Makroiqtisadi tarazlığın təhlili
Makroiqtisadi tarazlığın təhlili
Çatışmazlıq nəzəriyyəsinin əsasını qoyan məşhur Macar iqtisadçısı Y.Kornainin fikrincə cəmiyyətdə «tərəddütetmə halları baş verdikdə – onu normal vəziyyətə qaytara bilən tənzimləmə mexanizmi olduqda, iqtisadi sistemin normal vəziyyəti haqqında danışmaq olar»1. Lakin normal vəziyyət tələblə təklif arasında daim mövcud olan uyğunluq demək deyildir.
Beləliklə, tarazlıq normal vəziyyətin xüsusi, «ideal» halı deməkdir. Bunun üçün iqtisadi parametrlər arasında onların hər birinə xas olan qarşılıqlı əlaqə və asılılıq, tarazlığın bərpa olunmasının spesifik üsulları səciyyəvidir. Həm də qismən tarazlıq ayrı-ayrı bazarlarda tələblə təklif arasındakı tarazlığı ifadə etdiyi halda, ümumi tarazlıq bütün bazarların əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir.
Məlum olduğu kimi, ümumi iqtisadi tarazlıq anlayışı L.Valras tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə "ümumi iqtisadi tarazlıq dedikdə xidmətlər bazarında məhsuldar xidmətlərə, məhsul bazarlarında isə gündəlik tələbat məh-sullarına olan səmərəli tələb və təklifin tarazlaşdığı, satış qiymətlərinin istehsal xərclərinə bərabər olduğu vəziyyət nəzərdə tutulur">.
Ümumi tarazlıq sahəsində ən yeni tədqiqatlar L. Valrasın müddəalarına bir sıra əlavələr etməyə imkan verir. Bunlardan aşağıdakılar diqqəti daha çox cəlb edir:
1) Tarazlıq sabit deyildir, o daim pozulur və buna görə də «Tarazlıq, qeyri-tarazlıq» deməkdir, tezisi tamamilə doğrudur. Buradan da aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: a) Tarazlığı mücərrəd ideal model kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Başqa sözlə, təsəvvür etmək ki, tarazlıq heç vaxt olmayıb və ola da bilməz. Lakin buna baxmayaraq tədqi-qata tarazlığın araşdırılmasından başlamaq lazımdır; b) Ta-razlıq optimal qeyri-tarazlıqdır. Bu, o deməkdir ki, o, qiy-mətlərin dəyərdən, nəticələrin xərclərdən kənarlaşmasını ifa-də etməklə, onun fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsində müsbət rol oynayır;
2) Qeyri-tarazlıq olan tarazlıq iqtisadi vahidləri həm özlərinin, həm də bütövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin əksinə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməklə, mənfi, dağıdıcı rol oynayır.
Beləliklə, ümumi iqtisadi tarazlıq ölkə iqtisadiyyatının tarazlaşdırılması, bütün sahələrdə və bazarlarda onun normal inkişafını təmin edən qarşılıqlı əlaqə və uzlaşdırılmış sistem deməkdir.
Tələb və təklif öz-özünə deyil, bir-birilə qarşılıqlı əla-qə və təsir şəraitində formalaşır. Qısa zaman kəsiyində (is-tehsalın həcmi sabit olmaqla) tələb, iqtisadiyyata, necə deyərlər, «təzyiq edir». Uzunmüddətli dövrdə isə tələb təklif-lə bərabərləşir, bazar, azad rəqabət şəraitində bir sıra ilkin şərtlərin, daxili qanunauyğunluqların təsiri ilə tarazlığı təmin etməyə "çalışır".
Inhisar və bazar rəqabəti şəraitində (buna qeyri-mükəmməl rəqabət də deyilir) bazar tarazlığı problemini C.Robinson və E.Çemberlin təhlil etmişlər. Onların fikrin-cə, inhisar şəraitində qiymətlər orta və son xərclərdən yüksək müəyyən edilir.
