3.3.1. Almaniyada federal büdcə

3.3.1. Almaniyada federal büdcə

Federal büdcə federasiyanın planlaşdırılmış gəlir­lə­rindən və planlaşdırılmış xərclərindən ibarətdir. 1980-ci illə­rin əvvəl­lərində federal büdcə vasitəsilə ÜDM-un yarı­sına qədəri yenidən bölüşdürülürdü.
Gəlirlər vergi və qeyri vergi ödəmələrinin birləşməsi yolu ilə formalaşdırılır. Vergi daxilolmaları bütün büdcə gəlirlərinin beşdə dörd hissəsini təşkil edir. Qeyri vergi daxil­olma­ları dövlət müəssisələrinin gəlirindən və renta ödəniş­lərindən təşkil olunur. Qeyri vergi daxilolmalarına həmçinin Alman federal bankının çoxmilyardlı gəliri aiddir. Döv­lətlərarası kreditlərin təqdim edil­məsi üzrə faiz ödə­nişlərinin daxilolmaları, kapitalda iştirakdan yaranan gəlirlər az əhəmiyyət kəsb edir.
Federal büdcənin xərcləri federasiyanın, torpaq və icma­la­rın ənənəvi fəaliyyət sferalarının işini təmin edir. H.Kol kabi­neti 1983-cü ildən başlayaraq  xərclərin artımını ləngidir, onlara istehsalın inkişaf sürətindən tez artmağa imkan vermirdi. Məhz bunun sayəsində də ÜDM-un yenidən bölüşdürülməsində dövlə­tin payı yavaş- yavaş, lakin daya­nıqlı şəkildə azalırdı. Bu isə dövlətin iqtisa­diyyata müdaxiləsi ilə bağlı ən mühüm göstə­ri­cilərdən biridir. Əgər 1982-ci ildə dövlət xərclərinin ÜDM-da payı 49,8% təşkil edirdisə, 1989-cu ildə bu rəqəm 45,3% idi. Ölkənin birləş­məsi səbəbindən ten­densiya pozulmuş və 1995-ci ildə bu göstərici rekord səviy­yəyə çataraq 50,1% olmuşdur. Daha sonra isə onun azal­ması ilə bağlı yeni mərhələ başlamışdır. Plan­laşdırıldığına görə, 2003-cü ildə dövlət xərclərinin ÜDM-da xüsusi çəkisi 45,5%-ə qədər azaldılacaq.
Hərbi xərclər büdcədə əsas yeri tutur (30%). Hərbi xərclərin payı 2002-ci ildə xüsusilə artmışdır. Dövlət tənzim­lən­məsi sistemində mühüm yeri iqtisadiyyat üzrə büdcə xərcləri tutur (mənzil tikintisi, kommunal təsərrüfat, energetika, hasilat və emal sənayesi, rabitə, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı ilə bağlı xərclər). Bu xərclərin 90%-ə qədəri istehsal infrastrukturunun maliyyələşməsinə gedir: yolların, aerodromların, federal dəmin yolunun və poçtun tikintisi və saxlanması. Elmi-texniki proq­ramlar Təd­qi­qat­lar və texno­logiyalar nazirliyi tərəfindən maliy­yə­ləş­dirilir. Elm və təhsil xərcləri 5%-ə qədər, idarəetmə 3% təşkil edir.
2002-ci ilin federal büdcəsi ilk dəfə olaraq alman markaları ilə deyil, avro ilə hesablanmışdır. Onun məxaric hissəsi 247 milyard avro təşkil etmişdir.
Büdcə kəsiri problemi Almaniyada 1980-ci illərdən mövcuddur (3,3%-dən 4,9%-ə qədər). H.Şmidtin iqtisadi siyasətinin üstünlüyü UDM-də xərclərin payının azal­dılması idi. H.Kol da dövlət aktivliyinin azalması ilə məşğul olmuş və bu, şəxsi sektor üçün əlverişli imkanlar yarat­mışdır. 1990-cı ildə Almaniyanın birləşməsi ilə əlaqədar olaraq, büdcə kəsiri əhəmiyyətli şəkildə artmışdır.
Artıq 1997-ci ildən başlayaraq, alman hökuməti fe­deral büdcənin kəsirini ardıcıl surətdə azaltmağa mü­vəffəq olur. Əgər 1996-cı ildə federal büdcə kəsiri ÜDM-un 3,4%-i idisə, 1997-ci ildə 3%-ə enmişdir. 1999-cu ildə H.Şrederin gəlişi ilə büdcə kəsiri ÜDM-ın 1,2%-ə çatdı, 2000-ci ildə isə büdcə profisit oldu (+1,3%ÜDM). Lakin AFR-in maliyyə naziri Hans Ayhel izah etdi ki, 2000-ci ilin büdcə profisiti təsadüfi hadisədir və bunun səbəbi üçüncü nəsil mobil rabitə lisenziyalarının satışından gələn böyük gəlirlər və özəlləş­mələrlə bağlı böyük daxilolmalardır. Ma­liyyə naziri bildirdi ki, növbəti illərdə büdcə kəsirli qalacaq (2001-ci ildə ÜDM-un 1,7%-i). O, 2006-ci ilə qədər kə­sirsiz büdcənin əldə olunma işini alman hökumətinin stra­teji məqsədi adlandırdı.
Büdcə prosesinə dörd əsas mərhələ daxildir:

