Bayramlar bayramı - Novruz
Bayramlar bayramı - Novruz
Azərbaycan xalqının elliklə qeyd etdiyi bayram Novruz bayramıdır. Eyni zamanda bu bayram tarixdə «Xızır günü», «Azərbaycanı», «Hörmüzd bayramı», «Fərvərdin bayramı», «Bahar çəşn», «Yeni gün bayramı», "Ərgənəkon bayramı", «Qurtuluş bayramı» və s. adlarla da adlandırılmışdır. Bilavasitə baharın, yazın, həm də yeni təsərrüfat ilinin başlanması şərəfinə böyük təntənə ilə hər il bayram edilən Novruz çox əski çağlardan bəri elə «Novruz» olaraq adlandırılmışdır.
İbn-əl-Bəlx «Farsnamə» əsərində bildirir ki, «Cəmşid (Pişdadilər sülaləsinin IV hökmdarı-red.) yeni tikdirdiyi sarayda taxta çıxdığı gün Günəş ilinin başlanması günü imiş. Sonralar həmin günü bayram edərək Novruz adlandırıblar. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü imiş».
Ö.Xəyyam isə «Novruznamə»sində deyir: «Novruzun yaranmasının birinci səbəbi budur ki, həmin gündə Günəş dövrə vurub 365 gün 6 saatdan sonra öz yerinə qayıdır. Cəmşid bu günü müəyyənləşdirmiş, Novruz adlandırmış və bayram etmişdir». Təbəri «Tarix»ində yazır: «Cəmşid əmr etdi ki, ona şüşədən gərdunə düzəltsinlər. O, gərdunəyə divlər qoşub mindi və göyə qalxdı.
Ə.Biruninin «Asar əl-Baqiyyə»sində və «Bürhane-Qate»də olan fikirlər azacıq fərqlə üst-üstə düşür. Bu qaynaqlarda deyilir ki, Cəmşid bütün dünyanı gəzdikdən sonra, nəhayət, qızıl taxtına oturaraq, adamların çiynində Azərbaycana gəlir. Onun taxtı bir təpənin üstündə üzü gündoğana sarı qoyulur… Günəş doğub öz parlaq şüalarını Cəmşidin taxt-tacına saldıqda, hər yan nura qərq olur. Bu mənzərəni görənlər çox həyəcanlanırlar. Onlar bu günü uğurun başlanğıcı bilib sevinirlər və bu günü bayram sayaraq Novruz — Yeni gün adlandırırlar.
Son vaxtlar Novruz bayramını türklərin "Ərgənəkon" dastanı ilə də əlaqələndirirlər. F.Rəşidəddin «Cameət-tavarix» əsərində məlumat verir ki, göytürklər dar keçidin dəmirini əritməklə sığındıqları məkandan çıxdıqları günü «Qurtuluş günü» adı ilə bayram etmişlər.
Şumerlər də Novruz bayramını «Yeni gün», «Yazın ilk günü» adları ilə qeyd etmişlər. Hətta unudulmasın deyə bunu özlərinin «Bilqamıs» dastanında xatırlatmışlar.
Novruz bayramına dini don geydirməyə, onu gah zərdüştlüklə, gah da islamiyyətlə əlaqələndirməyə də cəhdlər göstərilib. Düzdür, Novruz bayramının məntiqi fəlsəfəsində zərdüştlüklə üst-üstə düşən məqamlar var. Belə ki, zərdüştlükdəki xeyir-şər düşüncəsi Novruz bayramına da xasdır. Bütövlükdə xeyirxahlıq fəlsəfəsi üzərində köklənən Novruz bayramında da isti-soyuq, təbiətin ölüb-dirilməsi motivi aparıcı mövqe tutur. Bəs fərq nədədir? Biz bilirik ki, Novruz bayramında tonqal üstündən hoppananlar «ağırlığım-uğurluğum», «azarım-bezarım tökül!»- deyirlər. Zərdüşt dinində isə oda sitayiş edilmişdir. Odu üfürüb söndürmək belə (atəşpərəstlikdə insan nəfəsi pak sayılmır. Hətta kahinlər də od qarşısında üzüörtülü durarmışlar ki, nəfəsləri oda toxunmasın) bağışlanmaz günahlardan sayılır. Atəşpərəstlər heç vəchlə müqəddəs odun üstünə «azar-bezar»larını tökməyə cəsarət etməzlər. Başqa sözlə, bu mərasim atəşpərəstlikdən çox-çox qədimdir.
Bundan savayı, atəşpərəstlər suyu da müqəddəs bilmiş, onu murdarlamağı günah saymışlar. Amma Novruzda insanlar axar su üstündən atdanmaqla «azar-bezarı», «ağırlıq-uğurluğu» tökürlər. Göründüyü kimi, biz burada da elə oda olan münasibətin təzahürünü görürük.
Novruz bayramını islam dini, islam aləmi ilə əlaqələndirməyə də cəhd olunub. Sözügedən məsələ ilə bağlı professor M.H.Təhmasibin dedikləri də dəyərlidir: "İslamiyyət uzun müddət bu bayramı unutdurmağa çalışmış, müvəffəq ola bilməyəcəyini başa düşdükdən sonra onu öz tarixi ilə əlaqələndirməyə, hətta dördüncü xəlifənin (Əlinin — B.A) xilafətə keçməsi ilə bağlamağa cəhd etmişdir… Əvvələn, müsəlman bayramları qəməri təqvimə əsaslandıqları üçün ilbəil öz yerlərini dəyişdirdikləri, yəni başqa-başqa vaxtlarda, fəsillərdə icra edildikləri halda, Novruz sabit bir şəkildə ancaq və ancaq yazın birinci günü qarşılanır. Elə buna görə də islam ruhaniləri güzəştə getməyə məcbur olduqdan sonra belə, bu bayramı özlərinin əsl bayramlarından fərqləndirməyə çalışmışlar. Hətta məsxərəyə qoymaq, hörmətdən salmaq, təhqir etmək məqsədi ilə onu «topal bayram», "şikəst bayram", yəni hərəkət edə bilməyən bayram adlandırmışlar".
Günəş təqvim ilinin bir qayda olaraq, mart ayının 20-22-dən (fevral ayı ilə bağlı ilin uzun-qısalığından asılı olaraq) başlanmasının isə elmi əsası vardır. Bu, bilavasitə dəqiq astronomik hadisəyə Günəşin dünyanın yarımkürəsindən Şimal yarımkürəsinə keçməsinə, gecə-gündüzün bərabərləşməsinə və yerin Şimal yarımkürəsində astronomik baharın girməsinə uyğun gəlir.
