9.2.2.Avropa mərkəzi bankı

Avropa Birliyi ölkələrinin vahid pul sistemini tən­zimləyən ilk maliyyə müəssisəsi Avropa valyuta institutu idi (AVI). AVI 1994-cü ildə yanvarın 1-də fəaliyyətə başlamışdır. Maastrixt müqaviləsinə uyğun şəkildə yara­dılmış Avropa valyuta institutu Frankfurt-Mayndakı mənzil qərargahı ilə Avropa valyuta əməkdaşlıq fondunu əvəz etdi. AVI-nun əsas vəzifələri aşağıdakılar idi:

• AB-yə üzv ölkələrin mərkəzi banklarının monetar siyasətlərinin koordinasiyası;
• Avropa valyuta sisteminin fəaliyyətinə nəzarət;
• Avropa mərkəzi banklar sisteminin təşkilinə və vahid valyutaya-avroya keçidə hazırlıq;
• ümumavropa hesablaşma sisteminin effektivliyinin yüksəldilməsi;
• mərkəzi bankların statistikasının unifikasiyası;
• bankların arzusu ilə rəsmi valyuta rezervləri ilə idarəetmə.

AVI-nun inzibati orqanları aşağıdakılar idi: pre­zident, baş direktor, AVI prezidentindən və AB-ə üzv ölkələrin mərkəzi baenk müdirlərindən ibarət olan şura. Şura AB-nin Nazirlər sovetinə və milli hökumətlərə tək­liflər və tövsiyələr hazırlayırdı.
1998-ci ildə Avropa mərkəzi bankının təsisatı ilə Maastrixt müqaviləsinin maddələrinə uyğun olaraq AVI ləğv edilmiş, onun bütün aktivləri və öhdəlikləri isə Avropa mərkə­zi bankına keçmişdir. Elə həmin dövrdən də baş­layaraq, Avro­pa mərkəzi bankının rəhbərliyi ilə Avropa mərkəzi banklar sistemi (AMBS) yaradılmış və Avropa birliyinə üzv olan 15 ölkənin mərkəzi bankları bu sistemə daxil olmuşdur. Beləliklə, bu sistem qismən ABŞ-ın Federal rezerv sisteminə – Nyu-York bankının başçılığı ilə 12 bankı əhatə edən və mərkəzi bank rolunu yerinə yetirən Federal rezerv sisteminə oxşardır.
AMB və AMBS nizamnaməsində bu müəssisələrin AB-nin bütün qalan təşkilatlarından, üzv ölkələrin höku­mət­lərindən və istənilən başqa müəssisələrdən asılı olma­ması elan olunur. Bu, istənilən ölkədə mərkəzi bankın statusuna tama­milə uyğun gəlir. Avropa mərkəzi banklar sistemi Avropa mərkəzi bankının rəhbərliyi ilə idarə olunur. Belə orqan rolunu, hər şeydən əvvəl, AMB-nın direktorlar şurası oynayır. Direktorlar şurasına AMB-nın Icraiyyə şurasının üzvləri və milli mərkəzi bankların rəh­bərləri daxildir. Cari məsələlərin həlli ilə Icraiyyə şurası (Direksiya) məşğul olur. Icraiy­yə şura­sına prezident, vitse-prezident və uzadılma hüqu­qu olmadan8 illik müddətə təyin