Son nəfəs
Son nəfəs
Allah Təala, Bəqa sifətini bu aləmdə yalnız özünə aid etmişdir. Bunun üçün onun uca zatından başqa hər varlıq fanidir. Həmzinin ayəti-kərimədə: "Yer üzündə olan hər kəs fanidir (ölümə məhkumdur)." (ər-Rəhman, 26) buyrulmuşdur.Bunun təzahürü də:"Hər bir kəs (hər bir canlı) ölümü dadacaqdır..." (əl-Ənbiya, 35) bəyanına müvafiq olaraq ölüm ilə olur.Xüsusən insanın daim bu həqiqəti düşünərək yaşaması zəruridir. Başqa bir ayəti-kərimədə belə buyrulur:"Ölüm (ölüm bihuşluğu) həqiqətən gəlir. (Ey insan!) Bu sənin qorxub qazdığın (cürbəcür vasitələrlə canını qurtarmaq istədiyin) şeydir!" (Qaf, 19)İnsan ki, bu fani dünyaya imtahan üzün göndərilib.
Beləliklə onun ən böyük qayəsi, Uca Allahın rizasını qazanıb Darüs-səlama, yəni salam və səadət evi olan cənnətə nail olmağa zalışmaq olmalıdır. Bunun da yolu:"O gün ki nə mal-dövlət, nə də övlad bir fayda verər! Ancaq sağlam, təmiz (daxilində şəkk-şübhəyə, küfrə, şirkə və nifaqa yer olmayan) bir qəlblə Allahın hüzuruna gələn kimsədən (möminlərdən) başqa!" (əş-Şuəra, 88-89) həqiqətinin əhatəsinə girə bilməkdir.Bu da nəfs tərbiyəsi ilə mümkündür. Nəfs tərbiyəsinin əsli də, Rəsulullaha (səs) tam sədaqət, bağlılıq və itaətdir. Yəni iyirmi üz illik nəbəvi həyatdan, daha doğrusu, Həzrəti Peyğəmbərin (səs) könül iqlimindən hissə ala bilməkdir. Zünki Haqq Təala Qurani- kərimi Cəbrail (ə) vasitəsilə Rəsulullahın (səs) qəlbinə endirmişdir. Ona görə də Rasulullahın (səs) bütün ibadət, söz, davranış və müamilatı (etdiyi əməllər), Qurani- kərimin təfsiri mahiyyətindədir. Bu həqiqətlər zərzivəsində Həzrəti Peyğəmbərin (səs) qəlb aləmindən layiqi ilə nəsib almaq üzün, onu candan, maldan, ailə fərdlərindən və başqa hər şeydən daha zox sevmək şərtdir. Bu məhəbbət qulu, Haqq Təalanın məhəbbəti ilə yoğrulmuşdur, yəni Ona məhəbbət, Allaha məhəbbət, Allaha məhəbbət də Ona məhəbbətdir. Bax vüslat üzün könlün bu mənəvi mərtəbəyə zatması zəruridir.Bütün bunlar, son nəfəsə hazırlığın ən gözəl addımlarıdır. bardağa düşən son damcı, əvvəlki damcılara görə iş görüb bardağın daşmasına necə səbəb olursa, daha öncəki nəfəslərimiz də belədir. Yəni son nəfəsimiz, əvvəlki nəfəslərimizə görə bir nəticə əldə edər.
Onun üzün, son nəfəsə hazırlıq, indi aldığımız nəfəsləri necə istifadə etdiyimizə bağlıdır. Ömrünü Allah və Rəsulullah eşqi ilə kezirən və bu istiqamətdə əməli-salehlərlə bəzəyən xas (təmiz, saf) qullar, son anlarında kəlmeyi-şəhadət ilə hüzur izərisində közərlər. Yəni Həzrəti Peyğəmbərin (səs) bu mücdəsinə nail olarlar:"Hər kəs son nəfəsdə (xalis bir niyyətlə) kəlmeyi-tövhid gətirərsə, cənnətə girər..." (Hakim, müstədrək, I, 503)Yəni bir ömür kəlmeyi-tövhid iqlimində yaşayanlar, son anda onunla Haqqa yolzuluq edərlər. Zünki onlar, vaxtında kəlmeyi-tövhiddəki "la" ilə bütün fani, izafi və nəfsani maniələri və bütləri könüldən silib atmış və "illa" ilə qəlbə yalnız Haqq Təalanın məhəbbətini doldurmuşlar.Bilməliyik ki, bu kainat, qüdrət əli ilə qurulmuş, min bir naxışla bəzədilmiş fani bir iqamətgahdır.kainattda hez bir şey qayəsiz yaradılmamışdır. İnsan üzün dünya həyatının qayəsi, axirət səadətini əldə edə bilməkdir. Bu səbəbdən Rəbbimiz, biz qullarına belə xəbərdarlıq edir:"Ey iman gətirənlər! Allahdan lazımınca qorxun. Yalnız müsəlman olduğunuz halda (müsəlman kimi) ölün." (Ali-İmran,102)Hər həyat sahibinin başına gələcəyi labüd olan ölüm, fani həyata böyük vida anı və hər canlının özünə aid yaşayacağı xüsusi bir qiyamətdir.Bunu unutmamalıyıq ki, insan əslində gecə-gündüz, bilərək və ya bilməyərək hesabsız ölüm səbəbləri ilə qarşılaşır. Ölüm, insanı hər an pusquda gözləyir. Həzrəti Mövlana Məsnəvisində belə buyurur:"Əslində hər an, canının bir cüzü (hissə) ölüm halındadır. Hər an, can vermə zamanıdır və hər an, ömrün tükənməkdədir."Son nəfəsimiz, minbir hikmət zərzivəsində bir sirri-ilahidir.