Elə zənn edilməsin ki, Novruz bayramı elə yazın ilk günündə başlanır və sona yetir. Qətiyyən yox. Danılmaz həqiqətdir ki, Azərbaycan kəndlisinin həyatı, məişəti bilavasitə əkinçiliklə, sözün geniş anlamında, təsərrüfatla bağlı olmuşdur. Bu üzdən də onlar təsərrüfat üçün münasib sayılmayan qışa qarşı mübarizə aparmaqdan çəkinməmişlər. Hələ qış fəslinin başlanmasına bir ay qalmış (noyabrda — qırovdüşən ayda) keçirilən «Kövsəc» indi unudulan bayram mərasimlərindəndir. Bu mərasimdə, adətən, görkəmi gülməli kökə salınmış, cındır paltarlı birini qatıra mindirib meydana çıxarar, əlinə də tükü tökülmüş qarğa müqəvvası verərmişlər. İştirakçılar onun üstünə soyuq su səpmələrinə baxmayaraq, o, saymazyana «istidir! istidir!» — deyər, məzəli hərəkətləri ilə orada olanları güldürərmiş.
Bu mərasimin qışla bağlılığı ayindəki vasitələrdən də bəlli olur. Belə ki, el arasında qarğa qışla əlaqəli sayılır və onun «qarr-qarr» oxuması qar çağırmaq kimi yozulur. Doğub-törəməyən qatır isə barsız-bəhərsiz qış fəslinin simvolu sayılır.
Çox qədim zamanlarda keçirilmiş «Səddə» bayramı da insanların qışa qarşı keçirdikləri bir bayram olmuşdur. Novruza əlli gün qaldığını bildirmək üçün icra olunan «Səddə» bayramında insanlar meydanda tonqal qalayaraq çevrəsinə dolanır, rəqs edir, tamaşalar göstərirmişlər. Qış fəslinə belə bir münasibət yalnız «Kövsəc», «Səddə» ilə məhdudlaşmır. Bu baxımdan qış ilə yaz fəsillərinin qarşılaşmasının, mübarizəsinin rəmzi təsvirini nümayiş etdirən və tədricən xalq tamaşası şəkli almış mifoloji məzmunlu «Kosa-kosa» mərasimi də maraqlı və düşündürücüdür.
Novruz bayramına gedən yol öz başlanğıcını qışın çillələrindən götürür. Dekabr ayının 22-də qışın gəlməsi ilə başlayan 40 günlük Böyük çillədə baharın simvolu sayılan səməni göyərtmək və ondan halva bişirməklə yazın tez gəlməsini, bununla torpağın oyanmasını, əkilmiş məhsulun cücərib böyüməsi arzusunu ifadə etmişlər.
Fevral ayının əvvəlindən başlayaraq iyirmi gün davam edən Kiçik çillə «qışın oğlan çağı» sayılır. Bu çillənin «Xıdır nəbi» adlanan birinci ongünlüyü isə, ümumiyyətlə, ilin ən sərt, çovğunlu, dondurucu dövrü sayılır və buna görə ona «yalquzaq zamanı» («Xıdır girdi qış girdi, xıdır çıxdı qış çıxdı»- atalar sözü) da deyilir. «Xıdır nəbi» mərasimi Kiçik çillənin onuncu günü icra olunur. Buğda qovrulub əl daşında üyüdülür. Qaynadılmış yumurtalar daha çox günəşin və yazın simvolu sayılan sarı, qırmızı, yaşıl rənglərə boyanır. Bədənə istilik gətirən xörəklər bişirilir. Çəkilmiş qovutdan bir qab «Xıdır nəbi»nin sonuncu gecəsi, adətən, yük dolabının altında divar taxçalarının əl dəyilməmiş künclərinə qoyulur. Etiqada görə, Xıdır gəlib qovutun üstünə əl basır və bununla da evə bolluq, bərəkət gətirir. Xıdır nəbi şərəfinə açılmış süfrəyə qoyulmuş qovutun üstünə bağ-bağatdan kəsilib gətirilmiş alma çubuqlarına sarınmış və yağ sürtülərək yandırılmış şamlar da sancılır. Süfrədəki qovutdan ailə üzvləri lap sonda yeyirlər. İnanırlar ki, şamlar yanan vaxtda ata-baba ruhları kimi Xıdır nəbi də gəlib bu qovutdan dadır. Şər qarışandan sonra pay yığmaq üçün qapı-qapı gəzən uşaqlar da:
Xanım, ayağa dursana,
Yük dibinə varsana,
Boşqabı doldursana,
Xıdırı yola salsana, -
nəğməsini oxumaqla ilk növbədə elə həmin qovutdan pay istəyirlər.
Kiçik çillənin qurtardığı vaxtdan yazın ilk gününə, yəni Novruz bayramına qədər olan çağ «Alaçalpo», «Ağlargülər», «Boz ay» və s. adlanır. Ayın belə-belə adlarla adlanması onun dəyişkən olması ilə bağlıdır.
Boz ay hər biri yeddi gündən ibarət cəmlələr adlanan dörd həftəyə — çilləbeçəyə bölünür. Etiqada görə, bu həftələrin dördündə, eləcə də Kiçik çillənin üç çərşənbəsində təbiətdə və cəmiyyətdə canlanma, oyanma, dirilmə prosesi gedir. Dediyimiz yeddi çərşənbədən üçü «oğru çərşənbə», «oğru buğ», «oğru üskü», dördü isə «doğru çərşənbə», «doğru buğ», «doğru üskü», «cəmlələr» adlanır.
Çərşənbələrin hər birinin məxsusi ayinləri vardır. Doğrudur, «oğru çərşənbə», «oğru buğ», «oğru üskü» adlanan ilk üç çərşənbənin dörd ilaxır çərşənbələr qədər rolu böyük deyil. Amma inama görə, həmin çərşənbələrdə də torpağa az-çox istilik gəlir.