edilən dörd üzv daxil­dir. Icraiyyə şurasının funk­siyaları sırasında aşağıdakılar da var: Direktorlar şura­sının təsdiq etdiyi əsas istiqamətlərə və qərarlara uyğun ola­raq, monetar siyasətin ifadə edilməsi, o cümlədən «avro zona­sının» üzv dövlətlərinin mərkəzi banklarına zəruri göstərişlərin hazırlanması. Öz növbəsində, Direktorlar şurasının əsas vəzifəsi cari pul göstəriciləri, əsas faiz dərəcələri və  ehtiyatlar da daxil olmaqla (zəruri hal­larda), monetar siyasətin əsas istiqamətlərinin müəyyən­ləşdirilməsidir.
Avropa mərkəzi bankı üçün xarakterik xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, sadə və ya peşəkar (səslərin üçdə ikisi) çoxluqla qəbul edilən bütün mühüm qərarlar mərkəzi bank rəhbərlərinin «çəkiyə malik» səsverməsini nəzərdə tutur və bu halda «çəki» (yəni, hər birinin səslərinin sayı) AMB-nin ümumi kapitalında ölkənin (onun mərkəzi ban­kının) payı ilə müəy­yənləşir. Bu, Icraiyyə şurasının üzvlərinə aid edilmir və onların hər biri yalnız bir səsə malik olur. Avropa mərkəzi bankının direktorlar şurası ildə 10 dəfədən az olmayaraq iclas keçirir.
Milli mərkəzi banklar AMBS-nin inteqral hissəsi he­sab olunur və AMB-nın rəhbər göstərişlərinə və təlimat­larına uyğun şəkildə fəaliyyət göstərməlidir. Milli banklar AMBS-nin səlahiyyətləri çərçivəsindən çıxan fəaliyyətlə məşğul ola bilər­lər, lakin bu fəaliyyət AMBS-nin məqsəd və vəzifələrinə zidd olmamalıdır. Əks halda Direktorlar şurası peşəkar əksə­riy­yətlə bu fəaliyyətə qadağa qoymaq iqtidarındadır.
AMB-nın xüsusi  kapitalı onun fəaliyyətinin əvvə­lində 5 milyard ekyü idi. Indi 5 milyard avrodur və Direktorlar şura­sının qərarı ilə sonralar artırıla bilər. Bütün kapital milli mərkəzi banklara məxsusdur və hər birinin payı aşağıdakı üsulla müəyyənləşdirilir: 50% - AB-nin ümumi əhalisində hər bir ölkənin xüsusi çəkisinə uyğun olaraq; 50% - AB-nin ümu­mi daxili məhsulunda ölkənin xüsusi çəkisinə uyğun olaraq. Bu məlumatlar hər beş ildən bir təshih olunur. AMB-nin təmiz mənfəətinin bir hissəsi (20%-dən çox olmayaraq) ümu­mi vəsait fonduna köçürülür, qalıq AMB-nin üzvləri arasın­da kapitala qoyulan haqlara mütənasib şəkildə bölüşdürülür.
AMBS-nin fnksiyaları istənilən digər mərkəzi ban­kın funksiyaları kimidir. Lakin bu funksiyalar bir döv­lətə deyil, ölkələr qrupuna tətbiq olunur. Onlar aşağı­dakılardır:

