29. Açıq iqtisadiyyatda tarazlıq

Kateqoriyalar Ekonomiks

29. Açıq iqtisadiyyatda tarazlıq

Biz tələb və təklifə iki – borc vəsaitləri və xarici valyutaların mübadiləsi bazarlarında baxdıq. Bu bazarların bir-birilə necə əlaqədə olmasına baxaq.
Xalis xarici investisiyalar: iki bazarların əlaqələndirici həlqəsi.
Biz bu paraqrafı artıq bu fəsildə öyrəndiyimizin təkrarı ilə başlayırıq. Beləliklə, biz iqtisadiyyat dörd mühüm makroiqtisadi dəyişənləri: milli yığımı (S), daxili investisiyanı (I), xalis xarici investisiyaları (NFI) və xalis ixracı (NX) necə əlaqələndirməsilə tanış olduq. Iki mühüm bərabərlikləri yada salın:

S = I + NFI
NFI = NX

Qarşılıqlı fondlar bazarında təklif milli yığımlar, tələb daxili investisiya və xalis xarici investisiyalar hesabına formalaşır, faiz dərəcəsi isə tələb və təklifi tarazlıq vəziyyətinə gətirib çıxarır. Xarici valyutaların mübadiləsi bazarında təklif xalis investisiyalar, tələb – xalis ixracla əmələ gəlir, real mübadilə kursu tələb və təklifin tarazlığını təmin edir.
Xalis xarici investisiyalar – borc vəsaitləri və xarici valyutaların mübadiləsi bazarlarını bir-birilə bağlayan dəyişəndir. Xalis xarici investisiyalar – borc vəsaitləri bazarında tələbin bir hissəsini təşkil edir, deməli, xarici aktivləri almaq istəyən adam, məhz bu bazarda alver etmək üçün vəsait almalıdır. Xarici valyutaların mübadiləsi bazarında xalis xarici investisiyalar təklifin mənbəyidir, ona görə də ölkənin xarici aktivlərini almaq istəyən adam ona lazım olan valyutaya dəyişmək üçün dolların təklifini təmin etməlidir.
Xarici xalis investisiyaların səviyyəsini müəyyən edən əsas amil – real faiz dərəcəsinin hərəkətidir. ABŞ-da faiz dərəcəsi artanda, amerikanın maliyyə aktivlərinin cəlbediciliyi də artır, ona görə də ABŞ-ın xalis xarici investisiyaları aşağı düşür. Şəkil 29.3.-də faiz dərəcəsilə xalis xarici investisiya arasındakı əlaqə verilir.

Şəkil 29.3. Xalis xarici investisiyaların faiz dərəcəsindən asılılığı

Iki bazarda eyni vaxtda tarazlığa nail olunma SIMULTANEOUS EQUILIBRIUM IN TWO MARKETS
Biz bizim modelin (şək. 29.4.) hər iki hissəsini birləşdirmək və borc vəsaitləri və xarici valyutaların mübadiləsi bazarlarının qarşılıqlı fəaliyyətinin açıq iqtisadiyyatın mühüm parametrlərini necə müəyyən etdiyinə baxmaq imkanını aldıq.

Şəkil. 29.4. Açıq iqtisadiyyatın tarazlıq vəziyyəti

Şəkil 29.4.-də (a) qrafiki borc fondları bazarında (şək. 29.1.) vəziyyəti əks etdirir. Borc vəsaitlərinin təklifinin mənbəyi milli yığımdır. Borc vəsaitinə tələb daxili və xarici investisiyalarla müəyyən olunur. Qarışıq fondların tələb və təklifinin uyğunluğu r1 səviyyəsində real faiz dərəcəsinin tarazlığını müəyyən edir.
Qrafik (b) xalis xarici investisiyaların (şək. 29.3.) dəyişməsini göstərir. Şəkildən göründüyü kimi, faiz dərəcəsinin qiyməti (qrafik (a)) xalis xarici investisiyaların səviyyəsini müəyyən edir. Faiz dərəcəsinin yüksək qiyməti xarici investisiyaların cəlb ediciliyini artırır ki, bu da öz növbəsində xalis xarici investisiyaların həcminin azalmasına gətirib çıxarır. Ona görə də (b) qrafikində xalis xarici investisiyalar xətti enən xarakterə malikdir.
Qrafik (v) xarici valyutaların mübadiləsi bazarının (şək. 29.2.) fəaliyyətini əks etdirir. Deməli, xalis xarici investisiyalar xarici valyuta ilə ödənilməlidir, qrafik (b)-də biz tərəfdən alınan onların kəmiyyəti xarici valyutaların mübadilə bazarında dollarların təklifini müəyyən edəcəkdir. Real mübadilə kursu xalis xarici investisiyalara təsir etmir, ona görə də (v) qrafikində təklif xətti şaquli olacaqdır. Dollarlara tələb xalis ixracın kəmiyyətilə müəyyən olunur. Deməli, real mübadilə kursunun azalması xalis ixracın artmasına gətirib çıxarır, mübadilə məqsədinə yönəldilən dollarlara tələb əyrisi enən xarakterə malikdir. Real mübadilə kursunun tarazlıq qiyməti xarici valyutaların mübadiləsi bazarında tələb və təklifin uyğunluğuna gətirib çıxarır.
Şəkil 29.4.-də verilmiş iki bazarın hərəkətinin təhlili iki nisbi qiyməti – real faiz dərəcəsini və real mübadilə kursunu müəyyən etməyə imkan verir.
Qrafik (a)-da biz qiymətini müəyyən etdiyimiz real faiz dərəcəsi hal-hazırda və gələcəkdə əmtəələrin və xidmətin nisbi dəyəridir. Qrafik (v)-də biz kəmiyyətini müəyyən etdiyimiz real mübadilə kursu ölkə və xarici əmtəələr və xidmətin nisbi qiymətidir. Sonuncular bizim baxdığımız bazarlarda tələb və təklifin tarazlığında qarşılıqlı fəaliyyətlərdir. Bundan başqa, onlar milli yığımın, xalis ixracın, daxili və xalis xarici investisiyaların rolunu müəyyən edir. Gələcəkdə biz, bizim modeldən xarici şərait və ya hökumətin fəaliyyəti qarşılıqlı fondlar və xarici valyutaların mübadiləsi bazarlarında dəyişikliyə səbəb olduqda, bu kəmiyyətlərin özlərini necə apardıqlarını göstərmək üçün istifadə edəcəyik.