Sözsüz ki, Novruzqabağı qeyd olunan dörd ilaxır çərşənbələr mərasimlərinin, ayinlərinin zənginliyi ilə seçilir. Bu çərşənbələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda müxtəlif adları vardır. Misal üçün, ilaxır çərşənbələrin birincisi bölgələrimizdə bu adlarla tanınır: "Əzəl çərşənbə", «Müjdəçi çərşənbə», «Toz çərşənbə», «Yel çərşənbə», «Xəbərçi çərşənbə» və s. İlk çərşənbəyə belə adların verilməsi onun öz məzmunu ilə bağlıdır. Yazın yaxınlaşmasını müjdələyən, xəbər verən bu çərşənbədə ev-eşik his-tozdan təmizlənir. Pal-paltarın, xalça-palazın tozu tökülür. Elə bu üzdən də ona çox vaxt «Toz çərşənbə» deyilir. Sözü gedən çərşənbənin «Yel çərşənbəsi» adlanması da səbəbsiz deyil və bu, çərşənbəyə verilmiş ən düzgün addır. Çünki istilik ilk olaraq havaya gəlir. Sözsüz ki, əgər hava (yel) qızmayıbsa, onda suların donu açılmaz. Havaya istilik gəlməlidir ki, torpağın donundakı buz (su) donu ərisin, torpaq yumşalsın.
Novruz bayramının ilsonu çərşənbələrinin ikincisi yenə də ayrı-ayrı bölgələrimizdə «Kül çərşənbə, „Külə çərşənbə“, „Su çərşənbə“, „Sular Novruzu“ adları ilə tanınır. Birinci çərşənbədə havaya buğun, istiliyin gəldiyini bilən təsərrüfatçını indi daha çox bağ-bostanı, əkin-biçini düşündürür. Bunların da qış yuxusundan oyanmasını, ayılmasını istəyir. Bunun üçün o, axşam yandırılmış çərşənbə tonqalının külünü isti-isti bağ-bostana, əkin-əkinəcəyə, ağac budaqlarının üstünə səpərək istiliyin süni simvolunu yaratmaqla onların da tezliklə oyanmasını, canlanmasını istəyir.
Novruz çərşənbələrinin üçüncüsünün „Gül çərşənbə“, „Torpaq çərşənbə“, „Yer çərşənbə“, „Ölü çərşənbə“, „Ata-baba günü çərşənbəsi“ və s. adları vardır. Bu çərşənbədə torpağın, yerin canına tamam-kamal istilik gəlir. Meşələrdə, dağ ətəklərinin güneyində novruzgülü baş qaldırır.
Nəhayət, ilin sonuncu çərşənbəsi Azərbaycanımızın hər yerində „İlaxır çərşənbə“ adı ilə tanınır. Hərdən ona „Od çərşənbəsi“ də deyirlər. Bildiyimiz kimi, çərşənbələrin hamısında od-tonqal yandırılır. Bir halda ki, belədir, onda ilaxır çərşənbəyə ayrıca „Od çərşənbəsi“ adı vermək absurd deyilmi? Ona görə də bu ad həqiqətə uyğun deyil.
Düzdür, bu çərşənbədə olduğu kimi, əvvəlki çərşənbələrdə də çərşənbə xonçası tutulur, tonqal yandırılır. Amma İlaxır çərşənbənin növrağı daha zəngindir. İlaxır çərşənbə mərasimlərindən ən məşhuru və yayğın olanı „vəsfi-hal“dır. Qız-gəlinlər çərşənbə axşamında bir evdə cəm olurlar. Ortaya su ilə dolu „dilək tası“ adlanan qab qoyulur, üstünə ağ örtük örtülür. İştirakçılardan hər biri dilək tasına öz üzüyünü və ya iynəsini, sancağını salır, niyyət tutur. Mərasimin seçilmiş başçısı bayatılar deyə-deyə suya salınmış nişanlardan birini çıxarır. Nişanın sahibi tutduğu niyyətlə bayatının sözlərindəki məzmunu tutuşdurur.
İlaxır çərşənbənin maraqlı, məzmunlu ayinlərindən biri də qulaq falıdır. Hava qaralandan sonra niyyət tutan kimsə özü ilə bir qab su, güzgü, açar (su — işıqlı yol, güzgü — işıqlı həyat, açar — niyyət açan deməkdir) götürüb qonşu qapılarına gedir. İçəridə danışılan söz-söhbətə xəlvətcə qulaq asır. Eşitdiyi ilk sözləri ürəyində tutduğu niyyətlə yozur. Əgər niyyətlə eşitdiyi sözlər arasında uyğunluq varsa, deməli, istəyi həyata keçəcək. Odur ki, İlaxır çərşənbə axşamında həmişə xoş, könül açan sözlər danışılmalıdır ki, qulaq falına gələn qapıdan ümidsiz qayıtmasın.
Diqqəti çəkən mərasimlərdən biri də „Danatma“ mərasimidir. Əski təsəvvürlərə görə, gecə şər, gündüz isə xeyirxah qüvvələrin əməlidir. Bunların arasında bitməz vuruş gedir. Sübhün açılmasına az qalmış, Dan ulduzu görünəndə gecə bütün qüvvəsini — zülmət qaranlığını toplayıb, açılan səhərin qarşısını kəsmək istəyir. Dan adlanan bu vaxtla Günəşönü gələn Dan ulduzu işığında sübh qalib gəlir. „Danatma“ mərasimində, əsasən, cavan oğlanlar, qızlar iştirak edirlər. Bütün gecəni şənlik keçirir, rəvayətlər, lətifələr danışır, oxuyub əylənirlər. Mərasimdə iştirak edənlər yatmamalıdır. İşdir, bir kəs yuxulasa, onun paltarını xalça-palaza tikir, sonra oyadıb oxumaqla, oynamaqla və s. cərimə edirlər. Dan ulduzu görününcə (etiqada görə bu ulduzu ilk görən kəsin işləri uğurlu olar) mərasim iştirakçıları axar su üstünə gəlirlər. Danın ağarmasını — sübhün açılmasını burada qarşılayırlar. Əl-üzlərini burada yuyub suyun üzərindən hoppanaraq „Ağırlığım-uğurluğum daşlara“ deyirlər.
İlaxır çərşənbənin maraqlı ayinlərindən biri də „Ağacqorxutma“dır. Bar verən ağac bardan qaldıqda deyirlər ki, çilləyə düşüb. Çərşənbə günü ağac sahibi əlinə balta alıb gəlir ağacın üstünə: „Ey barsız ağac, nəyimə lazımsan, kəsəcəyəm səni!“- deyərək baltanın arxası ilə ağacın gövdəsinə vurur. Bəzən də biri balta vuranı tutub saxlayır və deyir: — A kişi, kəsmə ağacı, mən ona zamin duraram. İnanıram ki, bu il o, bar verəcək. Ağac bu „səksənmə“ ilə çillədən çıxır. Sonra ayağısayalı, əlibərəkətli sayılan biri ağacın dibinə şərbət səpir, noğul-nabat, qovurğa, səməni qoyur.
