Kreyser sonatası

Hal-hazırda, mən, bu yazını yazarkən, dünyaca məşhur bəstəkar Bethovenin “Kreyser sonatası”na qulaq asıram. Yox, yazım, bu gözəl musiqi barədə deyil. Bu sətirlər musiqinin təsiri ilə yox, birbaşa dahi yazıçı Lev Tolstoyun “Kreyser sonatası” povestinin ədəbi qüvvəsinin ortaya çıxardığı məhsuldan ilhamlanır.

Elə musiqilər var ki onları dinləyərkən içimə sevinc dolur. Musiqinin müdhiş dalğası qulaqlarımdan yayılaraq, ruhuma xoş bir istilik gətirir. Belə istilik adətən, hədsiz xoşbəxt olarkən meydana çıxır. Musiqini çox sevdiyimə görə bu nüansı vurğulamalı idim. Bax, eləcə də, Tolstoyun “Kreyser sonatası” povesti də mənə olduqca gözəl, həzin musiqi şəkilində təsir edərək, ədəbi həzz duymağıma gətirib, çıxardı.

Povestin adı Lüdviq Bethovenin skripka və fortopiano üçün yazdığı və Rudolf Kreyserə həsr etdiyi Sonata N9-dan götürülüb.

Tolstoy ilk dəfə öz evində “Kreyser sonatası”nı eşidəndə təəccüblənmiş və bu musiqi hətta onu qıcıqlandırmışdı da. Tolstoyun bu povestini oxuyarkən, əksər sətirlərdə insanı qıcıqlandıran məqamların ortaya çıxdığını heç kim dana bilməz.

Düşünürəm ki, içində az da olsa vicdanı, şərəfi olan kişi, bu əsəri oxuduqdan sonra bir başqa kişinin həyat yoldaşı ilə gizli yaxınlıq eləməz, onu yoldan çıxarmağa cəhd etməz. Eyni zamanda bu povesti oxuyan qadındırsa, o, heç vaxt öz ərinə xəyanət eləməz. Əgər artıq kiminsə həyatında bu cür “aşiq-məşuq” oyunu baş veribsə də, o şəxs, bu hərəkətindən dərin peşmanlıq duyar və gələcəkdə özünü yenidən belə oyunların bir hissəsinə çevirməz.

Məndən əvvəl bu kitabı xalam oğlu oxumuşdu və onun rəyi təxminən bu cür idi: ‘Mən bu əsəri insanların gur olduğu, daha çox sevgililərin görüşdüyü parkda oxumuşdum. Kitabdakı hadisələr məndə elə şok effekt yaratmışdı ki, birdən başımı qaldırıb insanlara və potensial evli ola biləcək sevgililərə diqqətlə baxıb, düşünmüşdüm ki, bir-birinə qarşı belə mehriban olan cütlüklər sonra düşmənə çeviriləcəklərsə, axı nədən ötrü evlənirlər?!’

İlk dəfə 1890-cı ildə nəşr edilən bu povest, kilsə və hakimiyyət tərəfindən aqressiya ilə qarşılanıb. Dövrü üçün qeyri-adi və mübahisəli xarakterli əsər hesab edilən «Kreyser sonatası»-nın ayrı-ayrı nəşriyyatlar tərəfindən nəşr edilməsinə senzura qoyulmuşdu. Yalnız yazıçının həyat yoldaşı Sofiya Andreyevna Tolstoy, çar III Aleksandrın rəsmi qəbuluna getməsindən sonra Çar könülsüz şəkildə həmin povestin Lev Tolstoyun seçilmiş əsərlərinin 13-cü cildində çap edilməsinə icazə verib. 

“Kreyser sonatası”nın baş qəhrəmanı qısqanclıq üstündə öz arvadını öldürən və məhkəmə tərəfindən bəraət alan Pozdnişevdir. O, öz həyat hekayəsini adı sona qədər bilinməyən povesti nəql edən adama danışır. Qeyd edim ki, povest birinci şəxsin dilindən nəql edilir və bu iki həmsöhbət qatarda rastlaşırlar. Qatardakı ilk mənzərə bir qrup insanın sevgi, sevginin tükənməsi, gender bərabərliyi barədə olan polemikalarından ibarətdir.

Daha sonra Pozdnişev söhbətə qarışır və iddia edir ki, “əslində, qadınlar patriarxallıq altında əzilsələr də, onlar öz cazibədarlığı və gözəlliyi ilə kişiləri təsir altına salıb idarə etməkdədilər..” 

Pozdnişevin iddiaları və düşüncələri insanın emosiyalarını qarışdırır. Onun getdikcə deformasiyaya uğrayan psixası və könül xəstəliyinin inkişaf istiqaməti bütün detallarına qədər oxucuya ötürülür. Yadıma gəlir ki, mən bu əsəri avtobusda elə acgözlüklə oxuyurdum ki, az qalırdım getdiyim ünvanı səhv salım. Bəzən evdə kitaba elə bağlanırdım ki, sanki nəfəs almağı belə unudurdum.

