9.2.1.Avropa monetar ittifaqının təkamülü və müasir vəziyyəti-2

Kateqoriyalar Xarici ölkələrin maliyyə-kredit sistemi

9.2.1.Avropa monetar ittifaqının təkamülü və müasir vəziyyəti-2

Delorun məruzəsi və qismən ona əsaslanmış Maas­trixt müqaviləsi 1990-cı illərdə Qərbi Avropa inteq­rasiyasının keyfiy­yətcə yeni inkişaf mərhələsini açdı. Av­ropa birliklərinin Avropa Ittifaqına transformasiyası barədə tarixi Maastrixt müqaviləsi 1991-ci ilin dekabrında imzalanmış, ratifikasiya edilmiş və çətinliklərə baxma­yaraq, 1993-cü ilin noyabr ayında qüvvəyə minmişdir. Maastrixt müqaviləsinin ratifika­si­yası ilə bağlı çətinlklər 1992-ci ildə Danimarkada və Fran­sa­da yaranmış, nə­ticədə vahid Avropanın gələcəyinə və uyğun olaraq AVS-nə olan inam xeyli qırılmışdır. Bu isə 1992-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Avropa valyutaları bazarının ciddi böhran vəziyyətində olmasına gətirib çıxartdı. Bunun nəticəsi olaraq, Britaniya funtu, Italiya lirəsi AVS-ni tərk edir, ispan pesetası və portuqaliya eskudosu elə həmin ilin noyabrında 6% devalvasiya olunurlar. 1993-cü ilin yanvarında irland funtu 10% devalvasiya olunur, may ayında isə peseta və eskudo düşməkdə davam edir. Be­lə­liklə, Birlik ölkələrinin maliyyə nazirləri Avropa valyu­ta­larının mümkün dəyişmə sərhədlərinin +/-15% geniş­lən­dirilməsi ilə bağlı addım atmaq məcburiyyətində qalırlar.
Maastrixt müqaviləsi Avropanın iqtisadi və monetar ittifaqının təkamülündə təqvim şəklində üç mərhələni, uyğun olaraq Avropa Ittifaqının ümumi, sonra isə vahid pul vahidinin tətbiqini müəyyənləşdirmişdir.
Birinci mərhələ 1990-cı iyulun 1-dən 1993-cü il dekabrın 31-ə kimi olan dövrü əhatə edirdi. Bu mərhələdə Maastrixt müqaviləsinin Avropa Ittifaqı barədə uyğun mad­dələrinin qüvvəyə minməsi üçün zəruri olan bütün hazırlıq tədbirləri həyata keçirilirdi. Xüsusi halda, kapitalın Avropa Ittifaqı daxilində, o cümlədən Avropa Ittifaqı ildə üçüncü ölkələr ara­sında sərbəst hərəkətinə qoyulmuş bütün qalan məhdudiy­yətlər aradan qaldırılmışdır. AB daxilindəki iqtisa­di inkişaf göstəricilərinin yaxınlaşmasına xüsusi diqqət yetiril­miş­dir. Ittifaqa üzv dövlətlər münasib yerlərdə bir neçə il üçün nəzərdə tutulmuş yaxınlaşma proqramları qəbul edirdilər. Bu proqramlarda onların büdcə və antiinflyasiya siyasətlərinin konkret məqsədləri və göstəriciləri müəyyənləş­dirilirdi. Tək pul vahidi kimi avronun tətbiqinə hazırlıq qay­dasında bu proqramlar AB-nin iqtisadi və maliyyə məsələləri üzrə Şuranın (EKOFIN) müzakirəsinə təqdim olunur və inflyasiyanın daya­nıqlı aşağı göstəricilərinin əldə olunmasına, dövlət maliy­yələrinin sağlamlaşdırılmasına və Maastrixt müqaviləsində nəzərdə tutulduğu kimi, üzv dövlətlər arasın­da valyuta kurs­larının stabilliyinə stiqamətlənirdi.
AVS-nin təkamülündə ikinci mərhələ 1994-cü il yanvarın 1-də başlamış, 1998-ci il dekabrın 31-də başa çat­mış­dır. Bu mərhələ üzv dövlətlərin avronun tətbiqində daha kon­kret hazırlığına həsr olunmuşdur. Ikinci mər­hə­lənin əsas təşki­lati hadisəsi Frankfurt-Maynda Avropa Valyuta Insti­tutunun (AVI) təsis edilməsi oldu. Bu mər­hələnin mühüm hadisələri sırasında aşağıdakıları gös­tərmək olar:
  • AB-yə üzv dövlətlərdə mərkəzi banklar tərəfindən dövlət sektorunun müəssisə və təşkilatlarının kreditləş­diril­məsi vasitəsilə dövlət sektorunun fəaliyyətinin maliy­yələş­diril­mə­sinə qadağa qoyan, eyni zamanda mərkəzi banklar tərəindən dövlət borclarının birbaşa əldə edil­məsinə qadağan qoyan qanunvericiliyin qəbulu; iqtisadi və monetar ittifaqın təkamül prosesinin üçüncü mər­hələsində elə bu cür qadağa Avropa Mərkəzi Bankına (AMB) tətbiq olunur;
  • dövlət sektorunun müəssisə və təşkilatları tərəfin­dən maliyyə institutlarının vəsaitlərini əldə etmək im­tiyazlarını ləğv edən qanunvericiliyin qəbulu; analoji qa­dağa üçüncü mərhələdə də Avropa Mərkəzi Bankına tətbiq olunur;
  • AB-yə üzv dövlətlərdən birinin dövlət sektorunun öhdəliklərinin digər belə ölkə tərəfindən və ya bütövlükdə Avropa Ittifaqı tərəfindən qəbuluna qadağa qoyan qanun­veri­ciliyin qəbulu; bu üsul «zəmanətdən imtina barədə təshihlər» adını almışdır;
  • üzv ölkələrin mərkəzi banklarına onların hökumət­lə­rindən nizamnamə müstəqilliyi verən milli qanun­veri­ciliyin münasib yerlərdə qəbulu. Məqsəd onların hüquqi statusunu AMB tərəfindən təqdim olunmuş analoji statusla eyniləş­dirməkdir.