  • tərtib etmək;
  • təsdiq etmək;
  • icra etmək;
  • icraya nəzarət.

Birinci mərhələdə nazirliklər ilin əvvəlinə doqquz ay qalmış Maliyyə nazirliyinə gələn il üçün sifarişlər (xərclərin smetaları şəklində) təqdim edirlər. Maliyyə naziri smetaları yox­layır və büdcənin planını tərtib edərək (dövlətin maliyyə imkan­larının nəzərə alınması ilə, maliyyə imkan­ları isə bir çox hallarda vergi daxilolmalarının proq­noz­laş­dırılması əsa­sında müəy­yənləşdirilir) Nazirlər Kabinetinə yollayır. Orada planı yoxlayır, təshihlər edirlər (maliyyə naziri yalnız federal kanslerə tabedir) və büdcə haqqında qanun layihəsi kimi təsdiq edilmək üçün qanun­verici orqanlara təqdim edirlər.
Büdcə layihəsi əvvəlcə parlamentin yuxarı pa­latasına (bundesrat) göndərilir və orada üç həftə ərzində müzakirə­dən keçi­rilir. Büdcənin gələcək hərəkəti üçün onun bun­destaq tərə­findən bəyənilməsi tələb olunmur. Daha sonra qanun layihəsi parlamentin aşağı palatasına (bundestaq) daxil olur. Əgər par­la­men­tin palatalarından biri düzəlişlər verirsə, büdcə təkrar müza­kirəyə qaytarılır. Aşağı palata tərəfindən qanun layihəsinin qəbul edil­mə­sindən sonra hökumət başçısı büd­cəni imzalayır və büdcə qanuna çevrilir. Almaniya yeganə ölkədir ki, burada büdcə əvvəlcə yuxarı palata, sonra isə aşağı palata tərəfindən müzakirə edilir. Yuxarı palata yalnız müzakirə edir və təkliflərini verir. Büdcənin yuxarı palata tərəfindən bəyənilməsi tələb olunmur. Aşağı palata isə layihəni qəbul etmək hüququna malikdir.
Federal hökumət büdcə planının icrası zamanı qanun­vericilərin qərarını yerinə yetirməyə borcludur. Lakin federal hökumət yalnız o halda xərcləri həyata keçirir ki, onlar digər xüsusi qanunlar vasitəsilə leqitim­ləş­dirilsin (məsələn, dövlət qulluqçularının əmək haqqı haqqında qanunla).
Büdcənin icrasına nəzarət «müşayiətçi» və «növbəti» nəzarət şəklində həyata keçir. «Müşayiətçi» nəzarət Federal hesablama palatası tərəfindən– dövlət maliyyə nəzarətinin daim fəaliyyətdə olan orqanı tərə­findən həyata keçirilir. «Növbəti» nəza­rətdə isə bu orqan təftişin nəticələri barədə hesa­bat hazır­layır və bu hesabat par­lament nəzarətinin apa­rıl­ması üçün əsas olur. Büd­cənin dövr etmə prosesi büdcənin icrası barədə hesa­batın bundestaq və bundesrat tərəfindən bəyənilməsi ilə ye­kunlaşır. Büdcənin icrası barədə hesabat Maliyyə nazirliyi tərə­findən tərtib olunur və Federal hesab­lama palatası tərəfindən nəzərdən keçirilir.
Almaniyanın maliyyə sisteminin əsas fəaliyyət qay­daları AFR-in Maliyyə konstituisyası ilə təsbit edilmişdir. AFR-in Maliyyə konstitusiyası ölkənin Əsas qanununun ən böyük bölməsidir (maddə 104a -115). Bu sənəd fede­rasiyalar, torpaqlar və icmalar arasındakı münasibətləri tənzimləyir, onların daya­nıq­lığına zəmanət verir, siyasi kon­yunkturanın mənfi təsirini (məsələn, kabinetlərin dəyiş­məsi nəticəsində) aradan qaldırır. Maliyyə kons­titu­siyasının əsas məqsədi bütün ölkə ərazisincdə vahid (yüksək) yaşayış standartının əldə olunmasıdır. Dövlət məhz bu məqsədlə vəsaitləri yeni­dən bölüşdürərək ictimai nemət­ləri bütün ərazilərə barəbar miqdarda təqdim edir. Yenidən bölüşdürmə dedikdə, büdcə sisteminin hissələri arasındakı maliyyə münasibətlərinin toplusu başa düşülür. Başqa sözlə, vəsaitlərin yenilən bölüş­dürülməsi zamanı «maliyyə tarazlaşdırıl­ması mexanizmi»nin reallaş­dırıl­ması baş verir. Bu mexanizm büdcə federalizmi ideyalarını təcrübədə təcəssüm etdirir.