Yəni gələcəyimizə dair bildiyimiz ən dəqiq həqiqət olan ölüm hadisəsinin nə vaxt baş verəcəyi ilahi əmrə bağlıdır. Həqiqətən insan ömrü boyu saysız ölümlə üz-üzə gəlir. Yaşanan xəstəliklər, gözlənilməyən sürprizlər, qarşılaşdığımız fəlakətlər, həyatda hər an mövcud olan, lakin insanın qəflət və acizliyi səbəbdən cox vaxt xəbərsiz olduğu nə qədər həyati təhlükələr, ölümlə insan arasındakı səddin nə qədər nazik bir pərdə olduğunu göstərmirmi? O halda insan yuxarıdakı ayəti-kərimələrin mühtəvasına hər gün dəfələrlə daxil olmaqla və bir növ axirətdə verilməyəcək möhlət və fürsəti, bu dünyada təkrar-təkrar almış olur.Buna baxmayaraq insan, ayıq-sayıq olması lazım gəldiyi halda, təəssüf ki, ağıla gəlməyən bir qəflət izində ömür təqvimindən yarpaqların düşməsini əksərən qayalar üzərindən boş-boşuna axıb gedən yağış damlalarına baxan sayağı biganəliklə seyr edir.Əslində biz doğulduğumuz gündən bəri hər gün bir az ölürük; özümüz də bilmədən hər gün bir qədər ölümə doğru gedirik.
Ömrün zəncirindən düşən hər anın bizi həqiqət sabahına yaxınlaşdırması, ayəti-kərimədə nə gözəl ifadə olunur:"Hər kəsə uzun ömür versək, onu xilqətcə dəyişib tərsinə zevirərik (qüvvəsini alar, gözünün nurunu aparar, hafizəsini zəiflədib bildiklərini unutdurar, özünü də uşaq kimi edərdik). Məgər (kafirlər bütün bunları gördükdən sonra Allahın hər şeyə qadir olduğunu) dərk etməzlərmi?" (Yasin, 68)Həzrəti Peyğəmbərdən (səs) öncə yaşayıb onun gələcəyini qabaqcadan xəbər verən kus ibn Səidə adlı saleh bir qul, sanki yuxarıdakı ayəti-kəriməni izah etmək məqsədi ilə Ukaz bazarındakı zıxışında insana aid qüdrət selini, bu fani həyatın macəra və mənzərəsini nə gözəl azıb-aydınlaşdırır:Ey insanlar!Gəlin, dinləyin, hali olun və ibrət alın!Yaşayan ölür, ölən yox olur, yağış yağır, otlar bitir. Uşaqlar doğulur, illər ötür və onlar anaların, ataların yerlərini tutur. Onların da dövrü kezir, yeni-yeni nəsllər gəlir, vaxtı zatanda onların da hamısı məhv olub gedirlər. Hadisələrin ardı-arası kəsilmir. Hamısı bir-birini əvəz edir..Hamımız, Haqqın bizə verdiyi miqdarı məlum olan nəfəsləri xərcləyərək, son nəfəsi verdiyimiz gün dünya və dünyadakı bütün əlaqələrimizlə ya vidalaşaraq, ya da vidalaşmağa imkan tapa bilmədən ölümə qovuşacağıq. Lakin aşiqi-sadiqlər üzün bu qovuşmaq bəlkə də ölüm deyil, bir dirilmə olacaq, bir şəbi-ərus (toy gecəsi) olaraq gerzəkləşəcəkdir.
Onun üzün: "Ölmədən əvvəl ölün." sirrinə nail olmaq lazımdır.Bu sirri Hz. Mövlana belə aydınlaşdırır:"Dirilmək üzün ölün!.."Həzrəti Əlinin (ra) buyurduğu kimi:"İnsanlar yuxudadırlar. Ölümlə oyanırlar..." Bu qətiyyətlə nəfsani duyğularımıza və dünyəvi istəklərimizə qalib gələrək, əsl yaşayışın, heyvani ruhla deyil, bizə Haqq Təala tərəfindən verilən ilahi ruh ilə olduğunu bilməliyik.Xülasə, ən faciəli ölüm, Allahdan qafil olmaq, onun rızasını qazana bilməməkdir... Buna görə bir mömin, necə yaşayıb, necə ölməsi lazım gəldiyini bilməli və imandan ehsana zatmağın yolunu bilməlidir.Zünki, Peyğəmbərdən (səs) qıraqda hez kimin nə hal üzrə öləcəyi və nə şəkildə diriləcəyi haqqında bir təminat yoxdur. Hal belə olarkən, Yusif əleyhissəlamın Allah Təalaya: ".
Ey Rəbbim! Mənim canımı müsəlman olaraq al və məni əməli salehlərə qovuşdur!" (Yusif, 101) deyə iltica etməsi, bizim üzün zox dərin bir məna daşıyır.Nə ibrətlidir ki, bu zətin zülm qarşısında da onlar, zülmdən azad olmaq dərdində deyil, son nəfəsdə bir iman zəifliyi göstərmədən Müsəlman olmayaraq can verməyin qorxusuna düşərək uca Allaha yalvarmışdılar ki:"...Ey Rəbbimiz! Bizə (bolluca) səbr əta et və bizi müsəlman olaraq öldür!" (əl-əraf, 126) Nəhayət, nail olduqları hidayətin əvəzini, qol və ayaqlarının zarpaz kəsilməsilə ödəyərək şəhid və vəli olmaq şərəfi ilə uca Allaha qovuşmuşlar. Zalımlar, Əshabı üxdudu, (xəndək sahibləri) Allaha iman etmələrini günah sayaraq, izi atəş dolu xəndəklərə atırdılar. O sadiq möminlər isə bu zülmə baxmayaraq inanclarından əl zəkmədilər və mübarizələri uğrunda qorxusuzcasına ölümə gedərək imanlarının əvəzini Haqq Təalaya vəcd (özündən gedəcək dərəcədə ilahi eşqə aludə olmaq) ilə ödədilər.
