27.Nisbi qiymətlərin dəyişkənliyi və resursların səmərəsiz yerləşdirilməsi

RELATIVE-PRICE VARIABILITY AND THE MISALLOCATION OF RESOURCES
Zənn edək ki, restoranın sahibi yanvarda yeni qiymətlərlə menyu çap edir və onları ilin sonuna kimi dəyişilməz saxlayır. Inflyasiya olmadığı zaman restorandakı nisbi qiymətlər, yəni başqa malların qiymətləri vasitəsilə ifadə edilmiş yeməklərin qiyməti bütün il ərzində dəyişilmir. Inflyasiyanın sürəti ildə 12% təşkil edərsə, restoranın nisbi qiymətləri avtomatik olaraq hər ay 1% aşa­ğı düşəcək. Restoran qiymətləri yeni menyunun çıxışından sonra ilk aylarda nis­bətən yüksək, ilin sonunda isə nisbətən aşağı olacaqdır. Nə qədər ki infl­ya­siyanın templəri yüksək olacaq, o qədər də nisbi qiymətlərin dəyişikliklərinin diapazonu geniş olacaqdır. Beləliklə, restoranda qiymətlər ildə yalnız 1 dəfə dəyişəcəksə, inflyasiya, nisbi qiymətlərin menyunun vaxtaşırı təzələnməsi nəticəsində olduğundan daha böyük miqyasda dəyişilməsinə gətirib çıxarar.

«Nə olsun ki?» –  deyə siz maraqlanarsınız. Iş ondadır ki, bazar iqtisadiyyatında məhdud resursların bölüşdürülməsi nisbi qiymətlərə uyğun həyata keçirilir. Bu və ya digər əmtəə və xidmətlərin əldə edilməsi haqqında qərar qəbul edərkən istehlakçılar bu və ya digər məhsulların qiymət və keyfiyyətini müqayisə edirlər. Istehlakçı seçimi müxtəlif firma və müəssisələr arasında məhdud istehsal amillərinin bölüşdürülməsini müəy­yən edir. Əgər inflyasiya nisbi qiymətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarırsa, istehlakçılar təhrif olunmuş məlumat əsasında qərarlar qəbul edirlər və buna görə də resursların ən yaxşı bölüşdürülməsində bazar iqtisadiyyatının imkanları azalır.

Inflyasiya vergisinin doğurduğu təhriflər-INFLATION-INDUCED TAX DISTORTIONS
Demək olar ki, bütün vergilər insanların davranış stimulunun təhrifinə gətirib çıxarır və onları adət etdikləri davranış tərzini dəyişməyə vadar edir. Bunun nəticəsində resursların bazar bölgüsünün effektivliyi aşağı düşür. Inflyasiya şəraitində bəzi vergilərin fəaliyyəti xüsusi aktuallıq kəsb edir. Problemin kəskinliyi onunla şərtlənir ki, çox vaxt bu faktor vergi qanunlarını tərtib edənlərin nəzərindən qaçır.
Vergi qanunvericiliyini öyrənən iqtisadçılar bu nəticəyə gəliblər ki, inflyasiya əmanətlərin verdiyi gəlirlərə vergiqoymanın faktiki güclənməsinə gətirib çıxarır.
Inflyasiyanın yığıma stimulu necə aşağı saldığına bir misal kimi kapitalın artımı ilə bağlı vergi kodeksinin gəlirlərə (yəni aktivlərin alındığı qiymətləri üstələyən satış qiymətlərindən olan gəlirlərə) olan yanaşmasını göstərmək olar. Təsəvvür edin ki, 1980-ci ildə siz əmanətinizin bir hissəsini Microsoft Korporasiyasının aksiyasını 10 dollara əldə etmək üçün istifadə etdiniz və 2000-ci ildə həmin aksiyanı 50 dollara satdınız. Mövcud vergiqoyma qaydasına müvafiq olaraq sizin kapitalın artımından 40 dollar təşkil edən gəliriniz gəlir vergisi ödənilən ümumi məbləğə daxil edilməlidir. Amma təsəvvür edin ki, 1980-ci ildən 2000-ci ilə qədər qiymətlərin ümumi səviyyəsi iki dəfə artıb. Ona görə də 1980-ci ildə sizin tərəfdən qoyulmuş 10 dollar, onların alıcılıq qabiliyyətinin yenidən hesablanması nəzərə alındıqda, 2000-ci ildə 20 dollara ekvivalentdir. Siz öz səhminizi 50 dollara satdıqda sizin real gəliriniz yalnız 30 dollar təşkil edir. Lakin vergi kodeksi inflyasiyanı nəzərə almır və sizi 40 dollar məbləğində olan gəlirdən vergi ödəməyə borclu edir. Beləliklə, inflyasiya kapitalın artımından olan gəlirin miqdarının şişirdilməsinə gətirib çıxarır və bu növ gəlirlərdən vergiqoymanı əsassız çoxaldır.
Başqa misal əmanətlər üzrə faiz gəlirinə vergiqoymaya aid edilir. Gəlir vergisi nominal faiz dərəcəsi ilə hesablanmış əmanətlərdən alınan gəlirlərdən tutulur. Halbuki nominal dərəcənin bir hissəsi, sadəcə olaraq, inflyasiyadan yaranan itkilərə verilən konpensasiyadır. 27.1-ci cədvəldə verilən miqdari nümunəni gözdən keçirək. Orada Iqtisadiyyat 1 və Iqtisadiyyat 2 kimi qeyd olunan, hər birində gəlir vergisinin dərəcəsi 25% təşkil edən iki iqtisadiyyatın müqayisəli məlumatları təhlil edilir. Iqtisadiyyat 1-də inflyasiya yoxdur, real və nominal faiz dərəcəsi isə 4%-ə bərabərdir. Bu şəraitdə Iqtisadiyyat 1-də 25%-lik gəlir vergisi real faiz dərəcəsini 4%-dən 3%-ə endirəcək. Iqtisadiyyat 2-də real faiz dərəcəsi, həmçinin 4%-ə bərabərdir, lakin inflyasiyasının tempi 8% təşkil edir. Fişer effektinə uyğun olaraq nominal faiz dərəcəsi 12%-ə çatacaq. Çünki gəlir vergisi haqqında qanun bu 12%-i gəlir kimi qəbul edir və dövlət ondan 25%-i öz xeyrinə götürür. Nəticədə verginin ödənilməsindən sonra nominal faiz dərəcəsi 9%-ə, real isə 15%-ə qədər aşağı düşəcək. Beləliklə, 25%-lik gəlir vergisi zamanı Iqtisadiyyat 1-də real gəlir faizi 4%-ə, Iqtisadiyyat 2-də isə yalnız 1%-ə bərabərdir. Vergilərin ödənilməsindən sonra real faiz gəli­rinin kəmiyyəti vəsaitlərin əmanətlərə yönəldilməsində əsas stimul oldu­ğun­dan inflyasiyasız Iqtisadiyyat 2-də əmanətlərin cazibəliyi inflyasiyalı Iqtisadiyyat 1-dən yüksəkdir.
Cədvəl 27.1.
Əmanətlərə vergi qoyulmasına inflyasiyanın təsiri