Həmçinin İlaxır çərşənbənin gecəsi bərəkət paylanılan gecə olduğu üçün buğda, un çuvallarının və digər azuqə qablarının ağzı açıq saxlanılmalıdır. Eyni zamanda bu çərşənbədə sübh tezdən evin damına bir ovuc buğda atırlar ki, bolluq olsun, evin bərəkəti artsın.
İlaxır çərşənbədə ərgən, yetişmiş qızlar evin kandarında arxası həyətə sarı durub sağ ayaq başmaqlarını sağ əli ilə sağ çiyinlərindən arxaya atırlar. Sübh tezdən oyanıb başmaqlara baxırlar. Əgər başmağın burun tərəfi yola, dabanı isə evə sarıdırsa, sahibi yaxın vaxtlarda xeyir xəbər eşidəcəyinə, ərə gedəcəyinə inanır.
İlaxır çərşənbə, eləcə də Novruz bayramı axşamı bəzədilmiş xonçada evdəkilərin hər birinin adına yandırılmış şam olur. Evdəkilərdən hər kəs özünün, ya da başqasının şamını gözaltı eyləyib niyyət tutur. Gözaltı olunmuş şam o birilərindən çox yanarsa, niyyət sahibi istəyinin başa gələcəyinə inanır.
Sözsüz ki, İlaxır çərşənbə ilə bağlı mərasim ayinlərinin, xalq inamlarının sayını çoxaltmaq olar. Amma həqiqət budur ki, bu deyilənlərin hamısı bilavasitə təbiətin bütövlükdə oyanması, canlanması bayramı olan Novruzla bağlıdır.
Novruz bayramı axşamında da tonqal yandırılır, ailə üzvləri tonqalın üstündən hoppanırlar. Novruz tonqalı sönənə yaxın içinə üzərlik atıb deyirlər: „Ocağıma əyri baxanın gözü partlasın, özü isə yanıb çatlasın“.
Yeni ilə qəmli, kədərli getmək olmaz. Bayram axşamı qonşular tərəfindən yaslı olanların həyətində də tonqalı yandırılır. Çünki bu bayram onlar üçün „qara bayram“ sayılır. Buna görə də, qonşular belə həyətdə tonqal yandırmaqla təziyəli olanları yasdan çıxarırlar.
Novruz bayramı adətlərindən biri də qurşaqsallama, papaq atmadır. İstək, sevgi gecəsi də adlanan bu gecədə cavan oğlanlar sevdikləri qızların evlərinin bacalarından (əvvəllər evin damında tüstü çıxmaq üçün baca qoyulurdu) salladıqları qurşağın ucuna öz cib yaylıqlarını da bağlayırlar. Qız və qızın valideynləri o saat mətləbi başa düşürlər. Əgər bu işə razılıq varsa, yaylığı qurşağın ucundan açıb, qızın biləyinə bağlayırlar. Yox, əgər razı deyillərsə, yaylığı bayram nemətləri ilə bərabər qurşağa bənd edib geri qaytarırlar.
Nişanlı qızlara bayram payı aparmaq da Novruz adətlərindəndir.
Novruz bayramı axşamında köhnə ilin tamam olmasına, təzə ilin başlanmasına bir neçə saat qalmış bayram süfrəsi açılır. Bu süfrə həm təhvil süfrəsi, həm də yeni il süfrəsi adlandırılır. İstər İlaxır çərşənbəni, istərsə də Novruz süfrəsini „Löyün“, „Ləvin“, „Yeddi löyün“, „Yeddi ləvin“, „Yeddisin“ də adlandırırlar. Süfrənin belə adlanması da səbəbsiz deyildir. Bu süfrəyə adətən „s“ hərfi ilə başlayan yeddi adda yer-yemiş düzülür: su, səməni, sünbül, sumaq, sucuq, soğan, sarımsaq. Əlbəttə, adları göstərilənlər Azərbaycanın hər yerində eyni cür olmur.
Bəzi mənbələrə görə, ərəblərin işğalından qabaq ilaxır çərşənbə və Novruz süfrəsinə düzülənlər „s“ yox, „ş“ hərfi ilə başlayırmış və „yeddişin“ adlanırmış. Bu nemətlərdən biri də „ş“ hərfi ilə başlanan şərab imiş. İslam dini şərabı haram buyurduğundan, yeddişin yeddisin olmuşdur.
Novruz bayramı süfrəsində səməninin çevrəsinə ailə üzvlərinin adına şamlar yandırılır. Cəhd olunur ki, süfrənin küncündə kimsə oturmasın. Etiqada görə, ölənlərin ruhları da bu axşam gəlib süfrəyə küncdən yaxınlaşaraq süfrədəki nemətlərdən dadırlar.
Novruz gecəsinin sabahısı da axar su üstünə gedib, ayinlər icra edilməklə köhnə ilin ağırlıqlarından xilas olurlar. Axşamdan boş saxladıqları qabları da yeni il suyu ilə doldurub gətirirlər. Bu sudan evdə pal-paltarın, yorğan-döşəyin, həmçinin mal-qaranın, bağ-bağatın, əkiləcək yerlərin üstünə də səpirlər. Bununla da il boyu özlərinin sağ-salamat olacaqlarına, bağ-bağatın, mal-qaranın məhsuldarlığına inanırlar. İnanırlar ki, oğul-uşaq böyütmüş qadın hamıdan tez gedib yeni il suyu gətirsə, bu sudan uşağı olmayanlara içirsə, onlar da övlad sahibi olarlar.
Novruz bayramından başlamış on-on iki gün müddətində dost-tanış, qohum-əqrəba bir-birinin evinə bayramlaşmağa gedər, bayram sovqatı apararlar. Küsülü olanlar mütləq barışmalıdır.
Novruz bayramı günlərində Novruz süfrəsi yığışdırılmır. Süfrə yığışılanda saralmış səməni axar suda axıdılar və arxasınca şirni-nabat atılar.
Bir sözlə, Novruz bizim ümummilli bayramımızdır. Beləliklə, Novruz bayramı yazın, yeni təsərrüfat ilinin başlanmasını bildirməklə bərabər, həm də ümumxalq, ümumdövlət sevinc, şadlıq, əmin-amanlıq, bərəkət bayramına çevrilir. Məsələnin məhz bu mahiyyətini dəyərləndirən, Novruz bayramının xalqımızın mənəvi varlığında böyük rolunu yüksək qiymətləndirən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev demişdir: „Böyük mənəvi gücə malik olan Novruz bayramı ulu əcdadlarımızın bizə verdiyi ən gözəl yadigar olub, Azərbaycan xalqının milli ruhunu və yaddaşını, onun daxili aləmini bütün zənginliyi ilə yaşadır. Təbiətin oyanışının, varlığın yenidən canlanmasının müjdəsini verən Novruz bayramı ən qədim zamanlardan bəri həyat və məişətimizə daxil olmuş, insanlara aydın və işıqlı sabaha, xoşbəxt gələcəyə inam duyğusu bəxş etmişdir...“.