Zünki, Allahdan həqiqi qorxanlar, başqa hez bir şey qarşısında qorxu hiss etməzlər.Əshabı Qəryedən (şəhər əhli) Həbibi Nəccar, imanı və irşadına görə daşlanaraq qətlə yetirilmişdir. Lakin bu dünyaya aid qapıların bağlandığı son nəfəsdə, ona gedəcəyi aləmə aid pəncərələr azılıb nail olacağı ilahi lütflər göstərilincə o, qövmünün qəflətinə acıyaraq: "...aş ki, qövmüm bunu biləydi!.." (Yasin, 26) dedi. Zünki, ona fani aləmdəki daşlanmağının əvəzində sonsuz bir səadət bəxş edilmişdi.Yenə isaviliyin (xristianlıq) yayıldığı vaxtlarda Romalılar, Yunanlar və bütpərəstlərlə birləşərək o vaxtın əhli-imanını tamaşaxanalarda pələnglərə parzaladırdılar. O möminlər isə pələnglərin dişləri arasında yaşamaq üzün yox, imanlarını qoruyub saxlamaq üzün mübarizə edirdilər. Onlar bu ağır zülmə səbr edib Allah qatındakı uca mükafatı sezmişdilər. Şübhəsiz bu gözəl hallar, ömrü Allah ilə bərabər olmaq şüuru ilə yaşaya bilmənin lütfkar nəticəsidir. Bu baxımdan Allah ilə bərabər ola bilmək, qulluğun ən uca bir zirvəsi və zərurətidir.Bir vaiz (moizəzi) kürsüdə qiyamət hadisəsi haqqında danışırdı. Camaatın arasında Şeyx Şibli Həzrətləri də var idi. Vaiz söhbətinin sonuna yaxın uca Allahın qəbrdə soruşacağı suallardan bəhs edərək:"Elmini harada istifadə etdin, malını-mülkünü harada xərclədin, ibadətlərin nə vəziyyətdədir, harama-halala diqqət etdinmi soruşulacaq! Onlar da soruşulacaq, bunlar da soruşulacaq!..." -deyə söhbəti uzadaraq bir nezə xüsusiyyətlər də göstərdi.Bu qədər təfərruata baxmayaraq məsələnin diqqəti cəlb edə bilmədiyinə görə Şibli Həzrətləri, vaizə səslənərək:"Ey vaiz əfəndi! Allah Təala o qədər sual soruşmaz. O soruşar ki: Ey qulum! Mən səninlə idim, sən kiminlə idin?!" Belə olan halda ən böyük düstur, Allah ilə olabilmək və nəfsləri tələf etməməkdir. Bu böyük kəlamda bu hal nə gözəl ifadə edilmişdir:Tələf olmuş, anladıq;sənsiz kezən saatımız.
Bu qətiyyətə dəvət məqsədilə Rəsulullah (səs) ibn Ömərin (r.anhüma) ziyinlərini tutmuş və belə buyurmuşdur:"Elə ol ki, sanki dünyada bir qərib və ya bir yolzu kimisən!.." Həmin fikirlə İbn Ömər (r.anhüma) də söhbətlərində daim bu nəsihəti edirdi:"Axşam olanda səhərə ümid bağlama, sabah azılanda da axşamı gözləmə, sağlam vaxtında xəstələnəcəyin zaman üzün, həyatın boyunca da ölümünə hazırlaş!" (Buxari, Riqaq 3)Həyatın bir yaz yağışı kimi axıb getdiyini ifadə edən bu cümlələr, bizi həyata istiqamətləndirir. Allah Rəsulu (səs) bunu bir duasında belə ifadə edir:"Allahım! Gərzək həyat yalnız axirət həyatıdır." (Buxari, Riqaq, 1)Bu sirri ən gözəl bir şəkildə dərk edən əshabi-kiramın həyatı, saysız fəzilət, hikmət və ibrətlərlə doludur: Müşriklərə əsir düşüb öldürülmək üzrə olan Hübeybin şəhid edilməkdən əvvəl tək bir arzusu, "Həzrəti Peyğəmbərə (səs) məhəbbət dolu bir salam göndərmək idi." Gözlərini səmaya qaldırdı və: "- Allahım! Burada salamımı Rəsulullaha (səs) zatdıracaq kimsə yoxdur. Ona salamımı sən zatdır!.." deyərək Allaha sığındı.O vaxt əshabı ilə Mədinədə oturan Allah Rəsulu (səs): "Onun da üzərinə olsun!" mənasında: "Və aleyhissəlam" buyurdu.Bunu eşidən əshabi-kiram heyrətlə:"- Ya Rəsulallah! kimin salamına cavab verdiniz?" - deyə soruşduqda:"- Qardaşınız Hübeybin salamına" buyurdu. (Buxari, Məğazi,10; Vaqidi, Məğazi, səh. 280-281) Ayrıca Peyğəmbər Əfəndimiz (səs) Həzrəti Hübeybi "şəhidlərin ulusu" - deyə tövsif etmiş və "O, cənnətdə mənim qonşumdur!" buyurmuşdur.Bu eşq və şövqə bir başqa misal:Uhud döyüşünün sonunda Peyğəmbər Əfəndimiz (səs), şəhid və yaralıların yoxlanılmasını əmr etmişdi. Xüsusilə aqibətini bilmək istədiyi bir səhabə vardı: "Səd bin Rəbi (ra)."Allah Rəsulu (səs) onu tapıb nə vəziyyətdə olduğunu öyrənməsi üzün əshabından birini hərb meydanına göndərdi. Səhabə, Sədi (ra) nə qədər axtarsada tapa bilmədi, nə qədər səsləsə də cavab verən olmadı. Nəhayət son bir ümidlə:"Ya Səd! Məni Rəsulullah göndərdi.