Kapitalın artımından nominal gəlirə və əmanətlər üzrə nominal faiz dərəcəsinə vergilər əhalinin gəlirlərinə vergi qanunvericiliyinin və inflyasiyanın birgə təsirinin yalnız iki nümunəsini təşkil edir. Lakin bir çox başqa şeylər də mövcuddur. Inflyasiyanın təsirindən yaranan vergi­qoy­manın faktiki artmasına görə və qiymətlərin artımının yüksək tempinin saxlanılmasıyla əmanətlərin əhali üçün cazibəliliyi azalır. Eyni zamanda əmanətlər öz növbəsində iqtisadi artımın mühüm təşkil edənlərindən olan əsas investisiya resurslarıdır. Beləliklə, inflyasiya əmanətlərdən alınan gəlirlərə vergiqoymanın faktiki yüksəlməsinə gətirib çıxardığından o uzunmüddətli iqtisadi yüksəlişin sürətini məhdudlaşdırır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadçılar arasında bu təsirin dərəcəsi barədə razılıq yoxdur.
Əlbəttə, inflyasiyanın tam aradan qaldırılmasından başqa prob­lemin digər həlli yollarından biri də vergilərin indeksləşdirilməsidir. Başqa sözlə, vergi qanunları inflyasiyanın təsirini nəzərə almaqla dəyişilməlidir. Məsələn, kapital artımından gəlirlərə vergi qoyulması nəticəsində qanun, aktivlərin əldə edilməsi qiymətinin hesablanması üçün, düzəliş əmsalının istifadəsini nəzərə ala bilərdi. Beləliklə, vergi yalnız real gəlirlərdən yığılardı. Əmanətlərdən alınan faiz gəlirlərini nəzərdən keçirərkən dövlət sadəcə inflyasiya itkilərini kompensasiya edən hissəni vergiqoymadan çıxmaq şərtilə vergini yalnız real faiz gəlirlərinin məbləğindən hesablaya bilərdi. Müəyyən dərəcədə ABŞ vergi qanunlarına indeksləşdirmə anlayışı daxil edilib. Məsələn, gəlirin səviyyəsi, vergi dərəcələrinin dəyişməsinə səbəb olan IQI dəyişikliyini nəzərə alaraq, hər il yenidən hesablanır. Lakin kapitalın artımından olan gəlirə və əmanətlərdən faiz gəlirinə vergilər, hələ ki, indeksləşdirilməyib.
Ideal həyatda vergi qanunları elə olmalıdır ki, hər hansı fərdin səliqəli vergiverən olmaq səyinə inflyasiya təsir göstərməsin. Təəssüflər olsun ki, bizim yaşadığımız dünyada vergi qanunları mükəmməl deyildir. Indeksləşmənin istifadə sferasının genişlənməsi, ola bilsin ki, özünü doğruldur, lakin o, çoxlarının həddən artıq dolaşıq hesab etdikləri vergi kodeksinin mütləq mürəkkəbləşməsinə gətirib çıxaracaq.