• Avropa Birliyinin monetar siyasətinin müəyyənləş­diril­məsi və həyata keçirilməsi;
• valyuta əməliyyatlarının idarəetməsi;
• AB-yə üzv ölkələrin rəsmi valyuta ehtiyatlarının sax­lanması və idarə edilməsi (bu halda valyuta ehti­yat­larının müəyyən hissəsi – «cari balanslar» - iştirakçı ölkə hökumət­lərinin sərəncamında qalır);
• ödəniş sisteminin normal fəaliyyətinin təmin edil­mə­si.

Bundan başqa, Avropa mərkəzi bankı (öz səla­hiy­yət­ləri çərçivəsində) məsləhətçi funksiyaları yerinə yetirir, sta­tis­tik məlumatları toplayır və əsasən də beynəlxalq əmək­daş­lı­q­da iştirak edir, xüsusi halda, AB-ni beynəlxalq maliyyə təşki­lat­larında təmsil edir. Maraqlıdır ki, AMB-nın razılığı və istə­yi­lə bu təşkilatların işində milli mərkəzi bank­lar da iştirak edə bilər.
AMB-nin əsas funksional vəzifəsi Avropa Birliyinin vahid monetar siyasətinin həyata keçirilməsidir. Bu vəzifə birlik ölkələrində qiymətlərin stabilliyinin təmin edilməsinə istiqamətlənmişdir. Avropa mərkəzi bankı inflyasiya məqsədi qismində «avro zonası» üçün Istehlak qiymət­lərinin harmo­ni­za­siyalaşmış indeksindən (IQHI) istifadə edir. Fərdi milli inflyasiya göstəriciləri «avro zonasında» monetar siyasət üçün əhəmiyyət kəsb etmirlər. Məsələ bundadır ki, AMB val­yuta zonasındakı qiymətlərin orta inkişafına yalnız bərabər­ləş­dirilə bilir. IQHI hər il 2%--dən çox olmayaraq arta bilir. Bununla da Avropa mərkəzi bankı IQHI zənbilindəki məh­sul­ların keyfiy­yətinin yük­səlməsi səbəbindən qiymət artımı­nın qaçıl­mazlığını müm­kün hesab edir və bununla da real qiymət artımının yüksəlmə effektinə gətirib çıxarır.
Monetar siyasətin birinci fəsildə göstərilmiş növ təs­nifatlarına uyğun olaraq, Avropa mərkəzi bankının fəa­liy­yətini pul kütləsinin targetləşdirilməsinə aid etmək olar. Avropa mərkəzi bankı M3 aqreqatını tövsiyəçi mo­netar yönəldicisi qismində nəzərdən keçirir. 1998-ci ilin de­kabrında M3 pul aqreqatının artımının 1999-cu il üçün baza yönəl­di­cisi 1999-cu ilin dekabrında 4,5% səviy­yə­sində müəy­yənləşdiril­mişdir. Daha sonra 2000-ci ilin de­kab­rında uyğun olaraq 2000 və 2002-ci illər üçün yenidən təsdiq edilmişdir.
Pul kütləsinin ölçüsündən başqa, monetar siyasətin digər yönəldiciləri də və eyni zamanda potensial obyektləri mövcuddur: qısamüddətli faiz dərəcələri və valyuta kursu. Bu iki göstəricidən başqa, real iqtisadi aktivliyin parametrləri, əmək haqları, qiymət və dəyər indeksləri, qiymətli kağızların dəyərləri və büdcə-vergi siyasətini də xarakterizə edən bəzi digərləri həmçinin indikatorlara aid edilə bilər.
Monetar siyasətin reallaşdırılması zamanı AMB üç əsas alətdən istifadə edir:

• açıq bazarda əməliyyatlar;
• sutkalıq borcların təqdim edilməsi («overnayt» kreditləri);
• minimal məcburi ehtiyat normativinin tən­zimlənməsi.

Açıq bazardakı əməliyyatlar likvid vəsaitlərin tələb və təkliflərinin tənzimlənməsinə istiqamətlənmişdir. AMB-də açıq bazardakı əməliyyatların dörd növünü fərq­ləndirirlər.

1. əsas yenidən maliyyələşdirilmə əməliyyatları bank sisteminə likvid vəsaitlərin qaytarılmaq şərti ilə verilməsi üzrə AMB-nin fəaliyyətini təmsil edir və bazar faiz dərəcələrinin dinamikasına təsir göstərir;
2. uzunmüddətli maliyyələşdirmə əməliyyatları da həm­çi­nin maliyyə sektoruna likvidliyin verilməsi üçün nəzərdə tutul­­muşdur, lakin əsas əməliyyatlarla müqa­yisədə daha uzun müddəti əhatə edir. Bundan başqa, bu əməliyyatların həyata keçirilməsi zamanı AMB bazarın xəbərdar edilmə məq­sədini və bazar faiz dərəcələrinin idarə edilmə məqsədini daşı­mır. Əksinə, artıq təşəkkül tapmış faiz dərəcələrindən istifadə edir;
3. «dəqiq tənzimləmə» əməliyyatları zəruri hallarda aparılır. Onların məqsədi faiz dərəcələrinə bazar likvidliyi ölçüsündə gözlənilməz dəyişikliklərlə bağlı təsirlərin hamar­laş­dırılması, aradan qaldırılmasıdır;
4. struktur əməliyyatlar bank sisteminə nəzərən AMB-nin kifayət qədər uzun müddət üçün struktur möv­qeyinin təshih edilməsi məqsədilə aparılır. Əməliyyatlar aktivlərin alışı üzrə qaytarılan və qəti sövdələşmələr yolu ilə, aktivlərin qəti satışı və AMB-nın borc sertifikatlarının bura­xılması yolu ilə qeyri-müntəzəm şəkildə həyata keçirilir.

