29.Borc vəsaitləri bazarında və xarici valyuta mübadiləsi bazarında tələb və təklif
29.Borc vəsaitləri bazarında və xarici valyuta mübadiləsi bazarında tələb və təklif
Biz maliyyə sisteminin rolunun tədqiqinə ilk dəfə başlayanda, təhlili sadələşdirmək naminə hesab edirik ki, o, yalnız borc vəsaitləri (fondlar) adlanan bir bazardan ibarətdir. Bu bazara yığım etmək arzusunda olan bütün adamların vəsaiti yönəldilir və burada isə bütün borc alanlar, onlara lazım olan pul məbləğini alırlar. Bazarda yığım saxlamaqdan alınan gəlir, həm də ssudalardan istifadəyə görə haqq kimi təsəvvür yaradan vahid faiz dərəcəsi fəaliyyət göstərir. Açıq iqtisadiyyatın borc fondları bazarı ilə bizim tanışlığımızın çıxış nöqtəsi – əvvəlki fəsildə bizim tərəfdən baxılan bərabərlikdir:
S = I + NFI,
Yəni, Yığım = Daxili investisiyalar + Xalis xarici investisiyalar.
Hər dəfə millət gəlirlərin heç olmasa bir dollarını yığdıqda, onu ya ölkə kapitalını əldə etməyə, ya da xarici aktivlər almağa yönəldir. Bu proses öz əksini verilən bərabərliyin hər iki tərəfində tapır. Bərabərlikdə borc vəsaitləri bazarında təklif milli yığımlar (S) hesabına yaranır, borc vəsaitlərinə tələb isə daxili investisiya (I) və xalis xarici investisiya (NFI) ilə müəyyən olunur. Ona diqqət yetirin ki, kapitalın əldə olunması borc vəsaitinə tələbi kapitalın ölkə daxilində və yaxud xaricdə olmasından asılı olmadan artırır. Xalis xarici investisiyalar həm mənfi və həm də müsbət olduğundan onlar daxili investisiyalar hesabına yaranan borc fondlarına tələbin həcmini ya artırır, ya da ondan çıxılır.
Bizə məlum olduğu kimi, borc vəsaitləri bazarında tələb və təklif real faiz dərəcələrinin rolundan asılıdır. Yüksək faiz dərəcəsi adamları yığıma cəhd göstərmələrini həvəsləndirir ki, bu borc fondlarına təklifi artırır. Eyni zamanda o, ssudadan istifadənin qiymətinin artmasına səbəb olur. Bu investisiyaların cəlbediciliyini azaldır və borc vəsaitinə tələbi aşağı salır.
Milli yığıma və daxili investisiyaya təsirindən başqa real faiz dərəcəsi xalis xarici investisiyaların kəmiyyətinə də təsir göstərir. Niyə? Alman və ya amerikan dövlət istiqrazlarının alıb-almamasını həll edən iki – biri ABŞ-da, digəri Almaniyada olan qarşılıqlı fonda baxaq. Fondlar, xüsusilə ABŞ-da və Almaniyada real faiz dərəcələrinin müqayisəsi əsasında öz seçimlərini edə bilər. Real faiz dərəcəsi ABŞ-da artdığı halda, amerikan istiqrazları hər iki fond üçün daha çox cəlbedici olacaqdır. Beləliklə, real faiz dərəcəsinin ABŞ-da yüksəlməsi amerikalıları xarici aktivləri almaq həvəslərindən məhrum edir və xaricilərin amerikan aktivlərinə vəsait qoymaq cəhdlərini həvəsləndirir. Bu, Birləşmiş Ştatların xalis xarici investisiyalarının azalmasına səbəb olur.