Almaniyada maliyyə tarazlaşmasının iki növü möv­cud­dur: şaquli və üfüqi.
Şaquli tarazlaşmada federal mərkəz öz maliyyə ehtiyatlarının bir hissəsini regionlar arasında yenidən bölü­ş­dürür. Belə ki, 1999-cu ildə federal büdcədən regionlara sub­si­diya şəklində təqribən 26 milyard marka köçürülmüşdür. Xüsusi ödə­mələr formasında təqribən 6,4 milyard marka Berlin, Hamburq və Bremen şəhər-tor­paq­lara verilmişdir. On altı torpaqdan doqquzu (o cümlədən 5 qərbi) siyasi idrə­etmədəki qeyri mütənasib yüksək xərclərlə əlaqədar olaraq federal subsidiyalar alır (hər il təqribən 1,5 milyard marka).
Üfüqi tarazlaşdırma daha varlı torpaqların (qərbi: Bavariya, Baden -Vürtemberq) daha kasıb torpaqlara (şərqi: Saksoniya) köməyindən ibarətdir və iki göstəriciyə – maliyyə qüvvəsinə və tarazlaşdırmaya əsaslanır. Birinci göstərici torpaq­ların topladığı vergilərin ölçüsünü göstərir, ayrı-ayrı hallarda isə onların xüsusi maliyyə tələbatlarının nəzərə alınması şərti ilə təshih olunur (məsələn, bütün torpaqların istifadə etdiyi limanların saxlanma zərurəti). Ikinci göstərici torpağın əldə etdiyi gəlirlərin və onun əhalisinin sayının nisbətini əks etdirir (burada da məsələn, şəhərlərin ölçüsünü nəzərə alan təshihlərsiz iş keçinmir, hesab olunur ki, meqaporlis sakinlərinin maliyyə tələ­batları ətraf sakinlərin həyatında mühüm rol oynayır).
«Zəif» torpaqlara ötürülən transfertlər mərhələli şəkildə təqdim olunur. Əhalinin hər nəfərinə düşən büdcə gəlirlərinin orta alman səviyyəsinin 92%-nə çatmaq üçün zəruri olan məbləğ verginin dövriyyədən yenidən bölüş­dürülməsi hesabına daxil olur. Lakin 95%-in əldə edilməsi üçün transfertlər heç bir şərt qoyulmadan təqdim olunur, 95%-dən 100%-ə qədər olan göstə­ricinin əldə edilməsi üçünsə, transfertlər xüsusi maliyyə tələbat­la­rın­dan asılı olaraq differensiallaşdırılmış şəkildə təqdim olunur.
Torpaq büdcələrinin gəlir hissələrindən çıxarmalar zamanı proqressiv şkala fəaliyyət göstərir. Əgər əhalinin hər nəfərinə düşən gəlir ölkə üzrə orta gəlir səviyyəsini 1%-dən çox üstə­ləmirsə, gəlirlərin artıq məbləğindən 15% tutulur, 1%-dən 10%-ə qədər üstələyirsə, gəlirlərin artıq məbləğinin üçdə ikisi tutu­lur və göstərici daha yuxarıdırsa, 80% tutulur. Beləliklə, 1999-cü ildə bu tərzdə 15 milyard marka yenidən bölüş­dürül­müşdür. Bu isə federal büd­cədən olan transfert­lərin məbləğindən əhəmiyyətli şəkildə azdır.
Üfüqi tarazlaşdırma nəticəsində hətta ən kasıb tor­paq­da da maliyyə təminatının səviyyəsi orta alman sə­viy­yəsinin 99,5%-ə çatır. Lakin daha güclü federal torpaqlar – Baden- Vürtemberq, Bavariya və Qessen belə bö­lüş­dürməyə qarşı çıxış etdilər, çünki bu bölüşdürmə effektiv iqtisadi siyasəti stimullaşdırmır. Federal konsti­tu­siya məh­kəməsi üfüqi tarazlaşdırma mexanizminin 2004-cü ilin sonuna kimi ləğv edilməsi barədə qərar çıxardı.

Top