qiymətlərin hər bir səviyyəsinə əmtəə və xidmətlərə təqdim edilən tələb haqda təsəvvür yaranmasına imkan yaradır. Əvvəlki fəsildən bildiyimiz kimi məcmu tələbin əyrisi aşağıdakı səbəblərə görə azalma meylinə malikdir:
- Dövlətlilik amili: — qiymətlərin səviyyəsinin enməsi təsərrüfatların pul ehtiyatlarının real dəyərinin artmasına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsində istehlak xərclərini stimullaşdırır.
- Faiz dərəcəsi amili: — iqtisadi subyektlərin artıq pul resursları əmanətlərin yığımına yönəldiyi üçün qiymətlərin səviyyəsinin azalması zamanı faiz dərəcəsi aşağı düşür. Faiz dərəcəsinin azalması nəticəsində investisiya xərcləri artır.
- Mübadilə kursu amili: — qiymətlərin səviyyəsinin aşağı düşməsi faiz dərəcəsinin azalması ilə nəticələnərsə, bu zaman investorlar öz kapitallarının bir hissəsini xaricə köçürürlər, bu da milli valyutanın mövqeyinin zəifləməsinə səbəb olur. Milli valyutanın qiymətdən düşməsi yerli malların idxal mallarına nisbətən ucuzlaşmasını əvvəlcədən müəyyənləşdirir, beləliklə ixraca meyl yaranır.
Məcmu tələbə dövlətin təsir metodlarını aydınlaşdırmaq üçün faiz dərəcəsi amilini daha dəqiqliklə tədqiq edək. Biz faiz dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi nəzəriyyəsi (likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsi) ilə tanış olacağıq vəbu nəzəriyyənin köməyi ilə məcmu tələb əyrisinin azalma meyli səbəblərini və ona dövlətin pul kredit siyasətinin təsirini təfsilatı ilə aydınlaşdıracağıq. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin təhlili bizim qısamüddətli iqtisadi müvazinətsizliklər haqda anlayışımızı genişləndirəcək.
Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsi-THE THEORY OF LIQUIDITY PREFERENCE
C.M.Keyns «Məşğulluq, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi » əsərində faiz dərəcəsini müəyyən edən amilləri izah etmək üçün likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsini təklif etdi, əslində, bu nəzəriyyə tələb və təklif nəzəriyyəsinə əlavədən ibarətdir. Keynsə görə faiz dərəcəsi pul təklifi və ona olan tələbi tarazlaşdırılması istiqamətində dəyişir.
23-cü fəsildə iqtisadçıların nominal və real faiz dərəcələrini fərqləndirdiklərini öyrəndik. Nominal faiz dərəcəsi adətən rəsmi olaraq qəbul olunur, real faiz dərəcəsi isə inflyasiyanı nəzərə almaqla nominal faiz dərəcəsinə bərabərləşdirilir. Bu halda biz hansı faiz dərəcəsini nəzərdən keçirməliyik? Məlum olur ki, hər ikisini. Daha sonrakı təhlildə biz inflyasiyanın sürətini daimi hesab edəcəyik. (Biz iqtisadiyyatı qısamüddətli dövrdə nəzərdən keçirdiyimiz üçün bu ehtimal məqsədyönlü hesab oluna bilər.) Beləliklə, nominal faiz dərəcəsinin yüksəldiyi və yaxud azaldığı zaman real faiz dərəcəsinə uyğun insanların faiz gəliri əldə edəcəklərini düşündükləri real faiz dərəcəsi nominal faiz dərəcəsinə uyğun olaraq artır və yaxud azalır. buna görə də təhlil zamanı biz onu yadda saxlamalıyıq ki, həm nominal, həm də real faiz dərəcəsi eyni istiqamətdə dəyişir.
Indi isə pul təklifi, pula olan tələbi, eləcə də onların faiz dərəcəsindən asılılığını nəzərdən keçirək.
Pul təklifi. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin birinci hissəsi pul təklifinə həsr olunmuşdur. ABŞ iqtisadiyyatında pul təklifini Federal ehtiyat sistemi idarə edir. Pul kütləsi həcminə əsas təsir vasitəsi açıq bazarda dövlət istiqrazlarının satışı və alışı vasitəsilə bank ehtiyatlarının tənzimlənməsidir. FES açıq bazarda dövlət istiqrazlarını əldə etdikdə onlara görə ödənilən dollarlar adətən banklarda yerəşdirilir və bank ehtiyatlarını artırır. FES dövlət istiqrazlarını satdıqda isə əldə olunan pullar bank sistemindən çıxarılır və bankların ehtiyatları azalır. Öz növbəsində bankların borc alma və pul əldə etmək imkanları bank ehtiyatlarının dəyişməsindən asılıdır. Açıq bazarda əməliyyatlarla bərabər FES pul təklifinə ehtiyat normalarını (bankların təmin etməli olduqları ehtiyatların əmanətlərə nisbətən müəyyən norması) və uçot dərəcələrini (bankların FES-dən aldıqları borclara görə faiz dərəcəsi) dəyişməklə təsir göstərir
FES-in siyasətini həyata keçirmək üçün monetar tənzimlənmə mexanizminin detalları çox vacibdir, lakin bu fəsildə onlar bizim təhlilimizin predmeti deyil. Bizim məqsədimiz pul təklifinin dəyişməsinin əmtəə və xidmətlərə olan məcmu tələbə necə təsir göstərməsini tədqiq etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün FES-in siyasətinin detallarını nəzərə almamaq olar və sadəcə fərz etmək olar ki, FES bilavasitə pul təklifini idarə edir. Başqa sözlə iqtisadiyyatda təklif olunan pulların miqdarı FES-in qərarına uyğun olaraq, istənilən səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər.