Bəhlul Abdulla
Filologiya elmləri doktoru,əməkdar elm xadimi
İbn-əl-Bəlx «Farsnamə» əsərində bildirir ki, «Cəmşid (Pişdadilər sülaləsinin IV hökmdarı-red.) yeni tikdirdiyi sarayda taxta çıxdığı gün Günəş ilinin başlanması günü imiş. Sonralar həmin günü bayram edərək Novruz adlandırıblar. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü imiş».
Ö.Xəyyam isə «Novruznamə»sində deyir: «Novruzun yaranmasının birinci səbəbi budur ki, həmin gündə Günəş dövrə vurub 365 gün 6 saatdan sonra öz yerinə qayıdır. Cəmşid bu günü müəyyənləşdirmiş, Novruz adlandırmış və bayram etmişdir». Təbəri «Tarix»ində yazır: «Cəmşid əmr etdi ki, ona şüşədən gərdunə düzəltsinlər. O, gərdunəyə divlər qoşub mindi və göyə qalxdı.
Ə.Biruninin «Asar əl-Baqiyyə»sində və «Bürhane-Qate»də olan fikirlər azacıq fərqlə üst-üstə düşür. Bu qaynaqlarda deyilir ki, Cəmşid bütün dünyanı gəzdikdən sonra, nəhayət, qızıl taxtına oturaraq, adamların çiynində Azərbaycana gəlir. Onun taxtı bir təpənin üstündə üzü gündoğana sarı qoyulur… Günəş doğub öz parlaq şüalarını Cəmşidin taxt-tacına saldıqda, hər yan nura qərq olur. Bu mənzərəni görənlər çox həyəcanlanırlar. Onlar bu günü uğurun başlanğıcı bilib sevinirlər və bu günü bayram sayaraq Novruz — Yeni gün adlandırırlar.Son vaxtlar Novruz bayramını türklərin "Ərgənəkon" dastanı ilə də əlaqələndirirlər. F.Rəşidəddin «Cameət-tavarix» əsərində məlumat verir ki, göytürklər dar keçidin dəmirini əritməklə sığındıqları məkandan çıxdıqları günü «Qurtuluş günü» adı ilə bayram etmişlər.
Şumerlər də Novruz bayramını «Yeni gün», «Yazın ilk günü» adları ilə qeyd etmişlər. Hətta unudulmasın deyə bunu özlərinin «Bilqamıs» dastanında xatırlatmışlar.
Novruz bayramına dini don geydirməyə, onu gah zərdüştlüklə, gah da islamiyyətlə əlaqələndirməyə də cəhdlər göstərilib. Düzdür, Novruz bayramının məntiqi fəlsəfəsində zərdüştlüklə üst-üstə düşən məqamlar var. Belə ki, zərdüştlükdəki xeyir-şər düşüncəsi Novruz bayramına da xasdır. Bütövlükdə xeyirxahlıq fəlsəfəsi üzərində köklənən Novruz bayramında da isti-soyuq, təbiətin ölüb-dirilməsi motivi aparıcı mövqe tutur. Bəs fərq nədədir? Biz bilirik ki, Novruz bayramında tonqal üstündən hoppananlar «ağırlığım-uğurluğum», «azarım-bezarım tökül!»- deyirlər. Zərdüşt dinində isə oda sitayiş edilmişdir. Odu üfürüb söndürmək belə (atəşpərəstlikdə insan nəfəsi pak sayılmır. Hətta kahinlər də od qarşısında üzüörtülü durarmışlar ki, nəfəsləri oda toxunmasın) bağışlanmaz günahlardan sayılır. Atəşpərəstlər heç vəchlə müqəddəs odun üstünə «azar-bezar»larını tökməyə cəsarət etməzlər. Başqa sözlə, bu mərasim atəşpərəstlikdən çox-çox qədimdir.
Bundan savayı, atəşpərəstlər suyu da müqəddəs bilmiş, onu murdarlamağı günah saymışlar. Amma Novruzda insanlar axar su üstündən atdanmaqla «azar-bezarı», «ağırlıq-uğurluğu» tökürlər. Göründüyü kimi, biz burada da elə oda olan münasibətin təzahürünü görürük.
Novruz bayramını islam dini, islam aləmi ilə əlaqələndirməyə də cəhd olunub. Sözügedən məsələ ilə bağlı professor M.H.Təhmasibin dedikləri də dəyərlidir: "İslamiyyət uzun müddət bu bayramı unutdurmağa çalışmış, müvəffəq ola bilməyəcəyini başa düşdükdən sonra onu öz tarixi ilə əlaqələndirməyə, hətta dördüncü xəlifənin (Əlinin — B.A) xilafətə keçməsi ilə bağlamağa cəhd etmişdir… Əvvələn, müsəlman bayramları qəməri təqvimə əsaslandıqları üçün ilbəil öz yerlərini dəyişdirdikləri, yəni başqa-başqa vaxtlarda, fəsillərdə icra edildikləri halda, Novruz sabit bir şəkildə ancaq və ancaq yazın birinci günü qarşılanır. Elə buna görə də islam ruhaniləri güzəştə getməyə məcbur olduqdan sonra belə, bu bayramı özlərinin əsl bayramlarından fərqləndirməyə çalışmışlar. Hətta məsxərəyə qoymaq, hörmətdən salmaq, təhqir etmək məqsədi ilə onu «topal bayram», "şikəst bayram", yəni hərəkət edə bilməyən bayram adlandırmışlar".
Günəş təqvim ilinin bir qayda olaraq, mart ayının 20-22-dən (fevral ayı ilə bağlı ilin uzun-qısalığından asılı olaraq) başlanmasının isə elmi əsası vardır. Bu, bilavasitə dəqiq astronomik hadisəyə Günəşin dünyanın yarımkürəsindən Şimal yarımkürəsinə keçməsinə, gecə-gündüzün bərabərləşməsinə və yerin Şimal yarımkürəsində astronomik baharın girməsinə uyğun gəlir.