1995-ci ilin dekabrında Avropa Şurasının Mad­riddəki iclasında avronun tətbiqi proqramı qəbul olunmuş və elə həmin şuranın1996-cı ilin dekabrında Dublindəki iclasında bu proqram inkişaf etdirilmiş və konkret­ləş­dirilmişdir. Bu proq­ram və icraedici orqan - AB Komis­siyası səviyyəsində qəbul edilmiş digər qərarlar iştirakçı ölkələr üçün iqtisadi və mone­tar ittifaqın təkamül pro­se­sinin meyarlarını, o cümlədən vahid valyutanın tətbiqinin müddət və prinsiplərini nəzərdə tuturdu. Avronun tətbiqini nəzərdə tutan ölkələrin uyğunlaşmalı olacağı iqtisadi kon­vergensiya meyarları xüsusi maraq doğurur (cədvəl 9.4).

Cədvəl 9.4
Avropa birliyi ölkələrinin iqtisadi
konvergensiyasının meyarları

Meyarlar

Hüdud qiyməti

Dövlət büdcəsinin kəsiri

ÜDM-in 3%-dən sox olmayaraq

Dövlət borcu

ÜDM-in 60%-dən çox olmayaraq

Qiymətlərin illik artımı

AB-nin bu mənada daha əlverişli olan üç ölkəsində inflyasiyanın orta səviyyəsindən yuxarıda 1,5%-dən çox olmayaraq

Uzunmüddətli faiz dərəcəsinin orta ölçüsü

Elə həmin üç ölkədə bu faiz dərəcələrinin orta səviyyəsindən 2%-dən çox olmayaraq