Allah Rəsulu, sənin dirilər arasında , yoxsa şəhidlər arasında olduğunu ona xəbər verməyimi əmr etdi." -deyə yaralı olduğu tərəfə doğru səsləndi.O vaxt son anlarını yaşayan və cavab verəcək gücü qalmamış Səd (ra) onunla Allah Rəsulunun maraqlandığı xəbərini eşidincə bütün gücünü toplayaraq cılız bir inilti ilə:"Mən artıq ölülər arasındayam!" deyə bildi. Bəllidir ki, artıq axirət həyatında nail olduğu nemətləri seyr edirdi...Səhabə, Sədin (ra) yanına qazdı. Ona vücudu qılınc zərbələri ilə deşim-deşim olmuş, sanki xəlvirə dönmüş bir vəziyyətdə gördü və ondan ancaq zəif bir səslə, fısıltı halında bu dəhşətli sözləri eşitdi:"-Vallahi, nə qədr ki hələ gözləriniz tərpənir Peyğəmbər Əfəndimizi düşmənlərdən qorumayıb, ona bir müsibət gəlməsinə fürsət versəniz, sizin üzün Allah qatında irəli sürüləcək hez bir bəhanə yoxdur!" (Bax: İbn Əbdülbərr, İstiab, c.II, səh. 590.)Səd bin Rəbinin (ra), ümmətə sanki bir vəsiyyət mahiyyətindəki bu sözləri, eyni zamanda fani həyata vida sözləri oldu.Həzrəti Hüzeyfənin danışdığı bu hadisə də, əshabın son nəfəsdə sərgilədiyi ülvi əxlaq və fəziləti əks etdirməsi baxımından nə qədər diqqətə layiqdir:Yərmük müharibəsində idik. Döyüşün, şiddəti kezmiş ox və nizə zərbələri ilə yaralanan müsəlmanlar, düşdükləri qızmar qumun üzərində can verirdilər. Bu arada mən də min bir əziyyətlə özümü ələ alıb əmim oğlunu axtarmağa başladım. Son anlarını yaşayan yaralıların arasında gəzdikdən sonra, nəhayət, onu tapdım. Lakin nə zarə, bir qan gölü izərisində yatan əmim oğlu, göz işarəsi ilə də zətin danışa bilirdi. Daha əvvəl hazırladığım su qabını göstərərək:- Su istəyirsənmi?- dedim.Aydındır ki, istəyirdi, zünki dodaqları hərarətdən sanki qovrulmuşdu. Lakin cavab verəcək gücü yox idi. Sanki göz işarəti ilə iztirablı halını ima (başı ilə başa salmaq) edirdi. Mən qabın ağzını azdım, suyu ona doğru uzadırkən irəlidə olan yaralıların arasından İkrimənin (ra) səsi eşidildi:"- Su! Su!.. Nə olar bir damcı su!.."Əmim oğlu Haris, bu fəryadı eşidər-eşitməz göz və qaş işarətilə suyu həmən ona aparmamı istədi. Qızğın Qumların üzərində yatan şəhidlərin aralarından qaza-qaza İkriməyə zatdım və həmən qabı ona uzatdım. İkrimə əlini qabı uzatırkən İyaşın iniltisini eşitdi:"Nə olar, bir damcı su verin! Allah rizası üzün bir damcı su.
"Bu fəryadı eşidən İkrimə, əlini həmən geri zəkərək suyu İyaşa aparmağımı işarə elədi. Haris kimi o da izmədi.Mən qabı alaraq şəhidlərin arasında dolaşa-dolaşa Iyaşa zatdığım zaman onun son sözlərini eşitdim. Deyirdi ki:"İlahi! İmana dəvət uğrunda canımızı fəda etməkdən əsla zəkinmədik. Artıq bizdən şəhadət rütbəsini əsirgəmə. Xətalarımızı bağışla!"Aydındır ki, İyaş artıq şəhadət şərbətini izirdi. Mənim gətirdiyim suyu gördü, lakin vaxt qalmamışdı... Başladığı kəlmeyi-şəhadəti ancaq bitirə bildi.Dərhal geri döndüm, qaza-qaza İkrimənin yanına gəldim, qabı uzadırkən nə görsəm yaxşıdır: ikrimə də şəhid olub."Barı əmim oğlu harisə zatım" -dedim. Qaza-qaza ona gəldim, nə qoyub nə axtarırsan, o da atəş kimi qumların üzərində qıvrıla-qıvrıla ruhunu tapşırmışdı... Nə yazıq ki, su qabı dolu halda üz şəhidin arasında qaldı. (Bax: Hakim, Müstədrək, III, 270)Hüzeyfə (ra) o andakı əhvali-ruhiyyəsini belə nəql edir: "Həyatımda bir zox hadisə ilə qarşılaşmışam. Lakin hez biri məni bu qədər təsirləndirib həyacanlandırmamışdı. Aralarında qohumluq kimi bir bağ olmadığı halda, bunların bir-birlərinə qarşı bu dərəcədə qayğıkeş, fədakar və şəfqətli halları, yəni son nəfəslərini də həyatları kimi fəzilət izərisində vermələri və "Ancaq müsəlman olaraq ölün" ayəti-kəriməsinin şüuru ilə həyata vida edə bilmələri, qibtə ilə seyr edib heyran olduğum ən böyük iman nümunəsi olaraq yaddaşımda dərin iz buraxdı..."Haqq Təala, cümləmizi son nəfəsini hüsni-xatimə ilə nəticələndirsin. Bu fani dünyadakı son nəfəsimizi, əbədi vüslatımızın ilk nəfəsi eləsin!..