Sutkalıq borclar və depozitlər bazar iştirakçılarının ümumi vəziyyət barədə və AMB-nin kreditləri və de­pozitləri üzrə «overnayt» bazar dərəcələrinin yuxarı və aşağı hüdud­la­rının müəyyənləşdirilməsi yolu ilə monetar siyasətin istiqa­məti barədə xəbərdar edilməsi mexanizmi vasitəsilə bazarda sutkalıq likvidliyin doldurulması və ya aradan qaldırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Avropa mərkəzi bankının səlahiyyətləri çərçivə­sində mühüm yeri «avro zonası»nın üzv ölkələrinin kredit insti­tutları üçün minimal ehtiyat tələblərin müəy­yən­ləşdirilməsi tutur. Söhbət o vəsaitlərdən gedir ki, həmin institutlar bu vəsait­ləri AMB-nin və milli mərkəzi bankların hesablarında saxla­malıdırlar. Bu tələblərin pozulması zamanı AMB cərimə­lərə və digər sanksiyalara müraciət etmək hüququna malikdir. AMB tərəfindən 1999-cu ildə müəyyənləşdirilmiş məc­buri ehtiyat norması bankların qısamüddətli öhdə­liklərinin 2%-i səviyyəsində yerləşir.
Avropa mərkəzi bankı mərkəzi banklar üçün adi olan əməliyyatlarla məşğul ola bilər. Bunlar maliyyə insti­tutlarına kreditlərin, o cümlədən lombard kreditlərin (yəni qiymətli kağız­ların girovu ilə) təqdim edilməsi, istənilən valyutada, o cüm­­l­ədən AVS-nə daxil olmayan ölkələrin valyutasında ifadə olunmuş müxtəlif maliyyə alətləri ilə, həmçinin qiymətli metallarla açıq bazar əməliyyatların həyata keçirilməsidir. Milli mərkəzi banklar da AMB-nin ha­zırladığı ümumi prin­sipləri rəhbər tutaraq belə əmə­liyyatları həyata keçirə bilərlər.
Nizamnamə Avropa mərkəzi bankına və milli bank­lara dövlətlərarası (AB sistemində), dövlət, regional və yerli hakimiy­yət orqanlarının və dövlət hüququ əsasında fəaliyyət göstərən təşkilatların kreditləşdirilməsini (istənilən formada) qadağan edir. Lakin bu qadağa dövlət kredit institutlarına aid edilmir və bu halda dövlət kredit institutları şəxsi kredit institutları kimi nəzərdən keçirilir.
Avropa mərkəzi bankı və milli mərkəzi banklar digər ölkələrin mərkəzi bankları və maliyyə institutları ilə, beynəl­xalq təşkilatlarla əlaqə yaradıb onlarla bank əməliyyatlarının bütün növlərini həyata keçirə bilərlər və bu zaman istənilən maliyyə aktivlərindən və valyutalardan istifadə edə bilərlər.
Aşağıdakı institutlara AMB-nın «qarşılığı» qismində xüsusi rol verilir. Iqtisadiyyat və maliyyə üzrə nazirlər soveti (EKOFIN) iqtisadi siyasətin ümumi koordina­siya­sına cavab­dehdir. O, iqtisadi kursun müəyyənləşdirilməsi üzrə qərarlar qəbul edir, inflyasiya, dövlət büdcələri, valyuta kursları və əhalinin məşğulluğu üzrə ümumi məq­sədləri qeyd edir, milli konvergensiya proqramları əsa­sında və AB komissiyasının konvergensiyanın vəziyyəti barədə hesabatı əsasında üzv dövlətlərin iqtisadi siyasətlərini müzakirə edir, hansı ölkələrin hədsiz büdcə kəsirinə malik olmasını təyin edir və vəziyyətin nizam­lanması üzrə tədbirləri onların hər birinə  tövsiyə edir. Xüsusi önəm verilən digər institut «Avro şurası -11»dir. Bu institut 1998-ci ilin iyun ayında meydana gəlmiş və 2001-ci ildə «Avro şurası -12»-ə çevrilmişdir. Avronun tətbiqi ilə 1999-cu ildə yanvarın 1-də 34 üzvdən ibarət Iqti­sadiyyat və maliyyə komitəsi (IMK) yaradılmış və AB Val­yuta komi­təsini əvəz etmişdir. Fransa xəzinəsinin o dövr­dəki rəhbəri Jan Lemyer Iqtisadi və maltiyyə komitəsinin sədri seçil­miş­dir.

Erupean Central Bank official homepage
The European Central Bank