Iqtisadi sistemdə tarazlıq olmadıqda bu, bir sıra mənfi hallara gətirib çıxarır. Bunlar öz əksini artım sürətinin azalmasında, istehlaka meylin artmasında, istehsalın səmə-rəliliyinin aşağı düşməsində və s. tapır.
Aydın məsələdir ki, bazar, təcrübədə meydana çıxan bütün problemləri həll etməyə qadir deyildir, onun vəzifələri və imkanları məhduddur. Müəyyə maneələr meydana çıxdıqda və dəyişikliklər baş verdikdə, məsələn, xammalların və ya yanacağın qiymətləri kəskin surətdə bahalandıqda, texnologiyalarda əhəmiyyətli tərəqqi, habelə siyasi böh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyatı yeni tarazlıq şəraitinə dövlətin fəal iştirakı ilə uyğunlaşır. Yeni tarazlığa uyğunlaşma-nın xarakteri isə konkret şəraitdən, iqtisadi nizamlayıcıların səmərəliliyindən, dövlətin iqtisadi siyasətindən və s. asılıdır.
Ümumi iqtisadi tarazlığın ən mühüm anlayışlarından biri də iqtisadi vahidlər, əhali və dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan (və ya planlaşdırılan) xərclərlə istehsal olunan milli məhsul arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Bu zaman «xərclər» maddəsində şəxsi istehlak, investisiya və dövlət xərcləri xüsusi qruplara ayrılır. Bunlardan hər hansı biri artırıldıqda ümumi xərclər də artmış olur.
Hər bir iqtisadi vahidin əldə etdiyi gəlir isə həmişə onun şəxsi istehlakına bərabər olmur. Gəlirlər az olduqda əvvəlki dövrlərdən qalan «yığım»dan şəxsi istehlak üçün istifadə oluna bilər və olunur. Gəlirlər artdıqda isə iqtisadi vahidlərdə istər şəxsi istehlak, istərsə də «yığım» üçün ayrı-lan vəsaiti artırmaq imkanı yaranır.
Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, əldə edilən əlavə gəlirin hər 500 manatına görə əlavə «yığım» və əlavə istehlak üçün ayrılan vəsaitin təhlili xüsusi maraq doğurur. Bunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Burada: MPS–«yığım»a son meylliliyi, MPC–istehla-ka son meylliliyi, DS–yığımın əlavə artımını, DC–şəxsi istehlakın artımını, DD – şəxsi gəlirlərin əlavə artımını göstərir.
Beləliklə, tarazlıq normal vəziyyətin xüsusi, «ideal» halı deməkdir. Bunun üçün iqtisadi parametrlər arasında onların hər birinə xas olan qarşılıqlı əlaqə və asılılıq, tarazlığın bərpa olunmasının spesifik üsulları səciyyəvidir. Həm də qismən tarazlıq ayrı-ayrı bazarlarda tələblə təklif arasındakı tarazlığı ifadə etdiyi halda, ümumi tarazlıq bütün bazarların əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir.
Məlum olduğu kimi, ümumi iqtisadi tarazlıq anlayışı L.Valras tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə "ümumi iqtisadi tarazlıq dedikdə xidmətlər bazarında məhsuldar xidmətlərə, məhsul bazarlarında isə gündəlik tələbat məh-sullarına olan səmərəli tələb və təklifin tarazlaşdığı, satış qiymətlərinin istehsal xərclərinə bərabər olduğu vəziyyət nəzərdə tutulur">.
Ümumi tarazlıq sahəsində ən yeni tədqiqatlar L. Valrasın müddəalarına bir sıra əlavələr etməyə imkan verir. Bunlardan aşağıdakılar diqqəti daha çox cəlb edir:
1) Tarazlıq sabit deyildir, o daim pozulur və buna görə də «Tarazlıq, qeyri-tarazlıq» deməkdir, tezisi tamamilə doğrudur. Buradan da aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: a) Tarazlığı mücərrəd ideal model kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Başqa sözlə, təsəvvür etmək ki, tarazlıq heç vaxt olmayıb və ola da bilməz. Lakin buna baxmayaraq tədqi-qata tarazlığın araşdırılmasından başlamaq lazımdır; b) Ta-razlıq optimal qeyri-tarazlıqdır. Bu, o deməkdir ki, o, qiy-mətlərin dəyərdən, nəticələrin xərclərdən kənarlaşmasını ifa-də etməklə, onun fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsində müsbət rol oynayır;
2) Qeyri-tarazlıq olan tarazlıq iqtisadi vahidləri həm özlərinin, həm də bütövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin əksinə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməklə, mənfi, dağıdıcı rol oynayır.