Beləliklə onun ən böyük qayəsi, Uca Allahın rizasını qazanıb Darüs-səlama, yəni salam və səadət evi olan cənnətə nail olmağa zalışmaq olmalıdır. Bunun da yolu:"O gün ki nə mal-dövlət, nə də övlad bir fayda verər! Ancaq sağlam, təmiz (daxilində şəkk-şübhəyə, küfrə, şirkə və nifaqa yer olmayan) bir qəlblə Allahın hüzuruna gələn kimsədən (möminlərdən) başqa!" (əş-Şuəra, 88-89) həqiqətinin əhatəsinə girə bilməkdir.Bu da nəfs tərbiyəsi ilə mümkündür. Nəfs tərbiyəsinin əsli də, Rəsulullaha (səs) tam sədaqət, bağlılıq və itaətdir. Yəni iyirmi üz illik nəbəvi həyatdan, daha doğrusu, Həzrəti Peyğəmbərin (səs) könül iqlimindən hissə ala bilməkdir. Zünki Haqq Təala Qurani- kərimi Cəbrail (ə) vasitəsilə Rəsulullahın (səs) qəlbinə endirmişdir. Ona görə də Rasulullahın (səs) bütün ibadət, söz, davranış və müamilatı (etdiyi əməllər), Qurani- kərimin təfsiri mahiyyətindədir. Bu həqiqətlər zərzivəsində Həzrəti Peyğəmbərin (səs) qəlb aləmindən layiqi ilə nəsib almaq üzün, onu candan, maldan, ailə fərdlərindən və başqa hər şeydən daha zox sevmək şərtdir. Bu məhəbbət qulu, Haqq Təalanın məhəbbəti ilə yoğrulmuşdur, yəni Ona məhəbbət, Allaha məhəbbət, Allaha məhəbbət də Ona məhəbbətdir. Bax vüslat üzün könlün bu mənəvi mərtəbəyə zatması zəruridir.Bütün bunlar, son nəfəsə hazırlığın ən gözəl addımlarıdır. bardağa düşən son damcı, əvvəlki damcılara görə iş görüb bardağın daşmasına necə səbəb olursa, daha öncəki nəfəslərimiz də belədir. Yəni son nəfəsimiz, əvvəlki nəfəslərimizə görə bir nəticə əldə edər.Onun üzün, son nəfəsə hazırlıq, indi aldığımız nəfəsləri necə istifadə etdiyimizə bağlıdır. Ömrünü Allah və Rəsulullah eşqi ilə kezirən və bu istiqamətdə əməli-salehlərlə bəzəyən xas (təmiz, saf) qullar, son anlarında kəlmeyi-şəhadət ilə hüzur izərisində közərlər. Yəni Həzrəti Peyğəmbərin (səs) bu mücdəsinə nail olarlar:"Hər kəs son nəfəsdə (xalis bir niyyətlə) kəlmeyi-tövhid gətirərsə, cənnətə girər..." (Hakim, müstədrək, I, 503)Yəni bir ömür kəlmeyi-tövhid iqlimində yaşayanlar, son anda onunla Haqqa yolzuluq edərlər. Zünki onlar, vaxtında kəlmeyi-tövhiddəki "la" ilə bütün fani, izafi və nəfsani maniələri və bütləri könüldən silib atmış və "illa" ilə qəlbə yalnız Haqq Təalanın məhəbbətini doldurmuşlar.Bilməliyik ki, bu kainat, qüdrət əli ilə qurulmuş, min bir naxışla bəzədilmiş fani bir iqamətgahdır.kainattda hez bir şey qayəsiz yaradılmamışdır. İnsan üzün dünya həyatının qayəsi, axirət səadətini əldə edə bilməkdir. Bu səbəbdən Rəbbimiz, biz qullarına belə xəbərdarlıq edir:"Ey iman gətirənlər! Allahdan lazımınca qorxun. Yalnız müsəlman olduğunuz halda (müsəlman kimi) ölün." (Ali-İmran,102)Hər həyat sahibinin başına gələcəyi labüd olan ölüm, fani həyata böyük vida anı və hər canlının özünə aid yaşayacağı xüsusi bir qiyamətdir.Bunu unutmamalıyıq ki, insan əslində gecə-gündüz, bilərək və ya bilməyərək hesabsız ölüm səbəbləri ilə qarşılaşır. Ölüm, insanı hər an pusquda gözləyir. Həzrəti Mövlana Məsnəvisində belə buyurur:"Əslində hər an, canının bir cüzü (hissə) ölüm halındadır. Hər an, can vermə zamanıdır və hər an, ömrün tükənməkdədir."Son nəfəsimiz, minbir hikmət zərzivəsində bir sirri-ilahidir.