Elə zənn edilməsin ki, Novruz bayramı elə yazın ilk günündə başlanır və sona yetir. Qətiyyən yox. Danılmaz həqiqətdir ki, Azərbaycan kəndlisinin həyatı, məişəti bilavasitə əkinçiliklə, sözün geniş anlamında, təsərrüfatla bağlı olmuşdur. Bu üzdən də onlar təsərrüfat üçün münasib sayılmayan qışa qarşı mübarizə aparmaqdan çəkinməmişlər. Hələ qış fəslinin başlanmasına bir ay qalmış (noyabrda — qırovdüşən ayda) keçirilən «Kövsəc» indi unudulan bayram mərasimlərindəndir. Bu mərasimdə, adətən, görkəmi gülməli kökə salınmış, cındır paltarlı birini qatıra mindirib meydana çıxarar, əlinə də tükü tökülmüş qarğa müqəvvası verərmişlər. İştirakçılar onun üstünə soyuq su səpmələrinə baxmayaraq, o, saymazyana «istidir! istidir!» — deyər, məzəli hərəkətləri ilə orada olanları güldürərmiş.
Bu mərasimin qışla bağlılığı ayindəki vasitələrdən də bəlli olur. Belə ki, el arasında qarğa qışla əlaqəli sayılır və onun «qarr-qarr» oxuması qar çağırmaq kimi yozulur. Doğub-törəməyən qatır isə barsız-bəhərsiz qış fəslinin simvolu sayılır.
Çox qədim zamanlarda keçirilmiş «Səddə» bayramı da insanların qışa qarşı keçirdikləri bir bayram olmuşdur. Novruza əlli gün qaldığını bildirmək üçün icra olunan «Səddə» bayramında insanlar meydanda tonqal qalayaraq çevrəsinə dolanır, rəqs edir, tamaşalar göstərirmişlər. Qış fəslinə belə bir münasibət yalnız «Kövsəc», «Səddə» ilə məhdudlaşmır. Bu baxımdan qış ilə yaz fəsillərinin qarşılaşmasının, mübarizəsinin rəmzi təsvirini nümayiş etdirən və tədricən xalq tamaşası şəkli almış mifoloji məzmunlu «Kosa-kosa» mərasimi də maraqlı və düşündürücüdür.
Novruz bayramına gedən yol öz başlanğıcını qışın çillələrindən götürür. Dekabr ayının 22-də qışın gəlməsi ilə başlayan 40 günlük Böyük çillədə baharın simvolu sayılan səməni göyərtmək və ondan halva bişirməklə yazın tez gəlməsini, bununla torpağın oyanmasını, əkilmiş məhsulun cücərib böyüməsi arzusunu ifadə etmişlər.
Fevral ayının əvvəlindən başlayaraq iyirmi gün davam edən Kiçik çillə «qışın oğlan çağı» sayılır. Bu çillənin «Xıdır nəbi» adlanan birinci ongünlüyü isə, ümumiyyətlə, ilin ən sərt, çovğunlu, dondurucu dövrü sayılır və buna görə ona «yalquzaq zamanı» («Xıdır girdi qış girdi, xıdır çıxdı qış çıxdı»- atalar sözü) da deyilir. «Xıdır nəbi» mərasimi Kiçik çillənin onuncu günü icra olunur. Buğda qovrulub əl daşında üyüdülür. Qaynadılmış yumurtalar daha çox günəşin və yazın simvolu sayılan sarı, qırmızı, yaşıl rənglərə boyanır. Bədənə istilik gətirən xörəklər bişirilir. Çəkilmiş qovutdan bir qab «Xıdır nəbi»nin sonuncu gecəsi, adətən, yük dolabının altında divar taxçalarının əl dəyilməmiş künclərinə qoyulur. Etiqada görə, Xıdır gəlib qovutun üstünə əl basır və bununla da evə bolluq, bərəkət gətirir. Xıdır nəbi şərəfinə açılmış süfrəyə qoyulmuş qovutun üstünə bağ-bağatdan kəsilib gətirilmiş alma çubuqlarına sarınmış və yağ sürtülərək yandırılmış şamlar da sancılır. Süfrədəki qovutdan ailə üzvləri lap sonda yeyirlər. İnanırlar ki, şamlar yanan vaxtda ata-baba ruhları kimi Xıdır nəbi də gəlib bu qovutdan dadır. Şər qarışandan sonra pay yığmaq üçün qapı-qapı gəzən uşaqlar da:
Xanım, ayağa dursana,
Yük dibinə varsana,
Boşqabı doldursana,
Xıdırı yola salsana, -
nəğməsini oxumaqla ilk növbədə elə həmin qovutdan pay istəyirlər.
Kiçik çillənin qurtardığı vaxtdan yazın ilk gününə, yəni Novruz bayramına qədər olan çağ «Alaçalpo», «Ağlargülər», «Boz ay» və s. adlanır. Ayın belə-belə adlarla adlanması onun dəyişkən olması ilə bağlıdır.
Boz ay hər biri yeddi gündən ibarət cəmlələr adlanan dörd həftəyə — çilləbeçəyə bölünür. Etiqada görə, bu həftələrin dördündə, eləcə də Kiçik çillənin üç çərşənbəsində təbiətdə və cəmiyyətdə canlanma, oyanma, dirilmə prosesi gedir. Dediyimiz yeddi çərşənbədən üçü «oğru çərşənbə», «oğru buğ», «oğru üskü», dördü isə «doğru çərşənbə», «doğru buğ», «doğru üskü», «cəmlələr» adlanır.
Çərşənbələrin hər birinin məxsusi ayinləri vardır. Doğrudur, «oğru çərşənbə», «oğru buğ», «oğru üskü» adlanan ilk üç çərşənbənin dörd ilaxır çərşənbələr qədər rolu böyük deyil. Amma inama görə, həmin çərşənbələrdə də torpağa az-çox istilik gəlir.
Sözsüz ki, Novruzqabağı qeyd olunan dörd ilaxır çərşənbələr mərasimlərinin, ayinlərinin zənginliyi ilə seçilir. Bu çərşənbələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda müxtəlif adları vardır. Misal üçün, ilaxır çərşənbələrin birincisi bölgələrimizdə bu adlarla tanınır: "Əzəl çərşənbə", «Müjdəçi çərşənbə», «Toz çərşənbə», «Yel çərşənbə», «Xəbərçi çərşənbə» və s. İlk çərşənbəyə belə adların verilməsi onun öz məzmunu ilə bağlıdır. Yazın yaxınlaşmasını müjdələyən, xəbər verən bu çərşənbədə ev-eşik his-tozdan təmizlənir. Pal-paltarın, xalça-palazın tozu tökülür. Elə bu üzdən də ona çox vaxt «Toz çərşənbə» deyilir. Sözü gedən çərşənbənin «Yel çərşənbəsi» adlanması da səbəbsiz deyil və bu, çərşənbəyə verilmiş ən düzgün addır. Çünki istilik ilk olaraq havaya gəlir. Sözsüz ki, əgər hava (yel) qızmayıbsa, onda suların donu açılmaz. Havaya istilik gəlməlidir ki, torpağın donundakı buz (su) donu ərisin, torpaq yumşalsın.