Qarşılıqlı valyuta kurslarının dəyişmə hüdudları

+/-15%

Avronun fəaliyyəti dövründə göstərilən meyarlara riayət olunması məqsədilə bir sıra tədbirlərin həyata keçiril­məsi nəzərdə tutulurdu. Belə ki, hədsiz büdcə kəsirinə yol vermiş ölkə (ÜDM-in 3%-dən çox) birinci ildə AB Komis­si­ya­sının xüsusi hesabına öz ÜDM-nin 0,2%-i ölçüsündə depozit üstəgəl müəyyənləşdirilmiş limiti aşan kəsirin hər faizinə 0,1% köçürməlidir. Əgər bu vəziyyət ikinci ildə də qalmaqda davam edirsə, depozitin yalnız əlavə hissəsi ödəni­lir (ÜDM-in 0,5%-dən çox olmayaraq). Sonralar vəziyyət düzəlmirsə, depozit cərimə­lərə çevrilir və bu cərimələr «intizamlı» iştirakçıların sərən­camına verilir.
Iqtisadi və monetar ittifaqın təkamül prosesinin üçün­cü mərhələsi 1999-cu ildə yanvarın 1-dən başladı. Bu tarixdən başlayaraq, «avro zonası»nın iştirakçı ölkələrinin milli valyu­taları ilə avro arasındakı mübadilə kursları qəti şəkildə qeyd edilmiş, avro ümumi valyuta olmuşdur. Avro AB-nin ekyü hesablaşma vahidini 1:1 nis­bətində əvəz etdi. Üçüncü mər­hə­lə hazırlıq pilləsi də daxil olmaqla, bir neçə pilləyə bölün­müşdür. Hazırlıq pilləsi üçüncü mərhələnin başlanmasına 1 il qalmış başlayırdı.
A fazası (1998-ci il). Iqtisadi və monetar ittifaqın iştirakçılarının seçilməsi. Bu fazanın sonunda təqdim olun­muş konvergensiya meyarlarından çıxış edərək,15 ölkədən 11-i digər pilləyə keçməyə hazır idi. Böyük Bri­taniya, Danimar­ka və Isveç siyasi motivlər üzündən, həm­çinin referen­dumdakı mənfi nəticələrə görə Avropa monetar ittifaqının üzv ölkələr qrupuna daxil olmaqdan imtina etdilər. Yunanıstan qoyulmuş iqtisadi məhdu­diy­yətləri yerinə yetirmədi və bu səbəbdən «avro zonası» ölkələri arasında ola bilmədi. Bu dövrdə döv­lətlər fond birjaları, banklar və bank fəaliyyəti barədə qanun­ları yenidən nəzərdən keçirməli, avro ilə uçotun aparılma mexanizmlərini, avro pulların hərəkət qaydalarını və s. Hazır­lamalı idilər.
B fazası (1.01.1999 – 31.12.2001). Avropa Ittifaqının 11 ölkəsində milli pul vahidləri ilə paralel şəkildə qeyri-nağd avronun tətbiqi. Iqtisadi konvergensiyanın şərtlərini yerinə yetirən Yunanıstan 2001-ci il yanvarın 1-dən başlayaraq, «avro zonası» ölkələrinə qoşuldu və onların sayını 12-yə çatdırdı. Bu dövrdə iştirakçı ölkələrin milli valyutalarının avroya nəzərən kursları qəti və dönməz şəkildə (başqa ölkə­lərin valyutasına dəyişdirilə bilməyən) qeyd olunurdu. Bütün yeni dövlət istiqrazları avro ilə buraxılırdı. AB ölkələrinin 11 valyutasının 1999-cu ildə yanvarın 1-də Avropa vaxtı ilə 0.00-dan avro ilə müəy­yən­ləşdirilmiş konvertasiya kursları cədvəl 9.5-də gös­tərilmişdir.
Yeni Avropa valyutası 1999-cu ilin birinci yarı­sında özünün ilkin dəyərinin 14%-nə qədər itirdi. Avronun tətbiq edilmə anında kurs aşağıdakı kimi idi: 1,1743 dollar = 1 avro. Lakin 1999-cu ildə fevralın sonunda avronun Amerika dollarına nəzərən kursunun bir qədər azalması müşahidə olundu. Avronun ABŞ dollarına nəzərən kursu ən aşağı düşmə nöqtəsinə oktyabrın 26-da çatdı və 1 avro üçün 0,825 dollar səviyyəsinə qədər endi. Bu isə o deməkdir ki, ilkin müəyyənləşdirilmiş kursa nəzərən qiymətdən düşmə 30% təşkil etmişdir. 2000-ci ildə avro­nun ABŞ dollarına nəzərən kursu 18% aşağı düşmüşdür.
