6.2.1. Kanada pul sisteiminin təşəkkül mərhələləri

Kanadanın pul sisteminin formalaşması və inkişafı ölkənin dövlət quruluşunun təkamül prosesinə paralel şəkildə həyata keçirdi. 1763-cü ilə kimi Kanada Fransanın müstəm­lə­kəsi idi və ölkəni fransız qubernatoru idarə edirdi. Məxsusi Kanada üçün 1670-ci ildən başlayaraq Fransada gümüş pul – sol kəsilirdi. Lakin sol gümüş pulu ticarət münasibətləri sistemində tələb oluna bilmir və onun üzərinə qoyulmuş missi­yanı yerinə yetirə bilmirdi. Kanadalılar «özgə» valyuta əvəzinə birbaşa mal müba­diləsinə daha çox üstünlük verirdilər. Həm də istənilən ticarətçinin «emitentləşdirilmiş» ödəniş vasitələri də soldan başqa dövriyyədə qala bilirdi.

Londonla Paris ara­sında bağlanmış sülh müqaviləsinə əsasən Kanada Bö­yük Britaniyaya keçən­dən sonra ölkə ərazisində pul döv­riyyəsi məsələləri ilə ingilis general - qubernatoru məşğul olmağa başladı. Lakin gözləni­lən mərkəzləşmə baş vermədi. Kredit sistemində olduğu kimi, pul sistemində də tam xaos hökm sürürdü. Yalnız 1794-cü ildə Monreal biznesmenlərinin bir qrupu bank yaratmağa cəhd gös­tərdi. Bu cəhd uğursuz alınsa da, Kanadanın bank sis­temi­nin formalaşmasına ümid verdi. 1817-ci ildə Mon­realın 9 ticarətçisi Monreal bankını (Montreal Bank) təsis etdi. Indi onun adı Bank Monrealdır (Bank of Montreal). Bu, Kanadanın qədim banklarındandır.
Böyük Britaniyadan asılı olan Kanada pul tənzim­lənməsi sferasında eyni siyasət yürüdürdü. Lakin ingilislər tərəfindən nəzarət kifayət qədər tam olmurdu, çünki vahid nəzarət obyekti – pul vahidi faktiki olaraq mövcud deyildi. Öz ölkələrində qızıl monometallizmə keçid məsələsini müəy­yən mənada qaydaya salan ingilislər 1825-ci ildə Kanada ərazisində funt sterlinqi tətbiq etdilər. Lakin əya­lətlərlə xarici sahibkarlar arasındakı ticarət dövriyyəsində müxtəlif pulların işlədilməsi hakimiyyəti məcbur etdi ki, 1841-ci il qanunu ilə ödəniş vasitəsi qismində funtla yanaşı qızıl və gümüş dollar­ları və fransız gümüş pullarını da tanısın.
Kanada dövlətinin rəsmi yaranış günü 1867-ci il 1 iyul­dur. Ingilis parlamentinin qəbul etdiyi akt – Britaniyanın Şimali Amerikası haqqında Akt məhz bu tarix­də qüvvəyə minmiş və Konfederativ müqavilə adlan­dırılmışdır. 1949-cu ilə qədər Kanadaya yeni əyalətlər daxil olmuş və nəticədə onların sayı 10-a çatmışdır. Artıq 1867-ci ildə Britaniyanın Şimali Amerikasında 35 bank fəaliyyət göstərirdi. Əvvəllər banklar hüquqi şəxs qismində əyalətlərdə qeydiyyata düşür­dü. Lakin 1867-ci ildə federasiya yaranandan sonra yeni federal hakimiyyət pullarla və bank işi ilə bağlı bütün məsələlər üzrə müs­təsna yurisdiksiya aldı. Bu sahədəki ilk islahat 1870-ci ildə milli pul vahidinin – Kanada dollarının dövriyyəyə daxil edilməsi oldu. Yeni valyutanın qızıl tərkibi ingilis funt sterlinqi əsasında müəyyənləşdirilir və ona bərabər götü­rülürdü.