Dəli-dolu, bir az da imkanlı olan və məziyyətlərinə, könül əyləncələrinə görə öz gənc həmyaşıdları ilə oxşar həyat tərzini yaşayan Pozdnişev onlarla qızla “gəzib” kef çəkəndən sonra bir qəşəng qıza aşiq olur. Ancaq ona elə gəlir ki, o, aşiq olub. Çünki evləndikdən sonra elə bal ayındaca gənc ər-arvad kəskin mübahisələrə və davalara başlayırlar. Psixi problemin qabarması məhz o andan başlayır.

Pozdnişev evliliyin tamamilə ləğv olunmasını və nəsil artırmanın yığışdırılmasını arzulayır və bununla bir növ yer üzündəki dava-dalaşın nisbətən səngiyəcəyini iddia edir.

İllər keçdikcə dalaşıb, yenidən barışan ər-arvad heç cür mürəkkəb münasibətlərini yumşalda bilmirlər.
Həkimlər 5 uşaqdan sonra Pozdnışevin arvadına doğmağı qadağan edirlər və bu hadisə qəhrəmana daha da pis təsir edir. Qadında dəyişikliklər yaranır və o, özünə daha çox zaman ayırmağa başlayır, nəinki uşaqlarına.



Pozdnişev arvadının özünə eşq məcarası axtardığını düşünür. Daha sonra arvadının yenidən pianoya aludə olması, bir skripkaçıya heyranlığı və onunla birlikdə Bethovenin 9 nömrəli sonatınısı (Kreyser sonatası) ifa etmələri təsvir edilir. Hətta skripkaçı Truxaçevskinin arvadı ilə birlikdə musiqi ifa etmələrinə Pozdnışev özü qəsdən şərait yaradır.

O, arvadına nifrət edir, onu sevmir, ancaq dəli kimi qısqanır.
Tolstoy bu əsəri ilə onu narahat edən məsələlərə toxunub — qadın-kişi münasibətləri, sevginin və ehtirasın getdikcə solması, qısqanclıq və s. Lakin əsas məsələ xəyanətdir- həm də qadın xəyanəti.

Evli cütlüklər arasındakı xəyanət əsrlər boyu öz alovunu, aktuallığını qorumaqdadır. Bu gün isə xəyanətin miqyası daha da genişlənib. Təbii ki, müəyyən azadlıqların hüdudlarının genişlənməsi də buna təsir göstərib. Bura ən çox sosial şəbəkələri aid etmək olar. Keçən dəfə Amerikadakı evli cütlüklərin arasındakı xəyanətlərin motivləri barədə bir xəbərlə rastlaşdım. Deməli, məhkəmələrdə xəyanət motivi üzrə boşananların hər üçündən birinin, həyat yoldaşını sosial şəbəkə vasitəsi ilə tanış olduğu şəxslə aldatdığı üçün ayrıldığı üzə çıxıb.

Psixoloqlar müəyyənləşdiriblər ki, ümumiyyətlə, kişilərin xəyanətinin əsas səbəbi cinsi əlaqə ilə bağlıdır. Həyat yoldaşlarının yataqda onları lazımi qədər təmin edə bilməməsi bu cür nəticəyə gətirib çıxarır. Kişilərin çoxu üçün münasibətdəki əsas məsələ, prioritet cinsi həzzin dinamik olması ilə qüvvədə qalır.

Qadınlarda isə bu hal nisbətən fərqlidir. Misal üçün kişilərdə rast gəlinən xəyanət halı daha çox spontan baş verə bilərsə, qadınlarda bu vəziyyət müəyyən vaxt etaplarını keçdikdən sonra yaranır. Kişilər, daha çox cinsi əlaqə ilə təmin olunmadıqları halda xəyanətə meyllənirlərsə, qadınlar diqqətsizlikdən xəyanət edirlər.

Monoton evlilik, ərin qadına qarşı diqqətinin, nəvazişlərinin azalması qadını xəyanətə yaxınlaşdıran amillərdəndir. Qadın xəyanətinin ikinci motivi isə intiqamla bağlıdır. Qadınlar ərlərinin onlara qarşı laqeydliyinə, kobudluğuna və ya elə başqa qadınla xəyanətinə görə intiqam almaq qərarına gəlirlər. Bu intiqam isə onlara edilən xəyanətdən ibarət olur.

Qeyd edim ki, bu gün ölkəmizdə kişilərin daha xəyanətkar olduğu iddia edilsə də, sosioloqların son rəyinə görə məlum olub ki, qadınlarımız da kişilər qədər öz yoldaşlarına xəyanət etməkdədilər. Yəni qadınlar da bu xoşagəlməz aktın həyata keçməsində kişilərlə eyni səviyyədə, eyni sıradadılar.

Bütün hallarda isə ölkəmizdəki xəyanətlərin kökündə insanların bir-birini kifayət qədər yaxından tanımamağı yer alır. Bu isə ciddi məsələdir. Eyni ilə “Kreyser sonatası” əsərində də tanımadan, isinişmədən evlənib, sonra da mənəvi çöküşündən söhbət gedir.

Təfəkkür etmək insanı heyvandan fərqləndirən əsas cəhətlərdən biridir. Təfəkkür etməkdə fayda var!



Orxan Adıgözəl