Dövlət siyasəti və açıq iqtisadiyyat
Açıq iqtisadiyyatın əsas parametrlərinin müəyyən olunmasını izah edən model, bizə ona xarici hadisələrin və hökumətin fəaliyyətinin təsirini təhlil etməyə imkan verir.
Bir daha xatırladım ki, bizim model iki bazarda – borc vəsaitləri bazarında və xarici valyutaların mübadiləsi bazarında tələb və təklifin vəziyyətini əks etdirir. Bizim təhlilin məqsədi üçün biz 4-cü fəsildə bizim göstərdiyimiz üç tədqiqat mərhələsindən ibarət olan metodikadan istifadə edirik. Birincisi, biz tələb və təklifin hansı əyrisinə bu və ya digər hadisənin təsirini aydınlaşdırırıq. Ikincisi, biz əyrilərin vəziyyətinin dəyişməsi istiqamətini müəyyən edirik. Üçüncüsü, biz əyrilərin vəziyyətinin dəyişməsinin iqtisadi tarazlığa necə təsir edəcəyini aydınlaşdırmaq üçün tələb və təklif qrafikindən istifadə edirik.

Dövlət büdcəsinin kəsiri GOVERNMENT BUDGET DEFICITS
Əvvəlki fəsillərin birində biz borc vəsaitlərinin tələb və təklif probleminə və ona dövlət büdcəsinin kəsirinin təsirinə baxmışdıq. Sonuncu, dövlətin xərclərinin onun gəlirlərini üstələdiyindən əmələ gəldiyindən mənfi ictimai yığımdır, kəsir milli yığımların həcminin azalması deməkdir. Ona görə də büdcə kəsiri borc vəsaitlərinin azalmasına, faiz dərəcəsinin artmasına və investisiyaların azalmasına gətirib çıxarır.
Büdcə kəsirinin açıq iqtisadiyyata təsirinə baxaq. Bunun üçün bizə bir neçə sualla cavab vermək lazımdır. Birincisi, bizim modeldə əyrilərdən hansına o, bilavasitə təsir edir? Aydındır ki, qapalı iqtisadiyyatda olduğu kimi, büdcə kəsiri milli yığıma təsir göstərir və borc fondlarına təklif əyrisinin vəziyyətinin dəyişməsinə səbəb olur. Ikincisi, təklif əyrisinin vəziyyəti necə dəyişəcəkdir? Qapalı iqtisadiyyatda olduğu kimi, dövlət büdcəsinin kəsiri mənfi ümumi yığım olduğundan, milli yığımın həcmi aşağı düşəcəkdir ki, bu da borc vəsaitlərinə təklif əyrisi S1 vəziyyətindən sola S2 (qrafik (a) şək. 29.5.) vəziyyətinə hərəkəti əks etdirir.
Və nəhayət ilkin və yeni tarazlıq vəziyyətini müqayisə edək. Qrafik (a)-da ABŞ-ın büdcə kəsirinin borc vəsaitlərinin amerikan bazarına təsiri göstərilir. Maliyyə bazarlarının borc alanlarına təklif olunan vəsaitin azalması nəticəsində faiz dərəcəsinin qiyməti r1-dən r2-yə kimi artır, alınmış vəsaitin həcmi isə azalır. Bu dəyişiklik A nöqtəsindən B nöqtəsinə təklif əyrisi üzrə yerdəyişməni göstərir. Ev təsərrüfatı və firmalar az miqdarda maliyyə aktivləri alır. Ona görə də qapalı iqtisadiyyatda olduğu kimi, büdcə defisiti daxili investisiyaların azalmasına səbəb olur.
Lakin açıq iqtisadiyyatda borc fondlarının təklifinin azalması əlavə səmərə ilə müşayiət olunur. Qrafik (b)-də göstərilir ki, faiz dərəcəsinin r2 qiymətinə qədər artması xalis xarici investisiyaların azalmasına gətirir ki, bu da həmçinin (a) qrafikinin A nöqtəsindən B nöqtəsinə yerdəyişməsində borc vəsaitinə tələbin azalmasının nəticəsidir. Ölkə daxilində yığım indi çox faiz gəliri verdiyindən xarici investisiyalar cəlbediciliyini itirir və rezidentlər az xarici aktivlər alır. Yüksək faiz dərəcəsi, həm də xarici investorları cəlb edir. Onlar amerikan aktivlərinə qoyuluşdan daha yüksək gəlir almaq istəyirlər. Beləliklə, büdcə kəsiri faiz dərəcəsinin artmasına səbəb olanda, həm daxili və həm də xarici investorların fəaliyyəti ABŞ-ın xalis xarici investisiyalarının azalmasına gətirib çıxarır. Şəkil 29.5. Dövlət büdcəsinin təsiri