Novruz bayramının ilsonu çərşənbələrinin ikincisi yenə də ayrı-ayrı bölgələrimizdə «Kül çərşənbə, „Külə çərşənbə“, „Su çərşənbə“, „Sular Novruzu“ adları ilə tanınır. Birinci çərşənbədə havaya buğun, istiliyin gəldiyini bilən təsərrüfatçını indi daha çox bağ-bostanı, əkin-biçini düşündürür. Bunların da qış yuxusundan oyanmasını, ayılmasını istəyir. Bunun üçün o, axşam yandırılmış çərşənbə tonqalının külünü isti-isti bağ-bostana, əkin-əkinəcəyə, ağac budaqlarının üstünə səpərək istiliyin süni simvolunu yaratmaqla onların da tezliklə oyanmasını, canlanmasını istəyir.
Novruz çərşənbələrinin üçüncüsünün „Gül çərşənbə“, „Torpaq çərşənbə“, „Yer çərşənbə“, „Ölü çərşənbə“, „Ata-baba günü çərşənbəsi“ və s. adları vardır. Bu çərşənbədə torpağın, yerin canına tamam-kamal istilik gəlir. Meşələrdə, dağ ətəklərinin güneyində novruzgülü baş qaldırır.
Nəhayət, ilin sonuncu çərşənbəsi Azərbaycanımızın hər yerində „İlaxır çərşənbə“ adı ilə tanınır. Hərdən ona „Od çərşənbəsi“ də deyirlər. Bildiyimiz kimi, çərşənbələrin hamısında od-tonqal yandırılır. Bir halda ki, belədir, onda ilaxır çərşənbəyə ayrıca „Od çərşənbəsi“ adı vermək absurd deyilmi? Ona görə də bu ad həqiqətə uyğun deyil.
Düzdür, bu çərşənbədə olduğu kimi, əvvəlki çərşənbələrdə də çərşənbə xonçası tutulur, tonqal yandırılır. Amma İlaxır çərşənbənin növrağı daha zəngindir. İlaxır çərşənbə mərasimlərindən ən məşhuru və yayğın olanı „vəsfi-hal“dır. Qız-gəlinlər çərşənbə axşamında bir evdə cəm olurlar. Ortaya su ilə dolu „dilək tası“ adlanan qab qoyulur, üstünə ağ örtük örtülür. İştirakçılardan hər biri dilək tasına öz üzüyünü və ya iynəsini, sancağını salır, niyyət tutur. Mərasimin seçilmiş başçısı bayatılar deyə-deyə suya salınmış nişanlardan birini çıxarır. Nişanın sahibi tutduğu niyyətlə bayatının sözlərindəki məzmunu tutuşdurur.
İlaxır çərşənbənin maraqlı, məzmunlu ayinlərindən biri də qulaq falıdır. Hava qaralandan sonra niyyət tutan kimsə özü ilə bir qab su, güzgü, açar (su — işıqlı yol, güzgü — işıqlı həyat, açar — niyyət açan deməkdir) götürüb qonşu qapılarına gedir. İçəridə danışılan söz-söhbətə xəlvətcə qulaq asır. Eşitdiyi ilk sözləri ürəyində tutduğu niyyətlə yozur. Əgər niyyətlə eşitdiyi sözlər arasında uyğunluq varsa, deməli, istəyi həyata keçəcək. Odur ki, İlaxır çərşənbə axşamında həmişə xoş, könül açan sözlər danışılmalıdır ki, qulaq falına gələn qapıdan ümidsiz qayıtmasın.
Diqqəti çəkən mərasimlərdən biri də „Danatma“ mərasimidir. Əski təsəvvürlərə görə, gecə şər, gündüz isə xeyirxah qüvvələrin əməlidir. Bunların arasında bitməz vuruş gedir. Sübhün açılmasına az qalmış, Dan ulduzu görünəndə gecə bütün qüvvəsini — zülmət qaranlığını toplayıb, açılan səhərin qarşısını kəsmək istəyir. Dan adlanan bu vaxtla Günəşönü gələn Dan ulduzu işığında sübh qalib gəlir. „Danatma“ mərasimində, əsasən, cavan oğlanlar, qızlar iştirak edirlər. Bütün gecəni şənlik keçirir, rəvayətlər, lətifələr danışır, oxuyub əylənirlər. Mərasimdə iştirak edənlər yatmamalıdır. İşdir, bir kəs yuxulasa, onun paltarını xalça-palaza tikir, sonra oyadıb oxumaqla, oynamaqla və s. cərimə edirlər. Dan ulduzu görününcə (etiqada görə bu ulduzu ilk görən kəsin işləri uğurlu olar) mərasim iştirakçıları axar su üstünə gəlirlər. Danın ağarmasını — sübhün açılmasını burada qarşılayırlar. Əl-üzlərini burada yuyub suyun üzərindən hoppanaraq „Ağırlığım-uğurluğum daşlara“ deyirlər.
İlaxır çərşənbənin maraqlı ayinlərindən biri də „Ağacqorxutma“dır. Bar verən ağac bardan qaldıqda deyirlər ki, çilləyə düşüb. Çərşənbə günü ağac sahibi əlinə balta alıb gəlir ağacın üstünə: „Ey barsız ağac, nəyimə lazımsan, kəsəcəyəm səni!“- deyərək baltanın arxası ilə ağacın gövdəsinə vurur. Bəzən də biri balta vuranı tutub saxlayır və deyir: — A kişi, kəsmə ağacı, mən ona zamin duraram. İnanıram ki, bu il o, bar verəcək. Ağac bu „səksənmə“ ilə çillədən çıxır. Sonra ayağısayalı, əlibərəkətli sayılan biri ağacın dibinə şərbət səpir, noğul-nabat, qovurğa, səməni qoyur.
Həmçinin İlaxır çərşənbənin gecəsi bərəkət paylanılan gecə olduğu üçün buğda, un çuvallarının və digər azuqə qablarının ağzı açıq saxlanılmalıdır. Eyni zamanda bu çərşənbədə sübh tezdən evin damına bir ovuc buğda atırlar ki, bolluq olsun, evin bərəkəti artsın.