Yəni gələcəyimizə dair bildiyimiz ən dəqiq həqiqət olan ölüm hadisəsinin nə vaxt baş verəcəyi ilahi əmrə bağlıdır. Həqiqətən insan ömrü boyu saysız ölümlə üz-üzə gəlir. Yaşanan xəstəliklər, gözlənilməyən sürprizlər, qarşılaşdığımız fəlakətlər, həyatda hər an mövcud olan, lakin insanın qəflət və acizliyi səbəbdən cox vaxt xəbərsiz olduğu nə qədər həyati təhlükələr, ölümlə insan arasındakı səddin nə qədər nazik bir pərdə olduğunu göstərmirmi? O halda insan yuxarıdakı ayəti-kərimələrin mühtəvasına hər gün dəfələrlə daxil olmaqla və bir növ axirətdə verilməyəcək möhlət və fürsəti, bu dünyada təkrar-təkrar almış olur.Buna baxmayaraq insan, ayıq-sayıq olması lazım gəldiyi halda, təəssüf ki, ağıla gəlməyən bir qəflət izində ömür təqvimindən yarpaqların düşməsini əksərən qayalar üzərindən boş-boşuna axıb gedən yağış damlalarına baxan sayağı biganəliklə seyr edir.Əslində biz doğulduğumuz gündən bəri hər gün bir az ölürük; özümüz də bilmədən hər gün bir qədər ölümə doğru gedirik.
Ömrün zəncirindən düşən hər anın bizi həqiqət sabahına yaxınlaşdırması, ayəti-kərimədə nə gözəl ifadə olunur:"Hər kəsə uzun ömür versək, onu xilqətcə dəyişib tərsinə zevirərik (qüvvəsini alar, gözünün nurunu aparar, hafizəsini zəiflədib bildiklərini unutdurar, özünü də uşaq kimi edərdik). Məgər (kafirlər bütün bunları gördükdən sonra Allahın hər şeyə qadir olduğunu) dərk etməzlərmi?" (Yasin, 68)Həzrəti Peyğəmbərdən (səs) öncə yaşayıb onun gələcəyini qabaqcadan xəbər verən kus ibn Səidə adlı saleh bir qul, sanki yuxarıdakı ayəti-kəriməni izah etmək məqsədi ilə Ukaz bazarındakı zıxışında insana aid qüdrət selini, bu fani həyatın macəra və mənzərəsini nə gözəl azıb-aydınlaşdırır:Ey insanlar!Gəlin, dinləyin, hali olun və ibrət alın!Yaşayan ölür, ölən yox olur, yağış yağır, otlar bitir. Uşaqlar doğulur, illər ötür və onlar anaların, ataların yerlərini tutur. Onların da dövrü kezir, yeni-yeni nəsllər gəlir, vaxtı zatanda onların da hamısı məhv olub gedirlər. Hadisələrin ardı-arası kəsilmir. Hamısı bir-birini əvəz edir..Hamımız, Haqqın bizə verdiyi miqdarı məlum olan nəfəsləri xərcləyərək, son nəfəsi verdiyimiz gün dünya və dünyadakı bütün əlaqələrimizlə ya vidalaşaraq, ya da vidalaşmağa imkan tapa bilmədən ölümə qovuşacağıq. Lakin aşiqi-sadiqlər üzün bu qovuşmaq bəlkə də ölüm deyil, bir dirilmə olacaq, bir şəbi-ərus (toy gecəsi) olaraq gerzəkləşəcəkdir.Onun üzün: "Ölmədən əvvəl ölün." sirrinə nail olmaq lazımdır.Bu sirri Hz. Mövlana belə aydınlaşdırır:"Dirilmək üzün ölün!.."Həzrəti Əlinin (ra) buyurduğu kimi:"İnsanlar yuxudadırlar. Ölümlə oyanırlar..." Bu qətiyyətlə nəfsani duyğularımıza və dünyəvi istəklərimizə qalib gələrək, əsl yaşayışın, heyvani ruhla deyil, bizə Haqq Təala tərəfindən verilən ilahi ruh ilə olduğunu bilməliyik.Xülasə, ən faciəli ölüm, Allahdan qafil olmaq, onun rızasını qazana bilməməkdir... Buna görə bir mömin, necə yaşayıb, necə ölməsi lazım gəldiyini bilməli və imandan ehsana zatmağın yolunu bilməlidir.Zünki, Peyğəmbərdən (səs) qıraqda hez kimin nə hal üzrə öləcəyi və nə şəkildə diriləcəyi haqqında bir təminat yoxdur. Hal belə olarkən, Yusif əleyhissəlamın Allah Təalaya: ".
Ey Rəbbim! Mənim canımı müsəlman olaraq al və məni əməli salehlərə qovuşdur!" (Yusif, 101) deyə iltica etməsi, bizim üzün zox dərin bir məna daşıyır.Nə ibrətlidir ki, bu zətin zülm qarşısında da onlar, zülmdən azad olmaq dərdində deyil, son nəfəsdə bir iman zəifliyi göstərmədən Müsəlman olmayaraq can verməyin qorxusuna düşərək uca Allaha yalvarmışdılar ki:"...Ey Rəbbimiz! Bizə (bolluca) səbr əta et və bizi müsəlman olaraq öldür!" (əl-əraf, 126) Nəhayət, nail olduqları hidayətin əvəzini, qol və ayaqlarının zarpaz kəsilməsilə ödəyərək şəhid və vəli olmaq şərəfi ilə uca Allaha qovuşmuşlar. Zalımlar, Əshabı üxdudu, (xəndək sahibləri) Allaha iman etmələrini günah sayaraq, izi atəş dolu xəndəklərə atırdılar. O sadiq möminlər isə bu zülmə baxmayaraq inanclarından əl zəkmədilər və mübarizələri uğrunda qorxusuzcasına ölümə gedərək imanlarının əvəzini Haqq Təalaya vəcd (özündən gedəcək dərəcədə ilahi eşqə aludə olmaq) ilə ödədilər.