29.1. şəkildə bizə tanış olan tələb və təklif əyrilərinin köməyilə bazarda borc vəsaitlərinin hərəkəti verilir. Bizim maliyyə sisteminin əvvəlki tədqiqində olduğu kimi, təklif əyrisi yüksələn, tələb əyrisi isə enən xarakterə malikdir, yalnız ən yüksək faiz dərəcəsi borc vəsaitlərinin təklifinin kəmiyyətini artırır və eyni zamanda tələbin həcminin azalmasına səbəb olur. Lakin əvvəlki vəziyyətlərdən fərqli olaraq tələb əyrisi həm daxili və həm də xalis xarici investisiyaların dinamikasını əks etdirir. Başqa sözlə, açıq iqtisadiyyatda borc fondlarına tələb yalnız öz ölkəsində istehsal vasitəsi almaq istəyənlərə əsaslanmır, həm də pulları xarici aktivlərə qoymaq üçün onları borc almaq istəyənlərə əsaslanır.
Faiz dərəcəsi borc vəsaitlərin tələb və təklifinin tarazlıq vəziyyətini bərpa edir. Əgər o, tarazlıq səviyyəsindən aşağı olarsa, borc fondları təklifinin həcmi tələbin həcmini üstələyir və maliyyə resurslarının əmələ gəlmiş kəsiri faiz dərəcəsinin artmasına səbəb olur. Əksinə, əgər faiz dərəcəsi tarazlıq səviyyəsindən yüksək olarsa, borc vəsaitləri təklifinin həcmi onlara olan tələbin kəmiyyətini üstələyir, bunun nəticəsində maliyyə resurslarının artıqlığı onun azalmasına gətirib çıxarır. Faiz dərəcəsi tarazlıq vəziyyəti səviyyəsində olanda isə borc fondlarına tələbin kəmiyyəti tamamilə onların təklifinin kəmiyyətinə uyğun olur. Başqa sözlə, əhalinin yığıma yönəltdiyi vəsaitin tarazlı faiz dərəcəsi eynilə daxili və xarici investisiyalara olan tələbata uyğun olur.
Xarici valyutaların mübadilə bazarı THE MARKET FOR FOREIGN-CURRENCY EXCHANGE
Bizim baxdığımız ikinci bazar – xarici valyutaların mübadilə bazarıdır. Onun iştirakçıları amerikan dollarını digər ölkələrin pul vahidinə dəyişdirirlər. Bu bazarın fəaliyyətini yaxşı başa düşmək üçün 28-ci fəsildə bizim aldığımız bərabərliyə baxaq:
NFI = NX,
Daha doğrusu, Xalis xarici investisiyalar = Xalis ixraca.
Bu bərabərlik xarici aktivlərin (NFI) alqısı və satqısı arasındakı fərqin əmtəələr və xidmətin (NX) idxalı və ixracı arasındakı fərqə bərabər olması faktını sübut edir. Xalis ixrac göstəricisi, məsələn, müsbət kəmiyyət olanda, xaricilər xaricdə istehsal olunmuş əmtəələr və xidmət almış ABŞ sakinlərilə müqayisədə daha çox amerikan əmtəələri və xidməti alır. Amerikalılar beynəlxalq ticarət əməliyyatları nəticəsində əldə etdikləri xarici valyuta ilə nə edirlər? Onlar onu, xüsusilə onlarda olan xarici aktivlərin artırılması üçün istifadə edə bilərlər. Xarici aktivlərin bu cür əldə edilməsi xalis xarici investisiyaların dəyərinin müsbət kəmiyyətində əksini tapır.
Bizim bərabərliyin sağ və sol tərəfləri xarici valyutalar bazarında baş verən istənilən dəyişiklikləri əks etdirir. Xalis xarici investisiyalar xarici aktivlərin alınmasına yönəldilən dolların miqdarını göstərir. Əgər, məsələn, Amerikanın qarşılıqlı fondu Yaponiyanın dövlət istiqrazlarını almağa hazırlaşırsa, bu sövdələşməni həyata keçirmək üçün ona dolları iyenə dəyişmək lazımdır. Bununla o, xarici valyutaların mübadiləsi bazarında dolların təklifini artırır. Xalis ixrac xarici kompaniyalar tərəfindən amerikan əmtəə və xidmətlərin xalis ixracını almaq məqsədi üçün tələb olunan dolların kəmiyyətini göstərir. Məsələn, yapon kompaniyası Boeiq Korporasiyasının təyyarə laynerini almağı planlaşdıranda ona ieni dollara dəyişdirmək lazım olur. Ona görə də onun xarici valyutaların mübadiləsi bazarına çıxışı dollara tələbin artmasına gətirib çıxarır.