1871-ci ildə banklar haqqında qanun qəbul olun­muş və sonralar hər on ildən bir yenidən nəzərdən ke­çirilmişdir. Şəxsi bankların banknot buraxmaq hüququ qa­nunla məh­dud­laş­dırılmışdır. 1900-cü ildən 1928-ci ilə qədər ölkədə bank kapitalının təmərküzü baş verirdi. Bir çox kiçik bankların birləşməsi nəticəsində bankların sayı 40-dan 10-a düşdü. Bu bankların üçü – Monreal, Kral və Kanada kommersiya bank­ları Kanadanın bütün bank kapitalının 70%-ə qədərini mərkəzləşdirdi.
1930-cu illərdə Böyük depressiya dövründə Kana­dada qızıl standartın çökməsi baş verdi. Bu çökmənin ilkin şərti 1914-cü ildə banknotların qızıla mübadiləsinin qadağan olunması və qiymətdən düşmə oldu. 1940-cı illərdə Kanada dollarının kursu ABŞ dollarına sərt şəkildə bağlı idi. 1946-cı ilin iyulunda Kanada öz dollar kursunu qəflətən 10% qaldırdı (paritetə qədər 1 Amerika dolları). Məqsəd ABŞ-dakı kəskin qiymət artımının təsirini neyt­rallaşdırmaq və Kanada iqtisa­diyyatına inflyasiyanın yayıl­masına mane olmaq idi. Lakin 1947-1948-ci illərdə baş vermiş böhran zamanı yüksək kurs ölkənin ödəniş balansı ilə çətinliklərini daha da gücləndirir, malların xarici bazar­lardakı rəqabətədavam­lı­lı­ğını zəiflədirdi. Kanada dolları azad bazarda paritetdən 7-8% aşağı təyin (kotirovka) olunurdu. Kanada hökuməti kursun 1950-ci ildə yaranmış yüksəlmə tendensiyasından istifadə edərək, həm də əvvəlki illərin təcrübəsini nəzərə alaraq, 1950-ci illərin oktyabrında pariteti ləğv etdi və Kanada dollarının dəyişən kursunu tətbiq etdi. Bu, 1950-ci illər ərzində ölkə iqtisa­diyyatında bir sıra neqativ nəticələrə gətirib çıxardı: ticarət balansının kəsiri, valyuta kursunun kəskin sıçrayışları. Qərara alındı ki, Kanada dollarının kursu Amerikanın dollar kursuna yenidən bağlansın. Bu bağlılıq 1970-ci ilə kimi saxlanıb qaldı. Kanadanın dövrü şəkildə inkişaf edən valyuta sistemi yenidən üzən kursa müraciət etdi və bu da gözlənildiyi kimi, 1974-cü ildə valyuta böhranına gətirib çıxardı. Monetar tənzimlənmə orqanları pul siyasətinin aləti qismində mübadilə kursuna olan ümidlərini itirəndən sonra məqsədli göstərici kimi pul kütləsindən istifadə etməyə başladılar (pul kütləsinin tarqetləş­dirilməsi). Xarici kapitallar üçün, o cümlədən «isti möhtəkirçi pullar» üçün iqtisadiyyatın yüksək səviyəli şəffaflığında bu göstərici ilə manevr etmək çox asandır, nəinki valyuta kursu ilə. Məsələ ondadır ki, 1951-ci ildən başlayaraq, Kanadada kapi­talın xaricdən köçürülməsinə və ya xaricə köçü­rül­məsinə, xarici valyutada olan kapitalın hərəkətinə məh­dudiyyət yoxdur.
Kanadanın ən kiçik pul vahidi sentdir. Yüz sent bir Kanada dollarını təşkil edir. Bir sent (penny), 5 sent (nickel), 10 sent (dime), 25 sent (quarter) pullar və 1 dollar (loonie), 2 dollar (toonie, dövriyyədən çıxarılırlar), 5, 10, 20, 50, 100 və 1000 dollar dəyərində banknotlar buraxılır.