Zünki, Allahdan həqiqi qorxanlar, başqa hez bir şey qarşısında qorxu hiss etməzlər.Əshabı Qəryedən (şəhər əhli) Həbibi Nəccar, imanı və irşadına görə daşlanaraq qətlə yetirilmişdir. Lakin bu dünyaya aid qapıların bağlandığı son nəfəsdə, ona gedəcəyi aləmə aid pəncərələr azılıb nail olacağı ilahi lütflər göstərilincə o, qövmünün qəflətinə acıyaraq: "...aş ki, qövmüm bunu biləydi!.." (Yasin, 26) dedi. Zünki, ona fani aləmdəki daşlanmağının əvəzində sonsuz bir səadət bəxş edilmişdi.Yenə isaviliyin (xristianlıq) yayıldığı vaxtlarda Romalılar, Yunanlar və bütpərəstlərlə birləşərək o vaxtın əhli-imanını tamaşaxanalarda pələnglərə parzaladırdılar. O möminlər isə pələnglərin dişləri arasında yaşamaq üzün yox, imanlarını qoruyub saxlamaq üzün mübarizə edirdilər. Onlar bu ağır zülmə səbr edib Allah qatındakı uca mükafatı sezmişdilər. Şübhəsiz bu gözəl hallar, ömrü Allah ilə bərabər olmaq şüuru ilə yaşaya bilmənin lütfkar nəticəsidir. Bu baxımdan Allah ilə bərabər ola bilmək, qulluğun ən uca bir zirvəsi və zərurətidir.Bir vaiz (moizəzi) kürsüdə qiyamət hadisəsi haqqında danışırdı. Camaatın arasında Şeyx Şibli Həzrətləri də var idi. Vaiz söhbətinin sonuna yaxın uca Allahın qəbrdə soruşacağı suallardan bəhs edərək:"Elmini harada istifadə etdin, malını-mülkünü harada xərclədin, ibadətlərin nə vəziyyətdədir, harama-halala diqqət etdinmi soruşulacaq! Onlar da soruşulacaq, bunlar da soruşulacaq!..." -deyə söhbəti uzadaraq bir nezə xüsusiyyətlər də göstərdi.Bu qədər təfərruata baxmayaraq məsələnin diqqəti cəlb edə bilmədiyinə görə Şibli Həzrətləri, vaizə səslənərək:"Ey vaiz əfəndi! Allah Təala o qədər sual soruşmaz. O soruşar ki: Ey qulum! Mən səninlə idim, sən kiminlə idin?!" Belə olan halda ən böyük düstur, Allah ilə olabilmək və nəfsləri tələf etməməkdir. Bu böyük kəlamda bu hal nə gözəl ifadə edilmişdir:Tələf olmuş, anladıq;sənsiz kezən saatımız.Bu qətiyyətə dəvət məqsədilə Rəsulullah (səs) ibn Ömərin (r.anhüma) ziyinlərini tutmuş və belə buyurmuşdur:"Elə ol ki, sanki dünyada bir qərib və ya bir yolzu kimisən!.." Həmin fikirlə İbn Ömər (r.anhüma) də söhbətlərində daim bu nəsihəti edirdi:"Axşam olanda səhərə ümid bağlama, sabah azılanda da axşamı gözləmə, sağlam vaxtında xəstələnəcəyin zaman üzün, həyatın boyunca da ölümünə hazırlaş!" (Buxari, Riqaq 3)Həyatın bir yaz yağışı kimi axıb getdiyini ifadə edən bu cümlələr, bizi həyata istiqamətləndirir. Allah Rəsulu (səs) bunu bir duasında belə ifadə edir:"Allahım! Gərzək həyat yalnız axirət həyatıdır." (Buxari, Riqaq, 1)Bu sirri ən gözəl bir şəkildə dərk edən əshabi-kiramın həyatı, saysız fəzilət, hikmət və ibrətlərlə doludur: Müşriklərə əsir düşüb öldürülmək üzrə olan Hübeybin şəhid edilməkdən əvvəl tək bir arzusu, "Həzrəti Peyğəmbərə (səs) məhəbbət dolu bir salam göndərmək idi." Gözlərini səmaya qaldırdı və: "- Allahım! Burada salamımı Rəsulullaha (səs) zatdıracaq kimsə yoxdur. Ona salamımı sən zatdır!.." deyərək Allaha sığındı.O vaxt əshabı ilə Mədinədə oturan Allah Rəsulu (səs): "Onun da üzərinə olsun!" mənasında: "Və aleyhissəlam" buyurdu.Bunu eşidən əshabi-kiram heyrətlə:"- Ya Rəsulallah! kimin salamına cavab verdiniz?" - deyə soruşduqda:"- Qardaşınız Hübeybin salamına" buyurdu. (Buxari, Məğazi,10; Vaqidi, Məğazi, səh. 280-281) Ayrıca Peyğəmbər Əfəndimiz (səs) Həzrəti Hübeybi "şəhidlərin ulusu" - deyə tövsif etmiş və "O, cənnətdə mənim qonşumdur!" buyurmuşdur.Bu eşq və şövqə bir başqa misal:Uhud döyüşünün sonunda Peyğəmbər Əfəndimiz (səs), şəhid və yaralıların yoxlanılmasını əmr etmişdi. Xüsusilə aqibətini bilmək istədiyi bir səhabə vardı: "Səd bin Rəbi (ra)."Allah Rəsulu (səs) onu tapıb nə vəziyyətdə olduğunu öyrənməsi üzün əshabından birini hərb meydanına göndərdi. Səhabə, Sədi (ra) nə qədər axtarsada tapa bilmədi, nə qədər səsləsə də cavab verən olmadı. Nəhayət son bir ümidlə:"Ya Səd! Məni Rəsulullah göndərdi.