Qrafik (v)-də xarici valyutaların mübadilə bazarına büdcə kəsirinin nə cür təsir etdiyi göstərilir. Xalis xarici investisiyalar azaldığından ABŞ sakinlərinə xarici aktivləri almaq üçün az valyuta tələb olunur ki, bu da qrafikdə dollarların təklifi xəttinin S1 vəziyyətindən sola S2 vəziyyətinə hərəkətilə təsvir olunur. Dollarların təklifinin azalması mübadilə kursunun qiymətini E1-dən E2-yə qədər artmasına, yəni digər ölkələrin valyutasına nisbətdə onların bahalaş maşına gətirir. Dolların valyuta kursunun yüksəlməsi öz növbəsində amerikan əmtəələrinin digər ölkələrinkinə nisbətən bahalaş maşına gətirib çıxarır. Həm ölkə daxilində və həm də xaricdə bahalı amerikan əmtəələrinin alınması azaldığından, onların ixracı da azalacaqdır, xarici əmtəələrin Birləşmiş Ştatlara idxalı isə artır. Hər iki bu meyl ABŞ-ın xalis ixracının azalmasına səbəb olur. Beləliklə, açıq iqtisadiyyatda dövlət büdcəsinin kəsiri real faiz dərəcəsinin artmasında, daxili investisiyaların azalmasında, dolların valyuta kursunun artmasında təzahür edir və xarici ticarət kəsirinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Bu nəticəyə 1980-ci illərdə ABŞ-da yaranan vəziyyəti misal gətirmək olar. Ölkəyə Ronald Reyqan prezident seçildikdən sonra tez bir zamanda ABŞ-ın maliyyə-büdcə siyasəti mühüm dəyişikliyə məruz qaldı. Prezident və konqres gəlirlərin kəskin azaldılmasına getdi, lakin dövlət xərcləri faktiki olaraq dəyişməz qaldı ki, bu da büdcə kəsirini mühüm dərəcədə artırdı. Açıq iqtisadiyyatın bizim modeli qabaqcadan xəbər verir ki, bu cür siyasət xarici ticarətin mənfi saldosuna gətirməlidir, həqiqətən də bu baş verdi. Büdcə kəsiri və xarici ticarət kəsiri o qədər yaxın oldu ki, o, bu hadisəni ikili kəsir adlandırmağa imkan verdi. Lakin biz iki növ kəsiri eyni hesab etməməliyik, belə ki, xarici ticarət kəsirinə dövlətin fiskal siyasətinin əsasında duran çoxlu amillər təsir edə bilir.
Açıq iqtisadiyyatda tarazlıq
Biz tələb və təklifə iki – borc vəsaitləri və xarici valyutaların mübadiləsi bazarlarında baxdıq. Bu bazarların bir-birilə necə əlaqədə olmasına baxaq.
Xalis xarici investisiyalar: iki bazarların əlaqələndirici həlqəsi.
Biz bu paraqrafı artıq bu fəsildə öyrəndiyimizin təkrarı ilə başlayırıq. Beləliklə, biz iqtisadiyyat dörd mühüm makroiqtisadi dəyişənləri: milli yığımı (S), daxili investisiyanı (I), xalis xarici investisiyaları (NFI) və xalis ixracı (NX) necə əlaqələndirməsilə tanış olduq. Iki mühüm bərabərlikləri yada salın:

S = I + NFI
NFI = NX