Dolların hansı kursu valyutaların mübadiləsi bazarında tələb və təklifi bərabərləşdirir? Bu suala cavab vermək bizə real mübadilə kursunun kəmiyyətini verir. Sonuncu ölkə və xarici əmtəələrin (28-ci fəsil) nisbi qiymətini göstərir, deməli, xarici ixracın kəmiyyətini müəyyən edən amildir. ABŞ dollarının real mübadilə kursu artdıqda amerikanın əmtəələri xaricilərlə müqayisədə bahalaşır, bu onları həm daxili istehlakçılar üçün, həm də xarici alıcılar üçün az cəlbedici edir. Nəticədə ABŞ-dan ixrac azalır, amerikan idxalının kəmiyyəti isə artır. Bu hər iki səbəblər ABŞ-ın xalis ixracının düşməsinə səbəb olur. Beləliklə, mübadilə kursunun artması xarici valyutaların mübadilə bazarında dollara tələbin azalmasına gətirib çıxarır.
Şəkil 29.2.-də xarici valyutaların mübadiləsi bazarında tələb və təklif əyrisi verilmişdir. Tələb əyrisi enən xarakterə malikdir. Səbəbini biz artıq əvvəl aydınlaşdırmışdıq: real mübadilə kursunun yüksəlməsi amerikan əmtəələrinin bahalaş maşına, onların alınması üçün dollara tələbin azalmasına gətirib çıxarır. Təklif əyrisi şaquli xətdir, demək xalis xarici investisiyalar məqsədi üçün nəzərdə tutulan dollarların kəmiyyəti real mübadilə kursundan asılı deyil (Biz əvvəldə aydınlaşdırdığımız kimi, xalis xarici investisiyaların həcmi real faiz dərəcəsindən asılıdır. Biz valyutaların mübadiləsi bazarı ilə tanış olanda, real faiz dərəcəsini və xalis xarici investisiyaları məlum kəmiyyət kimi qəbul etmişdik).
Real mübadilə kursu dollara tələb və təklif tarazlığını, əmtəə qiymətinin əmtəəyə tələb və təklif tarazlığını necə bərpa edirsə, o cür bərpa edir. Əgər real mübadilə kursu tarazlıq səviyyəsindən aşağıdırsa, dollarlara təklif, onlara tələbin həcmindən az olur. Nəticədə dollarların çatışmamazlığı onların dəyərinin artmasına səbəb olur. Əksinə, əgər real mübadilə kursu tarazlıq səviyyəsindən yüksək olarsa, dollarların təklifi tələbi üstələyir, dollarların artıqlığı isə onların dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Real mübadilə kursunun tarazlıq qiymətində xalis ixracı ödəmək üçün dollara tələb, eynilə xarici aktivləri almaq məqsədilə dollarları digər valyutalara dəyişmək üçün dollarların təklifilə tarazlaşdırılır.
Ona diqqət yetirin ki, bizim modeldə qəbul olunmuş sövdələşmənin «tələbə aid olan» və «təklifə aid olan» bölgüsü olduqca sünidir. Biz güman etdik ki, xalis ixrac dollara tələbin mənbəyidir, xalis xarici investisiyalar isə dollarlara təklifin mənbəyidir. Deməli, ABŞ vətəndaşı Yapon avtomobili alanda bizim model bu sövdələşməyə dollarlara təklifin artmasına səbəb olmasından, daha çox onlara tələbin azalması (deməli, xalis ixrac göstəricisinin azalması) kimi baxır. Eynilə Yapon vətəndaşı ABŞ-ın dövlət istiqrazlarını alanda, bizim model bu əməliyyata amerikan valyutasına tələbin artmasından, daha çox təklif olunan dollarların kəmiyyətinin aşağı düşməsi (deməli, xalis xarici investisiyaların azalması) kimi baxır. Bu cür terminologiyaların istifadə olunması qeyri-təbii görünə bilər. Lakin o, dövlət siyasətinin müxtəlif növlərinin nəticələrinin təhlilində özünü doğruldur.