Beləliklə, pul təklifinin həcmi FES-in siyasəti ilə müəyyən olunur və digər iqtisadi dəyişən kəmiyyətlərdən, xüsusilə faiz dərəcəsindən asılı deyil. Biz təsbit edilmiş pul təklifini şaquli təklif əyrisi ilə təsvir edirik (Şəkil 31.1)
Pula tələb. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinin ikinci hissəsi pula olan tələbə həsr olunmuşdur. Xatırladaq ki, likvidlik dedikdə istənilən aktivin iqtisadiyyatda qəbul olunmuş tədavül vasitəsinə çevrilməsinin asanlığı başa düşülür.
Iqtisadiyyatda tədavül vasitəsi puldur, deməli, müəyyən olunduğu kimi bütün mövcud mümkün aktivlərdən ən likvid olanıdır. Pulların likvidliyi onlara olan tələbi izah edir: sahib olmağa görə daha çox gəlir gətirdikləri üçün pullar digər aktivlərdən üstündürlər, ona görə ki, əmtəə və xidmətlərin alınması üçün istifadə olunurlar.
Pula tələbi bir çox amillər müəyyən edir, lakin likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsində qeyd olunduğu kimi, özündə pulların saxlanılmasının alternativ xərclərini əks etdirən faiz dərəcəsi ən vacib amildir. Yəni sizin var-dövlətiniz nəğd pul şəklində saxlanılırsa və gəlir gətirən heç bir qiymətli kağızlarda yerləşdirilməmişdirsə bu zaman siz könüllü olaraq, əlavə gəlirdən imtina edirsiniz. Faiz dərəcəsinin yüksəlməsi nəğd pulların «bekar qalması» xərclərinin çoxalmasına və onlara olan tələbin azalmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, pula tələb əyrisinin qrafiki aşağı enir. (Şəkil 31.1.)
Pul bazarında tarazlıq. Likvidliyə üstünlük vermə nəzəriyyəsinə görə faiz dərəcəsi pul təklifi və ona olan tələbi tarazlaşdırılması istiqamətində dəyişir. (Şəkil 31.1.) Tarazlıq faiz dərəcəsi adlanan yeganə faiz dərəcəsi mövcuddur. Bu faiz dərəcəsində pula tələbin həcmi təklif olunan pul vəsaitlərinin kəmiyyətinə tam bərabərləşir. Faiz dərəcəsi istənilən başqa qiymətə malik olarsa, iqtisadi subyektlər aktivlərin bütün növlərini təshih etməyə çalışırlar. Nəticədə faiz dərəcəsi tarazlılıq nöqtəsinə çatır.
Fərz edək ki, faiz dərəcəsi tarazlıq səviyyəsindən yuxarıda yerləşir (Şəkil 31.1. –də r1). Bu zaman mövcud tələbə uyğun pulların miqdarı (Md1) FES tərəfindən təklif olunandan az olur. Əlavə pullara malik olan iqtisadi subyektlər gəlir gətirən qiymətli kağızlar əldə edərək, yaxud pulları bank hesablarında yerləşdirərək onlardan qurtulmağa çalışırlar. Qiymətli kağızların emitentləri və banklar daha az faiz ödəməyə üstünlük verdikləri üçün onlar pulların əlavə təklifinə əmanətlərə görə faizlərin azaldılması ilə cavab verirlər. Faiz dərəcəsi aşağı düşdükcə ayrı-ayrı şəxslərin pulları əldə saxlamaq istəyi artır və nəhayət faiz dərəcəsinin tarazlıq qiymətində onlar məmnuniyyətlə məhz FES-in təklif etdiyi kəmiyyətdə nəğd pul vəsaitlərini özlərində saxlayırlar. Tarazlıq səviyyəsindən (r2) (Şəkil 31.1.) aşağı faiz dərəcəsində əhalinin əlində saxlamaq istədiyi pulların miqdarı (Md2) FES-in təklif etdiyindən çox olur. Iqtisadi subyektlər istiqrazlardan və digər gəlir gətirən aktivlərdən qurtularaq pul ehtiyatlarını çoxaltmağa cəhd göstərirlər. Qiymətli kağızlara tələb azaldıqca istiqrazların emitentləri alıcıları cəlb etmək məqsədi ilə daha yuxarı faiz dərəcəsinin qoyulmasının zəruriliyi haqda nəticəyə gəlirlər. Beləliklə, faiz dərəcəsi yüksələrək tarazlıq səviyyəsinə çatır.