Beləliklə, ümumi iqtisadi tarazlıq ölkə iqtisadiyyatının tarazlaşdırılması, bütün sahələrdə və bazarlarda onun normal inkişafını təmin edən qarşılıqlı əlaqə və uzlaşdırılmış sistem deməkdir.
Tələb və təklif öz-özünə deyil, bir-birilə qarşılıqlı əla-qə və təsir şəraitində formalaşır. Qısa zaman kəsiyində (is-tehsalın həcmi sabit olmaqla) tələb, iqtisadiyyata, necə deyərlər, «təzyiq edir». Uzunmüddətli dövrdə isə tələb təklif-lə bərabərləşir, bazar, azad rəqabət şəraitində bir sıra ilkin şərtlərin, daxili qanunauyğunluqların təsiri ilə tarazlığı təmin etməyə "çalışır".
Inhisar və bazar rəqabəti şəraitində (buna qeyri-mükəmməl rəqabət də deyilir) bazar tarazlığı problemini C.Robinson və E.Çemberlin təhlil etmişlər. Onların fikrin-cə, inhisar şəraitində qiymətlər orta və son xərclərdən yüksək müəyyən edilir.
Iqtisadi sistemdə tarazlıq olmadıqda bu, bir sıra mənfi hallara gətirib çıxarır. Bunlar öz əksini artım sürətinin azalmasında, istehlaka meylin artmasında, istehsalın səmə-rəliliyinin aşağı düşməsində və s. tapır.
Aydın məsələdir ki, bazar, təcrübədə meydana çıxan bütün problemləri həll etməyə qadir deyildir, onun vəzifələri və imkanları məhduddur. Müəyyə maneələr meydana çıxdıqda və dəyişikliklər baş verdikdə, məsələn, xammalların və ya yanacağın qiymətləri kəskin surətdə bahalandıqda, texnologiyalarda əhəmiyyətli tərəqqi, habelə siyasi böh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyatı yeni tarazlıq şəraitinə dövlətin fəal iştirakı ilə uyğunlaşır. Yeni tarazlığa uyğunlaşma-nın xarakteri isə konkret şəraitdən, iqtisadi nizamlayıcıların səmərəliliyindən, dövlətin iqtisadi siyasətindən və s. asılıdır.
Ümumi iqtisadi tarazlığın ən mühüm anlayışlarından biri də iqtisadi vahidlər, əhali və dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan (və ya planlaşdırılan) xərclərlə istehsal olunan milli məhsul arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Bu zaman «xərclər» maddəsində şəxsi istehlak, investisiya və dövlət xərcləri xüsusi qruplara ayrılır. Bunlardan hər hansı biri artırıldıqda ümumi xərclər də artmış olur.
Hər bir iqtisadi vahidin əldə etdiyi gəlir isə həmişə onun şəxsi istehlakına bərabər olmur. Gəlirlər az olduqda əvvəlki dövrlərdən qalan «yığım»dan şəxsi istehlak üçün istifadə oluna bilər və olunur. Gəlirlər artdıqda isə iqtisadi vahidlərdə istər şəxsi istehlak, istərsə də «yığım» üçün ayrı-lan vəsaiti artırmaq imkanı yaranır.
Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, əldə edilən əlavə gəlirin hər 500 manatına görə əlavə «yığım» və əlavə istehlak üçün ayrılan vəsaitin təhlili xüsusi maraq doğurur. Bunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Burada: MPS–«yığım»a son meylliliyi, MPC–istehla-ka son meylliliyi, DS–yığımın əlavə artımını, DC–şəxsi istehlakın artımını, DD – şəxsi gəlirlərin əlavə artımını göstərir.