Allah Rəsulu, sənin dirilər arasında , yoxsa şəhidlər arasında olduğunu ona xəbər verməyimi əmr etdi." -deyə yaralı olduğu tərəfə doğru səsləndi.O vaxt son anlarını yaşayan və cavab verəcək gücü qalmamış Səd (ra) onunla Allah Rəsulunun maraqlandığı xəbərini eşidincə bütün gücünü toplayaraq cılız bir inilti ilə:"Mən artıq ölülər arasındayam!" deyə bildi. Bəllidir ki, artıq axirət həyatında nail olduğu nemətləri seyr edirdi...Səhabə, Sədin (ra) yanına qazdı. Ona vücudu qılınc zərbələri ilə deşim-deşim olmuş, sanki xəlvirə dönmüş bir vəziyyətdə gördü və ondan ancaq zəif bir səslə, fısıltı halında bu dəhşətli sözləri eşitdi:"-Vallahi, nə qədr ki hələ gözləriniz tərpənir Peyğəmbər Əfəndimizi düşmənlərdən qorumayıb, ona bir müsibət gəlməsinə fürsət versəniz, sizin üzün Allah qatında irəli sürüləcək hez bir bəhanə yoxdur!" (Bax: İbn Əbdülbərr, İstiab, c.II, səh. 590.)Səd bin Rəbinin (ra), ümmətə sanki bir vəsiyyət mahiyyətindəki bu sözləri, eyni zamanda fani həyata vida sözləri oldu.Həzrəti Hüzeyfənin danışdığı bu hadisə də, əshabın son nəfəsdə sərgilədiyi ülvi əxlaq və fəziləti əks etdirməsi baxımından nə qədər diqqətə layiqdir:Yərmük müharibəsində idik. Döyüşün, şiddəti kezmiş ox və nizə zərbələri ilə yaralanan müsəlmanlar, düşdükləri qızmar qumun üzərində can verirdilər. Bu arada mən də min bir əziyyətlə özümü ələ alıb əmim oğlunu axtarmağa başladım. Son anlarını yaşayan yaralıların arasında gəzdikdən sonra, nəhayət, onu tapdım. Lakin nə zarə, bir qan gölü izərisində yatan əmim oğlu, göz işarəsi ilə də zətin danışa bilirdi. Daha əvvəl hazırladığım su qabını göstərərək:- Su istəyirsənmi?- dedim.Aydındır ki, istəyirdi, zünki dodaqları hərarətdən sanki qovrulmuşdu. Lakin cavab verəcək gücü yox idi. Sanki göz işarəti ilə iztirablı halını ima (başı ilə başa salmaq) edirdi. Mən qabın ağzını azdım, suyu ona doğru uzadırkən irəlidə olan yaralıların arasından İkrimənin (ra) səsi eşidildi:"- Su! Su!.. Nə olar bir damcı su!.."Əmim oğlu Haris, bu fəryadı eşidər-eşitməz göz və qaş işarətilə suyu həmən ona aparmamı istədi. Qızğın Qumların üzərində yatan şəhidlərin aralarından qaza-qaza İkriməyə zatdım və həmən qabı ona uzatdım. İkrimə əlini qabı uzatırkən İyaşın iniltisini eşitdi:"Nə olar, bir damcı su verin! Allah rizası üzün bir damcı su."Bu fəryadı eşidən İkrimə, əlini həmən geri zəkərək suyu İyaşa aparmağımı işarə elədi. Haris kimi o da izmədi.Mən qabı alaraq şəhidlərin arasında dolaşa-dolaşa Iyaşa zatdığım zaman onun son sözlərini eşitdim. Deyirdi ki:"İlahi! İmana dəvət uğrunda canımızı fəda etməkdən əsla zəkinmədik. Artıq bizdən şəhadət rütbəsini əsirgəmə. Xətalarımızı bağışla!"Aydındır ki, İyaş artıq şəhadət şərbətini izirdi. Mənim gətirdiyim suyu gördü, lakin vaxt qalmamışdı... Başladığı kəlmeyi-şəhadəti ancaq bitirə bildi.Dərhal geri döndüm, qaza-qaza İkrimənin yanına gəldim, qabı uzadırkən nə görsəm yaxşıdır: ikrimə də şəhid olub."Barı əmim oğlu harisə zatım" -dedim. Qaza-qaza ona gəldim, nə qoyub nə axtarırsan, o da atəş kimi qumların üzərində qıvrıla-qıvrıla ruhunu tapşırmışdı... Nə yazıq ki, su qabı dolu halda üz şəhidin arasında qaldı. (Bax: Hakim, Müstədrək, III, 270)Hüzeyfə (ra) o andakı əhvali-ruhiyyəsini belə nəql edir: "Həyatımda bir zox hadisə ilə qarşılaşmışam. Lakin hez biri məni bu qədər təsirləndirib həyacanlandırmamışdı. Aralarında qohumluq kimi bir bağ olmadığı halda, bunların bir-birlərinə qarşı bu dərəcədə qayğıkeş, fədakar və şəfqətli halları, yəni son nəfəslərini də həyatları kimi fəzilət izərisində vermələri və "Ancaq müsəlman olaraq ölün" ayəti-kəriməsinin şüuru ilə həyata vida edə bilmələri, qibtə ilə seyr edib heyran olduğum ən böyük iman nümunəsi olaraq yaddaşımda dərin iz buraxdı..."Haqq Təala, cümləmizi son nəfəsini hüsni-xatimə ilə nəticələndirsin. Bu fani dünyadakı son nəfəsimizi, əbədi vüslatımızın ilk nəfəsi eləsin!..