Avronun belə böyük xarici qiymətdən düşmə səbəbləri daxili makroiqtisadi faktorlarla yanaşı, həm də xarici şərtlərlə, ABŞ-da iqtisadi inkişafın daha aktiv templəri ilə, Avropa ilə müqayisədə daha yüksək faiz dərəcələri ilə əlaqədar idi. Mütəxəssislərin fikrincə, avro kursunun aşağı düşməsi tamamilə qanunauyğundur, çünki yeni valyutanın ilkin dəyəri əsassız şəkildə yüksək idi. Mütəxəssislər bunu aşağıdakı şəkildə əsaslandırırlar. Birincisi, Bonn sammitinin iştirakçıları «Maliyyə stabilləş­dirilməsinin forumu»nu təsis etmək qərarına gəldilər. Bu forum, təşəbbüskarların fikrincə, əsasən dolların dünya bazar­larındakı mövqelərinin möhkəm­lən­dirilməsi hesa­bına, o cümlədən avroya münasibətdə dünya iqtisa­diyyatının inkişafına nəzarət və koordinasiya etməli idi. Ikincisi, sammit zamanı Avropa monetar ittifaqının bütün üzv ölkələrində iqtisadi inkişaf templərinin yavaşıması bar­ə­də məlumatlar elan olunmuşdur və bu da artıq avro kursu­nun düşməsi üçün kifayət qədər əsas verir. Üçüncüsü, ABŞ Almaniya tərəfindən təklif olunmuş dol­ların, ienin və avro­nun mübadiləsinin qeyd olunma mexa­nizminin yaradılması planından imtina etdi. ABŞ hesab edirdi ki, bu plan Amerikanın milli maraqlarına ziyan yetirər. Bundan sonra, investorların əksəriyyəti ana­litiklərin məsləhətləri ilə avroya stavka edib, aktivlərini təcili surətdə dollarlara köçürməyə başladılar. Nəticədə 1999-cu ilin martında avro öz dövriy­yəsinin ilk günləri ilə müqa­yisədə, 6% ucuz oldu. Yuxarıda göstərilən səbəb­lərdən başqa, siyasi faktorlar da kursa mənfi təsir göstərirdi. Bunlar Avropa komis­siyasının kollektiv istefası, Balkanlardakı hərbi müna­qişə, ABŞ tərəfindən AB-nin maliyyə sistemini zəiflətmək cəhd­ləri idi.
2000 və 2001-ci illərin qovşağında dünyanın val­yuta bazarlarında ilk dəfə avro kursunun ABŞ dollarına nəzərən böyük artımı müşahidə olunmuş, 2000-ci ildə noyabrın sonun­da 1 avroya 0,856 dollardan 2001-ci ildə yan­varın axırında 1 avro­ya 0,938 dollara qədər artmışdır. Bu, 2000-ci ilin III rübündə ABŞ-da istehsal həcminin artımındakı azaldıcı təshihlərin təsiri ilə və onun ardınca ABŞ FRS rəhbəri A.Qrinspenin yeni maliyyələşdirilmə də­rəcələrinin endirilməsi barədə bəyanatının təsiri altında baş vermişdir. 2001-ci ilin mart-dekabr aylarında avronun kursu 1 avroya 0,88-0,92 dollar çərçivəsində idi.
Faza C (1.01.2002 – 30.06.2002). Avro banknot­larının və pullarının dövriyyəyə daxil edilməsi. Iştirakçı ölkələrin bu dövrə qədər milli valyutalarda aparılan bütün hesabları rəsmi kursla avroya konversiya edilmişdir.
2002-ci ilin əvvəlindən avronun kursu tədriclə artır və Nyu-York birjalarında 1 avro üçün 1,0085 dollara qədər yüksəlib, psixiloji qiymətini üstələyirdi. Avro dol­lardan baha oldu. Buna səbəb bir sıra iri maliyyə şirkət­lərinin müflisləş­məsi ilə əlaqədar olaraq, ABŞ-ın fond bazar­larındakı dəyiş­mələr idi. Bu hüdud qiyməti ətra­fındakı kurs dəyişmələri nəticədə 2003-cü ilin fevralında mübadilə kursunun Amerika dollarına nəzərən (1,0694 dollar/avro), ingilis funtuna və yapon ieninə nəzərən üçillik maksimuma qədər artırılmasına gətirib çıxartdı. Valyuta bazarındakı bu vəziyyətin açıq-aydın səbəbi ABŞ ilə Iraq arasındakı münasibətlərdə olan gərginlik idi. Bununla belə, Avropa Mərkəzi Bankının prezidenti Vim Duy­zenberq bildirdi ki, avronun artımı «avro zonasında» faiz dərəcəsinin bundan əvvəlki azalma effektinə uyğun gəlir. Güclü avronun olması Avropa regionunda ixracat po­ten­sialına mənfi təsir göstərir və hakimiyyətlər monetar siyasətin yürüdülməsi zamanı bunu nəzərə almaya bilməzlər. Uyğun strategiya və taktikanın reallaşdırılma məsuliyyətini əsasən Avropa Birliyinin baş monetar orqanı - Avropa Mərkəzi Bankı daşıyır.
Top