İlaxır çərşənbədə ərgən, yetişmiş qızlar evin kandarında arxası həyətə sarı durub sağ ayaq başmaqlarını sağ əli ilə sağ çiyinlərindən arxaya atırlar. Sübh tezdən oyanıb başmaqlara baxırlar. Əgər başmağın burun tərəfi yola, dabanı isə evə sarıdırsa, sahibi yaxın vaxtlarda xeyir xəbər eşidəcəyinə, ərə gedəcəyinə inanır.
İlaxır çərşənbə, eləcə də Novruz bayramı axşamı bəzədilmiş xonçada evdəkilərin hər birinin adına yandırılmış şam olur. Evdəkilərdən hər kəs özünün, ya da başqasının şamını gözaltı eyləyib niyyət tutur. Gözaltı olunmuş şam o birilərindən çox yanarsa, niyyət sahibi istəyinin başa gələcəyinə inanır.
Sözsüz ki, İlaxır çərşənbə ilə bağlı mərasim ayinlərinin, xalq inamlarının sayını çoxaltmaq olar. Amma həqiqət budur ki, bu deyilənlərin hamısı bilavasitə təbiətin bütövlükdə oyanması, canlanması bayramı olan Novruzla bağlıdır.
Novruz bayramı axşamında da tonqal yandırılır, ailə üzvləri tonqalın üstündən hoppanırlar. Novruz tonqalı sönənə yaxın içinə üzərlik atıb deyirlər: „Ocağıma əyri baxanın gözü partlasın, özü isə yanıb çatlasın“.
Yeni ilə qəmli, kədərli getmək olmaz. Bayram axşamı qonşular tərəfindən yaslı olanların həyətində də tonqalı yandırılır. Çünki bu bayram onlar üçün „qara bayram“ sayılır. Buna görə də, qonşular belə həyətdə tonqal yandırmaqla təziyəli olanları yasdan çıxarırlar.
Novruz bayramı adətlərindən biri də qurşaqsallama, papaq atmadır. İstək, sevgi gecəsi də adlanan bu gecədə cavan oğlanlar sevdikləri qızların evlərinin bacalarından (əvvəllər evin damında tüstü çıxmaq üçün baca qoyulurdu) salladıqları qurşağın ucuna öz cib yaylıqlarını da bağlayırlar. Qız və qızın valideynləri o saat mətləbi başa düşürlər. Əgər bu işə razılıq varsa, yaylığı qurşağın ucundan açıb, qızın biləyinə bağlayırlar. Yox, əgər razı deyillərsə, yaylığı bayram nemətləri ilə bərabər qurşağa bənd edib geri qaytarırlar.
Nişanlı qızlara bayram payı aparmaq da Novruz adətlərindəndir.
Novruz bayramı axşamında köhnə ilin tamam olmasına, təzə ilin başlanmasına bir neçə saat qalmış bayram süfrəsi açılır. Bu süfrə həm təhvil süfrəsi, həm də yeni il süfrəsi adlandırılır. İstər İlaxır çərşənbəni, istərsə də Novruz süfrəsini „Löyün“, „Ləvin“, „Yeddi löyün“, „Yeddi ləvin“, „Yeddisin“ də adlandırırlar. Süfrənin belə adlanması da səbəbsiz deyildir. Bu süfrəyə adətən „s“ hərfi ilə başlayan yeddi adda yer-yemiş düzülür: su, səməni, sünbül, sumaq, sucuq, soğan, sarımsaq. Əlbəttə, adları göstərilənlər Azərbaycanın hər yerində eyni cür olmur.
Bəzi mənbələrə görə, ərəblərin işğalından qabaq ilaxır çərşənbə və Novruz süfrəsinə düzülənlər „s“ yox, „ş“ hərfi ilə başlayırmış və „yeddişin“ adlanırmış. Bu nemətlərdən biri də „ş“ hərfi ilə başlanan şərab imiş. İslam dini şərabı haram buyurduğundan, yeddişin yeddisin olmuşdur.
Novruz bayramı süfrəsində səməninin çevrəsinə ailə üzvlərinin adına şamlar yandırılır. Cəhd olunur ki, süfrənin küncündə kimsə oturmasın. Etiqada görə, ölənlərin ruhları da bu axşam gəlib süfrəyə küncdən yaxınlaşaraq süfrədəki nemətlərdən dadırlar.
Novruz gecəsinin sabahısı da axar su üstünə gedib, ayinlər icra edilməklə köhnə ilin ağırlıqlarından xilas olurlar. Axşamdan boş saxladıqları qabları da yeni il suyu ilə doldurub gətirirlər. Bu sudan evdə pal-paltarın, yorğan-döşəyin, həmçinin mal-qaranın, bağ-bağatın, əkiləcək yerlərin üstünə də səpirlər. Bununla da il boyu özlərinin sağ-salamat olacaqlarına, bağ-bağatın, mal-qaranın məhsuldarlığına inanırlar. İnanırlar ki, oğul-uşaq böyütmüş qadın hamıdan tez gedib yeni il suyu gətirsə, bu sudan uşağı olmayanlara içirsə, onlar da övlad sahibi olarlar.
Novruz bayramından başlamış on-on iki gün müddətində dost-tanış, qohum-əqrəba bir-birinin evinə bayramlaşmağa gedər, bayram sovqatı apararlar. Küsülü olanlar mütləq barışmalıdır.
Novruz bayramı günlərində Novruz süfrəsi yığışdırılmır. Süfrə yığışılanda saralmış səməni axar suda axıdılar və arxasınca şirni-nabat atılar.
Bir sözlə, Novruz bizim ümummilli bayramımızdır. Beləliklə, Novruz bayramı yazın, yeni təsərrüfat ilinin başlanmasını bildirməklə bərabər, həm də ümumxalq, ümumdövlət sevinc, şadlıq, əmin-amanlıq, bərəkət bayramına çevrilir. Məsələnin məhz bu mahiyyətini dəyərləndirən, Novruz bayramının xalqımızın mənəvi varlığında böyük rolunu yüksək qiymətləndirən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev demişdir: „Böyük mənəvi gücə malik olan Novruz bayramı ulu əcdadlarımızın bizə verdiyi ən gözəl yadigar olub, Azərbaycan xalqının milli ruhunu və yaddaşını, onun daxili aləmini bütün zənginliyi ilə yaşadır. Təbiətin oyanışının, varlığın yenidən canlanmasının müjdəsini verən Novruz bayramı ən qədim zamanlardan bəri həyat və məişətimizə daxil olmuş, insanlara aydın və işıqlı sabaha, xoşbəxt gələcəyə inam duyğusu bəxş etmişdir...“.
Bəhlul Abdulla
Filologiya elmləri doktoru,əməkdar elm xadimi
